Τους τελευταίους μήνες πριν από τις τουρκικές εκλογές του Ιουνίου 2018, η τουρκική οικονομία εξέπεμπε ανησυχητικά μηνύματα. Ωστόσο μετά τις 24 Ιουνίου και την επανεκλογή Erdoğan, η οικονομία ακολουθεί μία σταθερά φθίνουσα πορεία, εξαιτίας της απώλειας της αξίας της λίρας έναντι του δολαρίου. Οι λόγοι για την κρίση αυτή είναι πολλοί, ενώ δεν είναι μόνο οικονομικοί.

Αίτια και Αφορμές της Κρίσης

Ξεκινώντας από τους οικονομικούς λόγους, η συνεχής πτώση της λίρας -καθώς έφτασε 1 λίρα να ισούται με 7.24 δολάρια- προκάλεσε ασφυξία στις μεγάλες τουρκικές επιχειρήσεις, ιδιαίτερα στους τομείς των κατασκευών και των τηλεπικοινωνιών. Τούτο συνέβη, διότι η συντριπτική πλειοψηφία των εταιρειών στην Τουρκία συναλλάσσονται και δανείζονται σε δολάρια. Οι αριθμοί είναι χαρακτηριστικοί, καθώς τουρκικές εταιρείες χρωστούν: 83,3 δις δολάρια σε γαλλικές τράπεζες, 38,4 δις δολάρια σε ιταλικές, 17 δις δολάρια σε ιαπωνικές, 19,2 δις δολάρια σε βρετανικές και 18 δις δολάρια σε αμερικανικές τράπεζες. Όπως γίνεται αντιληπτό, η συναλλαγματική ισοτιμία έβλαψε την πορεία αποπληρωμής των χρεών αυτών, με αποτέλεσμα αρκετές εταιρείες να εκκινήσουν διαδικασίες πτώχευσης. Η πιο ηχηρή από όλες ήταν αυτή της Turk Telekom, οι ιθύνοντες της οποίας επέλεξαν το δρόμο αυτό, καθώς αδυνατούσαν να αποπληρώσουν τα συσσωρευμένα επισφαλή δάνεια της εταιρείας.

Επιπλέον, η τουρκική οικονομία ήδη πριν από τις εκλογές χαρακτηρίζονταν από πολύ υψηλό πληθωρισμό – ο οποίος ανέρχεται ετησίως στο 15%. Το γεγονός αυτό προκαλεί μεγάλη αύξηση στις τιμές των προϊόντων, ακόμα και αυτών πρώτης ανάγκης. Με την πτώση της λίρας οι εισαγωγές έγιναν δυσκολότερες, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνει η παραγωγή και η διάθεση των προϊόντων προς τους Τούρκους καταναλωτές. Στο ίδιο μήκος κύματος, οι Τούρκοι του εξωτερικού είδαν μέσα σε λίγες μέρες τις λίρες που είχαν στα χέρια τους να χάνουν την αξία τους, και να αδυνατούν ή να δυσκολεύονται να καλύψουν τις ανάγκες τους – ιδιαίτερα όσοι βρίσκονταν στις Η.Π.Α.
Δύο ακόμη παράγοντες οικονομικού χαρακτήρα συνέβαλαν στη διαμόρφωση του αρνητικού κλίματος για τη λίρα. Ο πρώτος αφορά στην ιδιόμορφη οικονομική πολιτική, την οποία σταθερά ακολουθεί ο Τούρκος Πρόεδρος και έχει λάβει την ονομασία «Erdoganomics». Τα «Erdoganomics» χαρακτηρίζονται από χαμηλά επιτόκια δανεισμού, υψηλά επιτόκια καταθέσεων, σταθερά αυξανόμενους μισθούς και συντάξεις, καθώς επίσης τεράστια στηριζόμενα από το κράτος (ή από εταιρείες οι οποίες δανείζονται από το κράτος) κατασκευαστικά έργα. Η συγκεκριμένη οικονομική πολιτική επέτρεψε την τεράστια ανάπτυξη της τουρκικής οικονομίας την τελευταία δεκαετία, δημιουργώντας, παράλληλα, πολίτες, αλλά και επιχειρήσεις εξαρτώμενες σε πολύ μεγάλο βαθμό από το κράτος, προκειμένου να επιβιώσουν. Ο δεύτερος έχει να κάνει με την απόφαση του Προέδρου των Η.Π.Α, Donald Trump, να διπλασιάσει τους δασμούς στα εισαγόμενα από την Τουρκία αλουμίνιο και ατσάλι. Η απόφαση αυτή του Αμερικανού Προέδρου στηριζόταν, αφενός, σε μία γενικά προστατευτική προς τις αμερικανικές επιχειρήσεις πολιτική που ακολουθεί, και αφετέρου, στην επιθυμία του να πιέσει τον Πρόεδρο Erdoğan για κάποιες πολιτικές του αποφάσεις. Ποιες, όμως, είναι αυτές οι πολιτικές αποφάσεις;

Τα τελευταία χρόνια, ο Τούρκος Πρόεδρος ακολουθεί μία συνεχή πορεία απομάκρυνσης από τις Η.Π.Α και την Ε.Ε. Οι περιπτώσεις, τις οποίες μπορούμε να θυμηθούμε είναι πολλές, ξεκινώντας από τις άσχημες σχέσεις με το Ισραήλ, την εκβιαστική στάση απέναντι στην Ε.Ε. για τη διαχείριση του προσφυγικού και, πιο πρόσφατα, την εμπλοκή της Τουρκίας στο Συριακό Εμφύλιο. Στο πλαίσιο της εμπλοκής της, η Τουρκία ανέπτυξε στενές σχέσεις με τη Ρωσία και το Ιράν, παρά τις αντίθετες απόψεις σχετικά με τη διατήρηση ή όχι του καθεστώτος Assad. Μάλιστα, η συνεργασία με την Ρωσία δεν περιορίστηκε σε ζητήματα που αφορούσαν το Συριακό εμφύλιο, αλλά επεκτάθηκε και σε σύναψη συμφωνιών για την προμήθεια ρωσικών αμυντικών πυραύλων. Η σύγκληση αυτή προκάλεσε την έντονη δυσαρέσκεια των Η.Π.Α., διότι η Τουρκία είναι κράτος-μέλος του ΝΑΤΟ και θεωρούνταν πάντα από την αμερικανική πλευρά ως ένα κράτος κομβικής σημασίας για την περιοχή.
Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι ο ανταγωνισμός των δύο κρατών ξεκίνησε μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016, όταν ο Πρόεδρος Erdoğan ζητούσε επίμονα την έκδοση του -φερόμενου ως υποκινητή του πραξικοπήματος- Fethullah Gülen. Το αίτημα αυτό μέχρι σήμερα συναντά την ισχυρή άρνηση της αμερικανικής πλευράς. Εν είδει αντιποίνων οι τουρκικές αρχές συνέλαβαν τον πάστορα Andrew Brunson με την κατηγορία της κατασκοπίας. Η απελευθέρωση του πάστορα αποτελεί «ζήτημα τιμής» για τον Πρόεδρο Trump. Επομένως, αυτή η «μονομαχία» οδήγησε, αφενός, στο διπλασιασμό των δασμών σε τουρκικά προϊόντα, αφετέρου, στην αύξηση των τουρκικών δασμών, αντίστοιχα, καθώς και το μποϊκοτάζ σε αμερικανικά προϊόντα.
Ωστόσο, υπάρχει ένα στοιχείο το οποίο προβληματίζει τη Δύση ακόμα περισσότερο. Η εσωτερική πολιτική κατάσταση της Τουρκίας. Μετά το δημοψήφισμα του 2017 και τις τελευταίες προεδρικές εκλογές, ο Erdoğan πρακτικά είναι ο απόλυτος κυρίαρχος της χώρας. Η σύνθεση του κυβερνητικού σχήματος ήρθε να επιβεβαιώσει τον έλεγχο και την κυριαρχία που ασκεί. Η συντριπτική πλειοψηφία των προσώπων είναι άμεσα συνδεδεμένοι με τον ίδιο, χωρίς να έχουν την παραμικρή ελευθερία κινήσεων ή αποφάσεων. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Υπουργού Οικονομικών, Albayrak, ο οποίος είναι γαμπρός του Τούρκου Προέδρου. Αυτή η επιλογή λειτούργησε ως αφορμή για την κατακόρυφη πτώση της λίρας. Ήδη πριν από τις εκλογές, το Δ.Ν.Τ. καλούσε τον Erdoğan να επιλέξει έναν τεχνοκράτη στο Υπουργείο Οικονομικών, για να μπορέσει να συγκρατήσει την παρακμάζουσα τουρκική οικονομία. Η στάση αυτή του Τούρκου Προέδρου κατέδειξε πως επιθυμεί να κατευθύνει προσωπικά την οικονομική πολιτική του κράτους, καθιστώντας τον υπουργό και τα μέτρα που προσπαθεί να υιοθετήσει, όπως το πρόγραμμα περιστολής δημοσίων δαπανών που ανακοίνωσε, πλήρως αναξιόπιστα.

Η Κρίση και τα Βαλκάνια

Από την εκλογή Erdoğan, το 2002, και έπειτα, η Τουρκία πραγματοποίησε την ολική επαναφορά στη Βαλκανική Χερσόνησο. Μέσω της ήπιας ισχύος (στο πεδίο της οικονομίας, της διπλωματίας, της θρησκείας και σχετικά με τις μειονότητες) η Τουρκία έχει καταφέρει να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο σε ορισμένα κράτη της περιοχής.
Οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ της Τουρκίας και των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων, το 2002, άξιζαν 430.000.000 ευρώ, ενώ έφτασαν, το 2016, τα 3.000.000.000 δολάρια. Το 1/3 αυτών των χρημάτων έχει λάβει ως επενδύσεις η Σερβία, με την οποία υπέγραψε το 2017 εμπορική συμφωνία ύψους 1.000.000.000 ευρώ. Η Τουρκία είναι ο κύριος χρηματοδότης του αυτοκινητοδρόμου Βελιγραδίου-Σεράγεβο, ο οποίος κοστίζει 3.000.000 δολάρια, καθώς και έργων υποδομής ύψους 40.000.000 δολαρίων. Επιπλέον, η παρουσία της Τουρκίας στην οικονομία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης είναι έντονη. Η Τουρκία είναι ο 7ος σημαντικότερος εμπορικός εταίρος της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, αντιπροσωπεύει το 3,7% των εξαγωγών και το 4,2% των εισαγωγών της χώρας. Οι άμεσες ξένες επενδύσεις που προέρχονταν από τουρκικά κεφάλαια στη χώρα για το 2016 ανέρχονται σε 400.000.000 δολάρια, καθιστώντας την 11η στη θέση των επενδυτών. Στην περίπτωση του Κοσόβου, οι τουρκικές επενδύσεις αγγίζουν τα 328.000.000 ευρώ. Τα χρήματα διοχετεύονται σε έργα υποδομής, ενίσχυσης των συγκοινωνιών και αποκατάστασης ιστορικών και θρησκευτικών μνημείων. Ακόμα ισχυρότερη είναι η οικονομική παρουσία της Τουρκίας στην Αλβανία. Για το 2018, οι άμεσες τουρκικές επενδύσεις στην Αλβανία ανέρχονταν σε 2.700.000 δολάρια και αφορούν σε υποδομές και μεταφορές. Στην ΠΓΔΜ το διμερές εμπόριο φτάνει τα 475.000.000 δολάρια.

Όπως γίνεται αντιληπτό, η αδυναμία των τουρκικών επιχειρήσεων να ανταποκριθούν στις υποχρεώσεις τους, δημιουργεί κωλύματα στην επιτυχή ολοκλήρωση των επενδύσεων που έχουν αναλάβει. Ο Σέρβος υπουργός Εμπορίου, μάλιστα, δήλωσε πως: «Ανησυχούμε για την κρίση στην Τουρκία. Πιστεύουμε πως θα έχει συνέπειες για εμάς, ιδιαίτερα στο κομμάτι των επενδύσεων αναμένουμε καθυστερήσεις».

Πέραν των άμεσων ξένων επενδύσεων, η πτωτική πορεία της λίρας επηρεάζει θετικά την τουριστική κίνηση ανάμεσα στην Τουρκία και τα άλλα κράτη των Βαλκανίων. Χαρακτηριστικό είναι το δίπολο Ελλάδας-Τουρκίας. Εξαιτίας της πτώσης της λίρας, σε συνδυασμό και με άλλους παράγοντες, όπως η βελτίωση των ρώσο-τουρκικών σχέσεων και το ακριβό ελληνικό τουριστικό προϊόν, οι Ρώσοι τουρίστες στην Τουρκία έφτασαν τα 6.000.000 έναντι 800.000 για την Ελλάδα. Το 2017, τα αντίστοιχα νούμερα ήταν 4.500.000 για την Τουρκία και 900.000 για την Ελλάδα.
Παρ’όλα αυτά, οι σημαντικότερες συνέπειες αφορούν στην πολιτική-διπλωματική επιρροή της Τουρκίας. Το σύνολο των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων προσδοκούν στο άμεσο μέλλον την εισδοχή τους στις ευρωπαϊκές και ευρώ-ατλαντικές δομές. Κράτη, όπως η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Αλβανία, ΠΓΔΜ, ανέμεναν να επωφεληθούν από την αλματώδη οικονομική ανάπτυξη και πολυσχιδή εξωτερική πολιτική, την οποία ασκούσε ο Τούρκος Πρόεδρος. Ωστόσο, με τη σταθερή απομάκρυνσή της από τις δυτικές δομές, τη ρητορική και την πρακτική της σε Αιγαίο και Κύπρο που προωθούν τον αλυτρωτισμό και τον εθνικισμό, καθώς επίσης και με την προσπάθεια ισλαμοποίησης της τουρκικής πολιτικής και κοινωνικής ζωής, η Τουρκία μετατρέπεται από αξιόπιστο σύμμαχο σε «μεγάλο ασθενή» της περιοχής. Αυτό ακριβώς το κενό θα μπορούσε να καλύψει η Ελλάδα. Με γνώμονα το δημοκρατικό της πολίτευμα, τη στρατηγική της θέση και τη σταθερή παρουσία της στους θεσμούς της διεθνούς κοινωνίας, η Ελλάδα έχει τη δυνατότητα να λειτουργήσει ως πυλώνας σταθερότητας και νηφαλιότητας, συμβάλλοντας καθοριστικά στο ευρωπαϊκό και ευρώ-ατλαντικό μέλλον των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων.

Επίλογος

Η Τουρκία αντιμετωπίζει μία κρίση, η οποία είναι περισσότερο πολιτική παρά οικονομική. Στο επίκεντρό της βρίσκεται ο ίδιος ο Τούρκος Πρόεδρος, ο οποίος όχι μόνο αρνείται να δει τα λάθη που έχει διαπράξει, αλλά ασκεί ακόμα μεγαλύτερο έλεγχο στη λειτουργία της οικονομίας και οδηγεί την εξωτερική πολιτική της χώρας σε αχαρτογράφητα νερά, ανοίγοντας συνεχώς καινούρια μέτωπα. Παράλληλα, συμμαχεί με εταίρους, τους οποίους δεν εμπιστεύεται και δεν τον εμπιστεύονται. Πού μπορεί να οδηγήσει αυτή η στάση την Τουρκία θα φανεί, αλλά όσο ο Erdoğan δεν αλλάζει πορεία, η κατάσταση για την τουρκική οικονομία και, ως εκ τούτου, για την τουρκική κοινωνία θα παραμένει προβληματική.

Πηγές:

1. Κουσκουβέλης, Η. (2018). Τουρκία: τα συμπτώματα του «μεγάλου ασθενούς». https://www.apopseis.com/tourkia-ta-sybtomata-tou-megalou-asthenous/#more-12151
2. Yackley, A. (2018). Turkey’s Losing Economic War. https://foreignpolicy.com/2018/08/21/turkeys-losing-economic-war-lira-currency-crisis/
3. Gec, J. και Stojanovic, D. (2018). Turkey’s crisis could slow its push for influence in Balkans. https://business.financialpost.com/pmn/business-pmn/turkeys-crisis-could-slow-its-push-for-influence-in-balkans
4. Sekularac, I. (2018). Spurned by EU investors, Balkans looks to eager Turkey. https://www.reuters.com/article/us-balkans-turkey/spurned-by-eu-investors-balkans-looks-to-eager-turkey-idUSKCN1IJ20Y
5. Vasovic, A. (2018). Serbia negotiating $400 million infrastructure loan from Turkey. https://uk.reuters.com/article/uk-serbia-turkey/serbia-negotiating-400-million-infrastructure-loan-from-turkey-idUKKBN1GW1T6
6. Daily Sabah. (2018). Erdoğan’s visit to stimulate investments, trade with Bosnia. .https://www.dailysabah.com/economy/2018/05/24/erdogans-visit-to-stimulate-investments-trade-with-bosnia
7. Invest in Albania. (2018). Turkey’s Investment Stock in Albania Is $2.7 Billion. https://invest-in-albania.org/turkeys-investment-stock-albania-2-7-billion/
8. Hurriyet Daily News. (2018). Macedonia urges Turkish businesspeople to invest. http://www.hurriyetdailynews.com/macedonia-urges-turkish-businesspeople-to-invest-127166
9. Al Jazeera. (2018). Turkey lira crisis: Six things you need to know. https://www.aljazeera.com/news/2018/08/turkey-lira-crisis-180814132601100.html
10. BBC World News. (2018). Turkey’s lira crisis explained. https://www.bbc.com/news/world-europe-45142256
11. Tourism Today. (2018). Τι αντίκτυπο έχει η πτώση της τουρκικής λίρας στον ελληνικό τουρισμό. https://www.tourismtoday.gr/?p=97271