Η παραίτηση του Νίκου Κοτζιά προκάλεσε μεγάλο «θόρυβο», αρκετά μεγαλύτερο από αυτόν που προκαλείται για την παραίτηση ενός Υπουργού Εξωτερικών. Στην Ελλάδα της κρίσης και των μνημονίων, η θέση του Υπουργού των Οικονομικών μονοπωλεί το ενδιαφέρον, με αποτέλεσμα σχεδόν όλοι οι υπόλοιποι να θεωρούνται αναλώσιμοι, και η παραίτηση/αντικατάστασή τους να μην προκαλεί έκπληξη. Στην περίπτωση Κοτζιά, ωστόσο, υπήρξε σημαντική διαφοροποίηση για μία σειρά από λόγους.
Ξεκινώντας από τα προφανή, ο τρόπος με τον οποίο ήλθε η παραίτηση ήταν επεισοδιακός. Σύγκρουση με τον Πάνο Καμμένο στο Υπουργικό Συμβούλιο, κατηγορίες προς τον (τότε) ΥΠΕΞ από τον Υπουργό Άμυνας για κακοδιαχείριση των μυστικών κονδυλίων του Υπουργείου και χρηματισμό από ξένο επιχειρηματία. Πέρα από το παρασκήνιο, η παραίτηση ήρθε σε μία κρίσιμη χρονική περίοδο για την ελληνική εξωτερική πολιτική. Η διαδικασία της κύρωσης της Συμφωνίας των Πρεσπών βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, ενώ και οι συνομιλίες για το Κυπριακό επανεκκινούν. Ιδιαίτερα στο πρώτο, αλλά και στο δεύτερο κομμάτι η συμβολή Κοτζιά υπήρξε καθοριστική, διότι από το 2015 -οπότε και ανέλαβε- σχεδίασε και κατεύθυνε προσωπικά την εξωτερική πολιτική του κράτους, καθώς απολάμβανε της πλήρους εμπιστοσύνης του πρωθυπουργού, με τον οποίο -ήδη πριν ο ΣΥΡΙΖΑ αναλάβει τη διακυβέρνηση- είχαν αναπτύξει μία σχέση δασκάλου-μαθητή. Ο «θόρυβος» μάλιστα μεγάλωσε από τις δηλώσεις του πρώην ΥΠΕΞ κατά την τελετή παράδοσης-παραλαβής του Υπουργείου για την επέκταση της αιγιαλίτιδας ζώνης στα 12 ναυτικά μίλια στο Ιόνιο, κατόπιν συμφωνίας με Ιταλία και Αλβανία. Αλλά ας εξεταστούν ένα-ένα τα ζητήματα.

Παρατηρώντας προσεκτικά την Ελληνική εξωτερική πολιτική των τελευταίων 3,5 ετών, μπορεί να διαπιστωθεί ότι στηρίζεται σε δύο άξονες: α) Ανατολική Μεσόγειο και β) Βαλκάνια. Η έμφαση στα δύο αυτά σημεία μετέβαλε το χαρακτήρα της Ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, η οποία παραδοσιακά περικλείεται στο δίπολο Ε.Ε.-ΝΑΤΟ. Εξετάζοντάς τα μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με την αναγκαιότητα, αλλά και την αποτελεσματικότητα της συγκεκριμένης πολιτικής.

• Ανατολική Μεσόγειος
Η εξωτερική πολιτική αναφορικά με την Ανατολική Μεσόγειο είχε ως θεμέλιο λίθο την τριμερή συνεργασία Ελλάδος-Κύπρου-Ισραήλ. Σε αυτό το σχήμα έκανε σταδιακή την εμφάνισή της η Αίγυπτος, ενώ με μικρά, δειλά βήματα προσπαθεί να συμμετάσχει και η Ιορδανία. Βάση αυτής της συνεργασίας αποτελεί η τμηματική ανακήρυξη των θαλασσίων ζωνών και η αποδοτική συνεκμετάλλευση των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων που υπάρχουν εντός τους. Με δεδομένη την άρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει τόσο την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη, όσο και το δικαίωμα εκμετάλλευσης των υδρογονανθράκων από την Κυπριακή Δημοκρατία, η αναζήτηση νέων συμμαχιών ήταν μονόδρομος.
Έτσι, με αργά και προσεκτικά βήματα (ήδη πριν από το 2015), τα οποία εντάθηκαν, δημιουργήθηκε η Συμμαχία της Νοτιοανατολικής Μεσογείου (Eastern Mediterranean Alliance-EMA). Η EMA, η οποία περιλαμβάνει τις Ελλάδα-Κύπρο-Ισραήλ, διακηρυκτικά στηρίχθηκε στα κοινά στοιχεία των τριών κρατών. Το πρώτο είναι πως τα τρία αυτά κράτη είναι οι μοναδικές κοινοβουλευτικές δημοκρατίες σε όλη τη Νοτιοανατολική Μεσόγειο όπου οι θεσμοί λειτουργούν χωρίς να ελέγχονται από την εκτελεστική εξουσία, και οι πολίτες προστατεύονται (σχετικά) από το κράτος δικαίου. Το δεύτερο είναι η σταθερή προσήλωση των τριών στις συμμαχίες που μετέχουν, και οι άριστες σχέσεις τους με τις Η.Π.Α. Τρίτο, και ίσως σημαντικότερο, είναι πως, παρά τα όποια προβλήματα αντιμετωπίζουν ξεχωριστά το καθένα από αυτά τα κράτη, αποτελούν τον πυλώνα της σταθερότητας σε μία εποχή όπου ο τουρκικός επεκτατισμός ενισχύεται, παραδοσιακές αραβικές δυνάμεις βρίσκονται σε αποσύνθεση, ταυτόχρονα με τη διάθεση αποχώρησης των Η.Π.Α από την περιοχή και τον ηγετικό ρόλο που επιχειρεί να αναλάβει η Ρωσία.
Με όχημα τα οικονομικά οφέλη, τα οποία αναμένεται να προκύψουν από την εκμετάλλευση των υδρογονανθράκων, δημιουργείται ουσιαστικά ένα ανάχωμα απέναντι στις φιλοδοξίες του Τούρκου Προέδρου για κυριαρχία πάνω στην Κύπρο και, κατ΄επέκταση, στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο. Φυσικά κάθε ένα από τα τρία κράτη έχει τις δικές του ξεχωριστές διαφορές και διαφωνίες με την Τουρκία, όπως και διαφορετικά πεδία όπου συγκλίνουν. Ωστόσο ο κίνδυνος της ισλαμοποίησης και της αναβίωσης οθωμανικού τύπου διεκδικήσεων από τον πανίσχυρο (πλέον στο εσωτερικό) Ερντογάν ενώνει και πολιτικά Ελλάδα-Κύπρο και Ισραήλ. Το εξαιρετικό κλίμα και η αργή αλλά σταθερή πρόοδος που επιτυγχάνεται στις τριμερείς (είτε υπουργών, είτε πρωθυπουργών/προέδρων) συναντήσεις, προσφέρει εύφορο έδαφος για εμβάθυνση της συνεργασίας και σε πεδία πέρα του ενεργειακού. Ήδη το Ισραήλ, μέσω διακηρύξεων, στήριξε την ελληνική πλευρά στο ζήτημα της αιχμαλωσίας των δύο Ελλήνων αξιωματικών στην Αδριανούπολη, όπως και την Κυπριακή Δημοκρατία για την αναζήτηση μία βιώσιμης και επωφελούς λύσης για το Κυπριακό.

Κοντά σε αυτή την τριπλέτα δημιουργήθηκε και μια δεύτερη. Τα 2/3 της παρέμειναν ίδια (Ελλάδα και Κύπρος), με το τελευταίο μέλος να διαφοροποιείται και να είναι η Αίγυπτος. Η ανάπτυξη στενότερων δεσμών με την Αίγυπτο υπαγορεύτηκε αρχικά από το γεγονός ότι οι θαλάσσιες ζώνες Ελλάδας και Κύπρου εφάπτονται με την αντίστοιχη αιγυπτιακή, την ανάγκη ανακήρυξης των Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών, αλλά και από την ανάγκη της κυβέρνησης Σίσι να βρει συμμάχους έτσι ώστε να καταφέρει να αποκτήσει την απαραίτητη εξωτερική νομιμοποίηση και πόρους για να επανεκκινήσει την παρακμάζουσα αιγυπτιακή οικονομία λόγω των διαδηλώσεων της Αραβικής Άνοιξης, αλλά και της ανόδου στην εξουσία των Αδελφών Μουσουλμάνων. Όπως με το Ισραήλ, έτσι και με την Αίγυπτο, οι ενεργειακοί πόροι αποτέλεσαν τη γέφυρα πάνω στην οποία μπορούν να οικοδομηθούν περαιτέρω συμμαχίες, όπως έχει γίνει γνωστό από τις έξι τριμερής συνόδους μεταξύ Τσίπρα-Αναστασιάδη-Σίσι.
Τόσο στη μία όσο και στην άλλη τριμερή συνεργασία, η κατασκευή αγωγών φυσικού αερίου συμφωνήθηκε. Ωστόσο τόσο οι Υπουργοί, όσο και οι Πρωθυπουργοί-Πρόεδροι οι οποίοι συμμετείχαν στις συναντήσεις, μιλούσαν για τη δημιουργία δύο «τριγώνων ασφάλειας και σταθερότητας στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο». Στόχος της ελληνικής (και κυπριακής) διπλωματίας ήταν η προστασία των ενεργειακών πόρων Ελλάδας και Κύπρου, μαζί με την πολιτική θωράκιση της Κυπριακής Δημοκρατίας ενόψει των διαπραγματεύσεων για το Κυπριακό, όπως και η αποστολή ενός ξεκάθαρού μηνύματος προς την Τουρκία, πως η Ελλάδα και η Κύπρος δεν στέκονται μόνες απέναντι στην τουρκική προκλητικότητα. Το μήνυμα αυτό εστάλη και μέσω των κοινών ναυτικών ασκήσεων Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ και Ελλάδας-Κύπρου-Αιγύπτου στα χωρικά ύδατα της Κυπριακής Δημοκρατίας. Σημαντική παράμετρος, η οποία ενισχύει τη δυναμική των υπό οικοδόμηση συμμαχιών, είναι τόσο η πολιτική στήριξη από Ε.Ε. και Η.Π.Α, όσο και η παρουσία στην περιοχή σημαντικών πετρελαϊκών εταιρειών (Exon Mobile, Total κτλ), οι οποίες αναδεικνύουν τη σημασία των κοιτασμάτων αυτών και την ανάγκη για απρόσκοπτη εκμετάλλευσή τους.
Επομένως, αναφορικά με την ελληνική εξωτερική πολιτική στην Ανατολική Μεσόγειο, μπορούμε να μιλήσουμε για τη «διπλωματία της ενέργειας», μέσω της οποίας η ελληνική διπλωματία επιδίωξε και πέτυχε το σχηματισμό συμμαχιών, οι οποίες ενισχύουν το ρόλο της ως πυλώνα σταθερότητας στην περιοχή, και της προσδίδουν έναν σημαντικό μοχλό πίεσης προς την Τουρκία.

• Βαλκάνια
Ο δεύτερος άξονας πάνω στον οποίο κινείται η Ελληνική Εξωτερική πολιτική από το 2015 και έπειτα είναι τα Βαλκάνια. Το ζήτημα το οποίο μονοπωλεί το ενδιαφέρον των περισσότερων, ειδικά στη Μακεδονία, είναι η Συμφωνία των Πρεσπών και η εξέλιξή της. Σαφώς πρόκειται για τη σημαντικότερη συμφωνία που υπεγράφη πάνω σε ένα εθνικό ζήτημα τα τελευταία χρόνια. Σε προηγούμενο άρθρο έχει γίνει εκτενής αναφορά στη συγκεκριμένη Συμφωνία, και το πώς αυτή επιδρά τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό περιβάλλον της Ελλάδας, και στη σταθερότητα της περιοχής.
Παρ’όλα αυτά η βαλκανική ατζέντα της εξωτερικής πολιτικής Κοτζιά-Τσίπρα δεν καταγράφει μόνο αυτό το ζήτημα. Ως επίκεντρό της είχε την ενταξιακή πορεία των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων, και το ρόλο που η Ελλάδα μπορεί να διαδραματίσει προς αυτή την κατεύθυνση. Για το λόγο αυτό έχουν πραγματοποιηθεί πέντε τετραμερής διασκέψεις ανάμεσα σε Ελλάδα-Βουλγαρία-Σερβία και Ρουμανία. Οι διασκέψεις αυτές εστιάζουν σε θέματα περιφερειακής ασφάλειας, συνεργασίας σε ζητήματα ενέργειας, υποδομών και οικονομίας. Στόχος τους είναι να αναδείξουν το θετικό κλίμα που υπάρχει μεταξύ των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων, και την ανάγκη να επιταχυνθούν οι διαπραγματεύσεις των υπό ένταξη κρατών με την Ε.Ε.
Συγκεκριμένα, η ελληνική πλευρά προχώρησε στη σύναψη συμφωνιών με τη Βουλγαρία για την κατασκευή σιδηροδρομικής γραμμής που θα ενώνει τη Θεσσαλονίκη με τη Βάρνα, ενώ στην τελευταία διάσκεψη συμφωνήθηκε η σιδηροδρομική σύνδεση Βελιγραδίου και Βουκουρεστίου με τα βουλγαρικά λιμάνια και με τα λιμάνια της Βόρειας Ελλάδας, με στόχο την ταχύτερη μετακίνηση των εμπορευμάτων και την αύξηση των εισαγωγών και των εξαγωγών. Στο ίδιο μήκος κύματος συμφωνήθηκε η κατασκευή νέου αυτοκινητόδρομου που θα ενώνει τη Θεσσαλονίκη με τη Σόφια, και την Αλεξανδρούπολη με τη Βάρνα. Στη τελευταία, μάλιστα, σύσκεψη συμμετείχε και ο Ισραηλινός πρωθυπουργός Μπέντζαμιν Νετανιάχου, με τον οποίο συζητήθηκε η δυνατότητα διανομής ισραηλινού φυσικού αερίου στις Βαλκανικές χώρες, ενώ συμφωνήθηκε η αναβάθμιση της Θεσσαλονίκης σε ένα βαλκανικό κέντρο καινοτομίας. Σε επίπεδο διακηρύξεων, οι τέσσερεις ηγέτες δήλωσαν την προσήλωσή τους στην ευρωπαϊκή προοπτική των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων, και στην ανάγκη επιτάχυνσης των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων.

Προσπάθειες σύγκλησης έγιναν και με την Αλβανία. Πέρα της διακηρυγμένης ελληνικής στήριξης στην ευρωπαϊκή προοπτική της Αλβανίας, οι δύο πλευρές προχώρησαν σε συμφωνία για την χάραξη των Αποκλειστικών Οικονομικών Ζωνών, καθώς επίσης και στην άρση της κατάστασης πολέμου η οποία είναι σε ισχύ από το 1940. Επιπλέον, προχώρησε η εκταφή πεσόντων Ελλήνων στρατιωτών κατά τον ελληνό-ιταλικό πόλεμο, ενώ διευθετήθηκαν και ζητήματα που αφορούσαν τους Αλβανούς πολίτες στην Ελλάδα, όπως η αναγνώριση των αλβανικών διπλωμάτων οδήγησης στην Ελληνική επικράτεια. Από την πλευρά της, η Αλβανία εξέφρασε τη στήριξή της στην ελληνική κυβέρνηση για τη Συμφωνία των Πρεσπών. Παρά τις προσπάθειες που κατέβαλλαν Κοτζιάς και Μπουσάτι (ΥΠΕΞ Αλβανίας), υπάρχουν πολλά ακόμα ζητήματα να διευθετηθούν.

• Επίλογος
Η ελληνική εξωτερική πολιτική επί υπουργίας Νίκου Κοτζιά είχει έναν πολυδιάστατο χαρακτήρα. Αναμφίβολα εμπεριέχει πολλά λάθη και ακόμα περισσότερες παραλείψεις. Μεγάλα τμήματα αυτής της πολιτικής βρίσκουν αντίθετη τη συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων πολιτών. Αυτό είναι και το μεγαλύτερο σφάλμα της – ότι ενώ επιχείρησε να επιλύσει κρίσιμα εθνικά ζητήματα, δεν κατέβαλε καμία προσπάθεια διαμόρφωσης κοινής γραμμής ούτε με τις υπόλοιπες πολιτικές δυνάμεις, αλλά ούτε και με την κοινωνία. Ωστόσο, διεθνώς, φαίνεται πως πέτυχε να αναβαθμίσει το κύρος της χώρας και να εμπεδώσει τη θέση της σε Ε.Ε. και ΝΑΤΟ.
Εάν και κατά πόσο η εξωτερική πολιτική, η οποία ασκήθηκε τα τελευταία 3,5 χρόνια, θα ωφελήσει τη χώρα, θα το δείξει ο χρόνος. Σε κάθε περίπτωση, ως πολίτες, έχουμε την υποχρέωση να εξετάζουμε προσεκτικά τα γεγονότα και να τα κρίνουμε παραμερίζοντας τις προσωπικές μας απόψεις, πάθη και εμμονές. Άλλωστε, η εξωτερική πολιτική πρέπει να έχει έναν αντικειμενικό χαρακτήρα, ανεξαρτήτως κυβέρνησης ή προσώπων, και να στοχεύει στην καλύτερη δυνατή εξυπηρέτηση των συμφερόντων της Ελλάδος.

Πηγές:

1. John M. Nomikos (2018), Greece and the Eastern MediterraneanAlliance, https://besacenter.org/perspectives-papers/greece-israel-cyprus-alliance/
2. Spyridon N. Litsas (2018), New Strategic Dimensions of the Eastern Mediterranean, https://besacenter.org/perspectives-papers/eastern-mediterranean-strategy/
3. Independent Balkan News Agency (2018), 5th Quadtrilateral Summit of Bulgaria, Greece, Romania and Serbia to be held in Varna, https://www.balkaneu.com/5th-quadrilateral-summit-of-bulgaria-greece-romania-and-serbia-to-be-held-in-varna/
4. Independent Balkan News Agency (2018), Balkan co-operation with the… 2030 World Cup in the background, https://balkaneu.com/balkan-co-operation-with-the-2030-world-cup-in-the-background/?fbclid=IwAR0vdc3r7fwVhjpX8w1vNQvSgfbQGjES6jFt5k2AWAd46UUAT0rgvx_WXKk
5. Η Καθημερινή (2018), Κοντά σε συμφωνία με την Αλβανία βρίσκεται η Αθήνα, http://www.kathimerini.gr/970922/article/epikairothta/politikh/konta-se-symfwnia-me-thn-alvania-vrisketai-h-a8hna
6. Skai.gr (2018), Παραιτήθηκε ο υπουργός Εξωτερικών Νίκος Κοτζιάς, http://www.skai.gr/news/politics/article/386672/paraitithike-o-ipourgos-exoterikon-nikos-kotzias/
7. Ahram Online (2017),  Egypt, Cyprus and Greece: Consolidating a Mediterranean alliance, http://english.ahram.org.eg/NewsContent/1/64/281821/Egypt/Politics-/Egypt,-Cyprus-and-Greece-Consolidating-a-Mediterra.aspx
8. Balkan Insight (2016), Albania, Greece Agree to End Forgotten ‘War’, http://www.balkaninsight.com/en/article/albania-and-greece-agree-to-abolish-the-war-law-03-22-2016