Τον 21^ο αιώνα, η τεχνολογική ανάπτυξη και η ενεργειακή δράση θεωρούνται ως τα πλέον φλέγοντα και σύγχρονα ζητήματα. Ο άνθρωπος συνεχώς αναζητά νέα μέσα που θα του επιτρέπουν να έχει πρόσβαση στις ανάγκες που ήδη έχει αναπτύξει. Καθώς οι φυσικοί πόροι τείνουν να εξαντλούνται, είναι επόμενο να ανακαλύπτονται νέες μορφές ενέργειας. Ο σχιστόλιθος δεν είναι ένα καινούργιο μέσο, ωστόσο τα τελευταία χρόνια δείχνει να κερδίζει έδαφος, χάρις στα ποσά ενέργειας που είναι σε θέση να προσφέρει.

Η αποδοτικότητά του απασχόλησε και την Ευρώπη τα τελευταία χρόνια, η οποία, ωστόσο, δεν δείχνει ιδιαίτερα θετική στην αξιοποίηση των ευρωπαϊκών κοιτασμάτων. Και αυτό, γιατί οι προκλήσεις που συνοδεύουν τα πλεονεκτήματα του σχιστόλιθου είναι αρκετές, ώστε να θέσουν υπό αμφισβήτηση τη χρησιμότητά του. Τί είναι, όμως, ο σχιστόλιθος και τι παρέχει;

Πρόκειται για ένα προσχωσιγενές πέτρωμα, που σχηματίζεται από τη συμπύκνωση ιλύος και ορυκτών μορίων. Στη φύση, υπάρχουν σχιστόλιθοι που μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως σημαντικές πηγές ενέργειας. Συγκεκριμένα, οι μαύροι σχιστόλιθοι περιέχουν την οργανική ύλη που είναι ικανή να σχηματίσει τα δύο φυσικά προϊόντα με τη συνεχή ζήτηση: φυσικό αέριο και πετρέλαιο. Άλλοι τύποι σχιστόλιθου, όταν αναμειγνύονται με το νερό, παράγουν άργιλο. Το σχιστολιθικό αέριο εντοπίζεται μέσα στη γη, γεγονός που έχει ως αποτέλεσμα την αδυναμία του να φτάσει φυσικά στην επιφάνεια του εδάφους. Απαιτούνται, επομένως, διάφορες τεχνικές εξαγωγής, όπως ο υδροηλεκτρισμός – πρακτική που δεν συναντάται σε περιπτώσεις εξόρυξης συμβατικού πετρελαίου και φυσικού αερίου. Ως εκ τούτου, το σχιστολιθικό αέριο αναφέρεται συχνά και ως μη συμβατικό αέριο.

Εικόνα 1 Texas: Η εδαφική έκταση Barnett
UNITED STATES – MARCH 01: The Barnett Shale Gas field in Fort Worth, Texas, is pictured at dusk February 27, 2006. XTO Energy Inc. is extracting natural gas at this facility. (Photo by J. G. Domke/Bloomberg via Getty Images)

Η διαδικασία επεξεργασίας σχιστόλιθου βασίζεται στην εκτόξευση νερού, άμμου και χημικών προς τον σχιστόλιθο, ώστε να ελευθερώσουν το πετρέλαιο ή το φυσικό αέριο που περιέχει. Πρόκειται για τη διαδικασία της υδρορωγμάτωσης, που αν και δεν αποτελεί μια πρόσφατη πρακτική, η χρήση της κλιμακώθηκε τη δεκαετία του 1990 και έπειτα.

Ιστορικά, ο σχιστόλιθος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στην αρχαιότητα. Την πιο πρόσφατη εμφάνισή του, όμως, την έκανε στις ΗΠΑ, μόλις λίγες δεκαετίες πριν. Επρόκειτο για μια σημαντική ανακάλυψη, η οποία έδειξε να παρέχει κομβικά οφέλη στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η παραγωγή αερίου και πετρελαίου απασχόλησε και την Ευρώπη στις αρχές της δεκαετίας του 2010, ήδη από τότε, όμως, υπήρχαν απαισιόδοξες φωνές. Οι αρνητικές επιπτώσεις που θα αναδύονταν με την εξόρυξη του σχιστόλιθου ήταν αρκετές, ώστε να θορυβήσουν τις τοπικές ευρωπαϊκές κοινότητες. Μια σειρά χωρών που αποδεδειγμένα διαθέτουν επαρκείς ποσότητες σχιστόλιθου προχώρησαν στην απαγόρευση διεργασιών. Ακόμα και η ίδια η Ένωση έθεσε περιορισμούς σχετικά με τις διαδικασίες εξόρυξης, για λόγους υγείας και περιβαλλοντικής προστασίας.

Η δράση των ΗΠΑ γύρω από τα παράγωγα του σχιστόλιθου

Η εκμετάλλευση των σχιστολιθικών πετρωμάτων στις ΗΠΑ, τα τελευταία χρόνια, είχε ως αποτέλεσμα να την καταστήσει ως έναν αναπτυσσόμενο εξαγωγέα ενέργειας. Πρέπει, φυσικά, να εκτιμηθεί ότι οι ΗΠΑ διαθέτουν τον απαραίτητο εξοπλισμό για την διεκπεραίωση της επιτυχούς εκμετάλλευσης, ενώ επενδύουν στην έρευνα και την ανάπτυξη γύρω από τη νέα ενεργειακή μορφή. Η συνεχής βελτίωση και ψηφιοποίηση της διαδικασίας όχι μόνο παρέχει περισσότερη ασφάλεια και αποδοτικότητα, αλλά επίσης ένα πολύ σημαντικό πλεονέκτημα: αυτό της μείωσης του κόστους παραγωγής. Σαφώς, πρόκειται για ένα πλάνο με μακροπρόθεσμη βλέψη, ωστόσο η συνεχής ενασχόληση, μελέτη και εκσυγχρονισμός μπορούν να θέσουν γερά θεμέλια για την ανάπτυξη αυτής της νέας μορφής ενεργειακής παροχής.

Ποια η δράση στην Ευρώπη;

Η επιρροή που άσκησε η εκμετάλλευση του σχιστολιθικού αερίου στην ενεργειακή αγορά των ΗΠΑ ήταν αρκετή για να δοθεί η απαραίτητη προσοχή σε αυτό. Ακολούθως, η υψηλή κερδοσκοπία που θα μπορούσε να επιφέρει το σχιστολιθικό αέριο αποτέλεσε τη βλέψη λοιπών ενεργειακών αγορών. Η ευρωπαϊκή ήπειρος έχει δείξει ενδιαφέρον, καθώς ο σχιστόλιθος ίσως αποτελέσει τη βέλτιστη λύση για την κάλυψη των ενεργειακών παροχών.

Η ενεργειακή ασφάλεια στην Ευρώπη αποτελεί φλέγον ζήτημα, και δύναται να απασχολήσει όλο και περισσότερο τους διαμορφωτές χάραξης της πολιτικής. Το σχιστολιθικό αέριο θεωρείται πως είναι σε θέση να προσφέρει ενεργειακή ανεξαρτησία, ενώ παράλληλα η εισαγωγή του στην αγορά ισοδυναμεί με τη διαφοροποίηση και ποικιλομορφία των μορφών ενέργειας. Το κυριότερο στοιχείο, όμως, βασίζεται στη διακοπή της ενεργειακής εξάρτησης από τρίτα κράτη. Αξίζει, βέβαια, να αναφερθεί ότι η εξόρυξη σχιστολιθικού αερίου αποτελεί κυρίως ένα σχέδιο εν εξελίξει, η αποτελεσματικότητα του οποίου θα φανεί στο μέλλον. Δεν είναι λίγοι, δε, οι μελετητές που θεωρούν ότι ο σχιστόλιθος δεν θα καλύπτει πλήρως τις ανάγκες της ευρωπαϊκής ηπείρου, οπότε η εισαγωγή ενέργειας δεν θα εξαλειφθεί, αλλά θα περιορισθεί.

Οι φωνές που είναι υπέρ της εξόρυξης σχιστόλιθου μιλούν συχνά για οικονομικά οφέλη που εξυπηρετούν αρχικά τις ίδιες τις τοπικές κοινωνίες-τόπους που φιλοξενούν τις διεργασίες εξόρυξης. Η δημιουργία θέσεων εργασίας, η αύξηση των εσόδων, και γενικώς η ενεργειακή παροχή συνιστούν τα βασικά πλεονεκτήματα της σχιστολιθικής επεξεργασίας. Στην ενεργειακή αγορά, αυξάνεται κυρίως ο ανταγωνισμός με το φυσικό αέριο. Ίσως η πιο σημαντική πτυχή του βασίζεται στο γεγονός ότι το σχιστολιθικό αέριο είναι σε θέση να ανταγωνιστεί τον άνθρακα, χάρις στην “καθαρότερη” δράση του, γεγονός που το κάνει όλο και πιο δημοφιλές. Μάλιστα, ο Jorma Ollil (πρόεδρος της Shell) περιέγραψε το σχιστολιθικό αέριο ως έναν τρόπο “γρηγορότερο και φθηνότερο, ώστε να μειωθούν οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα στον ενεργειακό κλάδο”.

Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι προκλήσεις που αναπτύσσονται εξαιτίας της εξόρυξης σχιστόλιθου. Ειδικότερα, η παραγωγή σχιστολιθικού αερίου απαιτεί τεράστια ποσά νερού: υπολογίζονται από 11 έως 30 εκατομμύρια λίτρα για μια μόνο εξόρυξη. Παράλληλα, χρειάζεται το εξορυγμένο αέριο να μεταφερθεί σε κατάλληλο χώρο παραγωγής. Η ανάγκη μεταφοράς, σε συνδυασμό με τη μόλυνση υπόγειων υδάτινων πηγών και επιφανειών (που μπορεί να είναι πιθανά επακόλουθα της εξορυκτικής δράσης σχιστολιθικού αερίου) εγείρουν κινδύνους σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος και τη δημόσια υγεία. Για τον λόγο αυτόν, δεν είναι λίγες οι τοπικές κοινωνίες που αντιτίθενται στη δράση εξόρυξης αυτού.

Είναι, λοιπόν, αναγκαίο όχι μόνο να γίνουν προσεκτικές διεργασίες, αλλά επίσης τα όποια κατάλοιπα (ιδίως οι δηλητηριώδεις ουσίες) να συλλέγονται. Πρόκειται για μια διαδικασία αρκετά περίπλοκη, που χρήζει προσοχής, καθώς είναι πιθανόν να μολυνθεί η ατμόσφαιρα ή οι υδάτινες εκτάσεις που χρησιμοποιούνται. Για τον ίδιο σκοπό, απαγορεύεται το πλύσιμο όσων ουσιών παραμένουν ως κατάλοιπα κατά τη διύλιση.

Στο ευρωπαϊκό επίπεδο υπολογίζεται πως οι δυσχέρειες είναι περισσότερες, ώστε να εκπληρωθούν οι απαραίτητες διαδικασίες. Αρχικά, είναι γεγονός πως η εμπειρία εκλείπει από τα ευρωπαϊκά κράτη, καθώς όχι μόνο η μορφοποίηση του εδάφους διαφέρει από χώρα σε χώρα, αλλά πρόκειται για μια νεοεισαχθείσα διαδικασία στον ευρωπαϊκό χώρο. Συνεπώς, διαφέρουν τόσο τα κριτήρια εξόρυξης, όσο και οι λειτουργικές προκλήσεις. Για τον λόγο αυτόν, η οποιαδήποτε δραστηριότητα θρύβει μελέτης της εκάστοτε περιοχής. Σαφώς, πρέπει να αναφερθεί ότι η ύπαρξη των φυσικών πόρων δεν ισοδυναμεί πάντοτε με δυνατότητα εκμετάλλευσής τους, ακριβώς επειδή η μορφολογία του εδάφους μπορεί να μην το επιτρέπει.

Οι πυκνοκατοικημένες περιοχές της Ευρώπης διαδραματίζουν ένα σημαντικό ρόλο στη δράση εξόρυξης σχιστόλιθου. Κυρίως αποτελούν εμπόδιο στην ανάπτυξη διεργασιών, καθώς όχι μόνο απαιτείται πλήθος πηγαδιών, αλλά και ανάγκη χρήσης μεγάλων εδαφικών εκτάσεων. Πρόκειται για δράσεις που, εάν υλοποιηθούν όπως πρέπει, θα προκαλέσουν αναστατώσεις στις τοπικές κοινότητες, οι οποίες δεν είναι διατεθειμένες να θέσουν σε κίνδυνο τις περιοχές τους. Αξίζει να αναφερθεί πως κάποια κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης προχώρησαν στην απαγόρευση διεργασιών, ενώ άλλα απλώς σταμάτησαν τις εξορύξεις. Η λίστα κρατών όπου απαγορεύθηκε ή περιορίστηκε η εξορυκτική δράση περιλαμβάνει τη Γαλλία, τη Βουλγαρία, τη Γερμανία, την Ιρλανδία, τη Δανία, την Ολλανδία, τη Ρουμανία και την Πολωνία. Δεν αποκλείεται, φυσικά, η συνέχιση των διεργασιών στο μέλλον.

Παράλληλα, σε ένα διεθνές –και όχι μόνο ευρωπαϊκό– πλαίσιο, η εξορυκτική διαδικασία μπορεί να προκαλέσει μικρές σεισμικές δονήσεις, που συχνά δεν γίνονται αισθητές από τους ανθρώπους. Ωστόσο, υπάρχουν περιοχές που είναι από μόνες τους σεισμογενείς ή με συγκεκριμένες γεωλογικές συνθήκες, όπου εξαιτίας της εξόρυξης δεν αποκλείεται η πρόκληση σεισμικών δονήσεων αρκετά μεγάλης εμβέλειας. Γενικώς, συνίσταται σε τέτοιου είδους περιοχές να γίνεται σωστή εκτίμηση και μελέτη, ενώ σε περιοχές με υψηλό κίνδυνο οι εργασίες εξόρυξης να απαγορεύονται εξ ολοκλήρου. 

Συμπερασματικά, η παραγωγή φυσικού αερίου και πετρελαίου από σχιστόλιθο αποτελεί μια διαδικασία συνεχώς εξελισσόμενη. Στις Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορούσε να ειπωθεί πως πρόκειται για μια επιτυχημένη διαδικασία, χωρίς ωστόσο να μπορέσει να αποτελέσει πρότυπο για άλλα κράτη. Ειδικότερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει δείξει προθυμία επεξεργασίας των σχιστολιθικών πετρωμάτων της, εντούτοις, με μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση, δεν πρόκειται για μια απλή διαδικασία. Οι δυσκολίες που εμφανίζονται γύρω από τις διεργασίες εξόρυξης δεν θα πρέπει να υποτιμούν όλα όσα έχει να προσφέρει ο σχιστόλιθος, αλλά να δίνουν το κίνητρο για περαιτέρω έρευνα και μελέτη. Προς το παρόν, οι ανάγκες των κρατών μπορούν να καλυφθούν με τους παραδοσιακούς τρόπους παροχής ενέργειας, ωστόσο το μέλλον προβλέπεται περίπλοκο, δίνοντας έτσι ώθηση για χρήση άλλων φυσικών πόρων. Ο σχιστόλιθος, εν τέλει, ίσως να μην ανήκει στην εποχή αυτή, δεν αποκλείεται, όμως, η αξιοποίησή του στο μέλλον.

Πηγές:

1. King, H. Shale is the most abundant sedimentary rock and is in sedimentary basins worldwide,  https://geology.com/rocks/shale.shtml
2. Cremonese, L., Ferrari, M., Flynn, P., Gusev, A. (2015). Shale Gas and Fracking in Europe https://www.iasspotsdam.de/sites/default/files/files/shale_gas_and_fracking_in_europe.pdf
3. Neslen, A. (2016). The rise and fall of fracking in Europe https://www.theguardian.com/sustainable-business/2016/sep/29/fracking-shale-gas-europe-opposition-ban
4. Minh-Thong Le, (2018).  An assessment of the potential for the development of the shale gas industry in countries outside of North America https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2405844017312549#!
5. Geuss, M. (2018). US energy agency: Sorry coal, natural gas is having another record summer https://arstechnica.com/science/2018/07/us-energy-agency-sorry-coal-natural-gas-having-another-record-summer/