Ως μέσο δημιουργίας, έκφρασης και διασποράς ιδεών, η παραγωγή του λόγου έχει άμεσες συνέπειες στην κοινωνική ζωή των ατόμων. Η σημασία της συζήτησης για τη νομιμότητα της φύσεως των ιδεών που διασπείρονται με την παραγωγή του λόγου είναι μεγάλη, στο μέτρο που η εν λόγω διασπορά μπορεί να επηρεάσει τη δυνατότητα ενός ατόμου ή μίας ομάδας ατόμων να συμμετέχουν στον δημόσιο βίο με τρόπο που να υποδεικνύει την αξιοπρεπή, αξιότιμη και ισάξια με τις άλλες κοινωνικές ομάδες ή άτομα υπόστασή τους. Στη δυσχερή αντιμετώπιση που ανά ιστορικές περιόδους οι κοινωνικές ομάδες και τα κράτη έχουν επιδείξει, η διεθνής κοινότητα ανταποκρίθηκε με τη θέσπιση κανόνων και αρχών που περιορίζουν τον λόγο που αποσκοπεί στη διασπορά μίσους και βίας έναντι τέτοιων ομάδων.

Ο προβληματισμός που τίθεται στον αναγνώστη του παρόντος κειμένου αφορά στον τρόπο με τον οποίον αντιλαμβάνεται τα όρια της κοινωνικής παρέμβασης στην ιδιωτική ζωή των ατόμων: από τη μία, όλοι οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα στην ησυχία, και ο περιορισμός της ρητορικής μίσους είναι ο βασικός τρόπος εξασφάλισης αυτού του δικαιώματος. Από την άλλη, η έκφραση των ιδεών των ατόμων και των ομάδων μέσω διαδηλώσεων και λεκτικών αναμετρήσεων αποτελεί ανάγκη για την εξέλιξη μίας κοινωνίας.

Η θέση της διεθνούς κοινότητας

Το Άρθρο 7 της -μη δεσμευτικής- Οικουμενικής Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, που έθεσε τις βάσεις για την απαγόρευση της ρητορικής μίσους, αναφέρεται στην ίση προστασία όλων έναντι των διακρίσεων σε βάρος της Διακήρυξης, καθώς και έναντι της παρακίνησης για διάκριση. Η πρώτη διεθνής συνθήκη δεσμευτικού χαρακτήρα -η οποία συμπεριέλαβε τη ρητορική μίσους στις αρνητικές υποχρεώσεις της- είναι η Διεθνής Σύμβαση για την Εξάλειψη Όλων των Μορφών Φυλετικών Διακρίσεων (International Convention on the Elimination of all Forms of Racial Discrimination/CERD). Το Άρθρο 4(α) της Σύμβασης αναφέρεται σε τέσσερις μορφές ρητορικής μίσους που θα πρέπει να εξαλειφθούν: στη διάδοση ιδεών βασισμένων στη φυλετική ανωτερότητα, στη διάδοση ιδεών βασισμένων στο φυλετικό μίσος, στην υποκίνηση σε φυλετική διάκριση, και στην υποκίνηση σε πράξεις φυλετικά παρακινούμενης βίας.

Ύστερα από τη δολοφονία 2 ανθρώπων στο Portland με πρόσχημα τη ρητορική μίσους. [Πηγή: Jeferson Public Radio, 2017]

Από την πλευρά του διεθνούς ποινικού δικαίου, η ρητορική μίσους εξετάζεται βάσει των εγκλημάτων που καταδικάζονται από το Καταστατικό της Ρώμης. Στην υπόθεση Media το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για την Πρώην Γιουγκοσλαβία, αναλύοντας τον ρόλο της

Μία γυναίκα θρηνεί σε ένα μνημείο κοντά στη Srebrenica αφιερωμένο στα θύματα της γενοκτονίας. [Πηγή: The New Yorker, 2017]

Περιφερειακή απαγόρευση της ρητορικής μίσους

Σε περιφερειακό επίπεδο μόνο η Αμερικανική Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΑΣΔΑ) προβλέπει την εξάλειψη της ρητορικής μίσους στο Άρθρο 13(5), ενώ η ελευθερία της έκφρασης προστατεύεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), τον Αφρικανικό Χάρτη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Λαών, και την ΑΣΔΑ στα Άρθρα 10, 13 και 9 αντίστοιχα. Καθ’ αυτόν τον τρόπο, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) επιλύει υποθέσεις που αφορούν σε κατηγορίες με βάση τη ρητορική μίσους είτε μέσω της αναφοράς στο Άρθρο 17, το οποίο αφορά την παραβίαση δικαιωμάτων, είτε μέσω της εξαίρεσης της προστασίας του λόγου βάσει των κριτηρίων που αριθμούνται στο Άρθρο 10(2) της ΕΣΔΑ: “οι περιορισμοί είναι αποδεκτοί όταν προβλέπονται από τον νόμο, εξυπηρετούν έναν νόμιμο σκοπό όπως η προστασία των δικαιωμάτων των άλλων, και είναι αναγκαίοι στα πλαίσια μίας δημοκρατικής κοινωνίας”. Η επίκληση του τρίτου κριτηρίου είναι ένα σύνηθες φαινόμενο για το ΕΔΔΑ, λαμβάνοντας υπόψη τον έλεγχο του βαθμού της αντιστοιχίας του με μια πιεστική κοινωνική ανάγκη, η οποία δύναται να επηρεάζεται από άλλα δικαιώματα, όπως το δικαίωμα στην ιδιωτική και την οικογενειακή ζωή (Άρθρο 8), στη θρησκευτική ελευθερία, ή από αρχές όπως η εξάλειψη των φυλετικών διακρίσεων.

Όσον αφορά στο κρατικό επίπεδο, η δικαιϊκή απαγόρευση της ρητορικής μίσους είναι ευρεία. Στην Αυστραλία, για παράδειγμα, το φυλετικό μίσος κρίθηκε παράνομο σε ομοσπονδιακό και πολιτειακό επίπεδο ήδη από το 1975 με τον Νόμο για τις Φυλετικές Διακρίσεις, και το 1995 με τον Νόμο για το Φυλετικό μίσος, ενώ το 2010 προστέθηκε στον ποινικό κώδικα του 1995 ένα ποινικό αδίκημα που αφορά στην εκ προθέσεως βία έναντι στοχευμένων ομάδων ή μελών τους. Στο Ηνωμένο Βασίλειο η εκ προθέσεως λεκτική εξύβριση και προσβολή, αφενός, και η έκδοση επικίνδυνου και προσβλητικού έγγραφου υλικού, αφετέρου, απαγορεύονται από το 1986 με το τμήμα 18(1) του Νόμου για τη Δημόσια Τάξη, το οποίο διευρύνθηκε από τον Νόμο περί Φυλετικού και Θρησκευτικού Μίσους το 2006, ώστε να συμπεριλάβει τη ρητορική μίσους με βάση θρησκευτικά κριτήρια. Στον Καναδά ο Ποινικός Κώδικας του 1985 απαγορεύει την υποκίνηση βίας και τις δηλώσεις που προκαλούν και δύνανται να προωθήσουν το μίσος ενάντια σε αναγνωρίσιμες ομάδες, και είναι πιθανό να διαταράξουν την ειρήνη. Ανάλογες διατάξεις υπάρχουν και σε άλλα κράτη, όπως στη Γερμανία, στην Ινδία, στην Ιρλανδία και στη Σλοβενία.

Αναγνώριση της ρητορικής μίσους

Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, υπάρχουν τρία στοιχεία που συνηγορούν στον χαρακτηρισμό ενός λόγου ως ρητορική μίσους. Το πρώτο εξ’ αυτών, η πρόθεση, εκμαιεύεται από το στοιχείο της επίκλησης που αναφέρεται στα Άρθρα 20(2) του ΔΣΑΠΔ και 13(5) της ΑΣΔΑ. Το στοιχείο αυτό το έχει επικαλεστεί το ΕΔΔΑ προκειμένου να τονίσει τη διαδραστική σχέση που θα πρέπει να έχει η φύση της πράξεως με το γενικότερο πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσεται, ώστε να στοιχειοθετηθεί η ρητορική μίσους (Jersild v. Denmark, 1994: παράγραφος 21 και 30). Το δεύτερο, η πρόκληση, που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση μόνο στο ΔΣΑΠΔ και στην ΑΣΔΑ [Άρθρα 20(2) και 13(5)] και σε δύο από τις τέσσερις διατάξεις της CERD (Convention on the Elimination of Racial Discrimination), μπορεί να εξαρτάται από την αιτιότητα του φορέα για το αποτέλεσμα της πράξης, και από το γενικό πλαίσιο εντός του οποίου έλαβε χώρα. Το τρίτο, τα άνομα αποτελέσματα, θεμελιώνεται ανάλογα με τις εκάστοτε διεθνείς συνθήκες, με βάση την υποκίνηση σε παράνομες πράξεις [Άρθρο 13(5) ΑΣΔΑ], την υποκίνηση διάκρισης και μίσους [Άρθρο 20(2) ΔΣΑΠΔ], καθώς και των ιδεών που βασίζονται στην ανωτερότητα [Άρθρο 4(α) CERD].

Η εξαίρεση των ΗΠΑ: προτεραιότητα στην ελευθερία της έκφρασης

Η Πρώτη Τροποποίηση του Συντάγματος των ΗΠΑ προβλέπει την απαγόρευση υιοθέτησης νόμου από το Κογκρέσο που να διαταράσσει το δικαίωμα στην ελευθερία της έκφρασης. Η απολυτότητα του δικαιώματος αυτού συνεπάγεται τον αυστηρό δικαστικό έλεγχο κάθε πολιτικής απόφασης που αγγίζει τα -διευρυμένα- όρια του ελεύθερου λόγου, ακόμα κι αν μία τέτοια πράξη αποσκοπεί στην προστασία μίας ομάδας ή των μελών της. Τα αμερικανικά δικαστήρια είχαν στο παρελθόν μία περισσότερο διαλλακτική στάση προς τον περιορισμό του λόγου με σκοπό τον περιορισμό της ρητορικής μίσους – γεγονός που γινόταν φανερό με την επίκληση της απαγόρευσης -από την Τροποποίηση- των λέξεων που είχαν σκοπό την πρόκληση διένεξης και τη διαταραχή της ειρήνης, ή έκαναν προφανή την προσπάθεια υποκίνησης άνομης πράξης (fighting words). Η θέση αυτή ήταν αισθητή στις υποθέσεις Chaplinsky v. New Hampshire (1942), όπου το Ανώτατο Ομοσπονδιακό Δικαστήριο χαρακτήρισε μερικές κατηγορίες έκφρασης ως χαμηλότερης αξίας με βάση την Τροποποίηση, και Beauharnais v. Illinois, όπου εξαίρεσε τις συκοφαντικές δηλώσεις από το πλαίσιο της συνταγματικής προστασίας.

Μέλη της Βαπτιστικής Εκκλησίας του Westboro διαδηλώνουν έξω από το Ανώτατο Δικαστήριο το 2010. [Πηγή: Los Angeles Time, 2017]

Συμπεράσματα

Η δυσχέρεια την οποία αντιμετωπίζει κανείς κατά την ανάλυση του ζητήματος της ρητορικής μίσους έγκειται κυρίως στην ανάγκη της προσοχής που είναι θεμιτό να αποδώσει χάριν του σεβασμού των δικαιωμάτων των ατόμων. Αφενός, θα πρέπει κανείς να αποφύγει την υπερβολική επίκληση του όρου που περιορίζει την ελευθερία της έκφρασης – γεγονός που, σε αντίθετη περίπτωση, όχι μόνο θα οδηγούσε στην αποτροπή της έκφρασης και συζήτησης των διαφορετικών απόψεων -μία διεργασία ουσιαστική στα πλαίσια της δημοκρατικής κοινωνίας-, αλλά και θα αποτελούσε το εναρκτήριο λάκτισμα για τη δημιουργία ενός αυταρχικού καθεστώτος. Αφετέρου, θα πρέπει να διαχωρίσει την ελεύθερη έκφραση από τη χρήση του λόγου που αποσκοπεί στη μείωση, στην καταπάτηση και στην εξόντωση της εικόνας και των δικαιωμάτων των άλλων. Η επίλυση του ζητήματος αυτού στη σύγχρονη διεθνή κοινωνία, ως εκ τούτου, φαίνεται να βρίσκεται στον συγκερασμό των δύο δικαιωμάτων και στην αποτροπή της τοποθέτησης υπέρ των άκρων.

Πηγές:

1. Amnesty International. (2012). Written contribution to the thematic discussion on Racist Hate Speech and Freedom of Opinion and Expression organized by the United Nations Committee on Elimination of Racial Discrimination. http://www.ohchr.org/Documents/HRBodies/CERD/Discussions/Racisthatespeech/AmnestyInternational.pdf
2. European Court of Human Rights. (2017). Hate Speech.  http://www.echr.coe.int/Documents/FS_Hate_speech_ENG.pdf
3. Elbahtimy, M. (2014). The Right to be Free from the Harm of Hate Speech in International Human Rights Law.  University of Cambridge Centre of Governance and Human Rights. https://www.free-expression.group.cam.ac.uk/pdfs/elbahtimy
4. Mendel, T. (2010). Hate Speech Rules Under International Law. http://www.law-democracy.org/wp-content/uploads/2010/07/10.02.hate-speech.Macedonia-book.pdf
5. Oxford Pro Bono Publico. (2012). Comparative Hate Speech Law: Annexure. Research prepared for the Legal Resources Centre, South Africa. http://ohrh.law.ox.ac.uk/wordpress/wp-content/uploads/2014/05/2012-LRC-Hate-Speech-Annexure-2.pdf
6. Stone, G. R. (1994). Hate Speech and the U.S. Constitution. Focus: Hate Speech Jurisprudence in the United States and Hungary. https://chicagounbound.uchicago.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=3246&context=journal_articles
7. Liptak, A. (2011). Justices Rules for Protesters at Military Funerals. http://www.nytimes.com/2011/03/03/us/03scotus.html
8. Volokh, E. (2017). Supreme Court unanimously reaffirms: There is no ‘hate speech’ exception to the First Amendment. https://www.washingtonpost.com/news/volokh-conspiracy/wp/2017/06/19/supreme-court-unanimously-reaffirms-there-is-no-hate-speech-exception-to-the-first-amendment/?utm_term=.befbc4bf60fe#
9. Kenning, C. (2017). U.S. Supreme Court declines church’s challenge to Nebraska funeral picketing law. https://www.reuters.com/article/us-nebraska-funeral-lawsuit/u-s-supreme-court-declines-churchs-challenge-to-nebraska-funeral-picketing-law-idUSKBN1DR29B
10. Nahimana et al.(2003). Case No ICTR 99-52-T, Judgment and Sentence. http://unictr.unmict.org/en/cases/ictr-99-52
11. Jersild v. Denmark. (1994). Application No. 15890/89. http://www.hr-dp.org/contents/550
12. Goonrey, A. and Lutwyche, E. (2017). Debate about freedom of speech and what constitutes hate speech polarizes opinion in Australia. Here’s what matters of HR. http://www.hrmonline.com.au/section/legal/hate-speech-freedom-speech-australia/
13. Greenawalt, K. (1992). Free Speech in the United States and Canada. https://scholarship.law.duke.edu/cgi/viewcontent.cgi?referer=https://www.google.gr/&httpsredir=1&article=4120&context=lcp