Η Ελβετία είναι μία από τις ελάχιστες χώρες στον κόσμο, όπου εφαρμόζονται με επιτυχία θεσμοί της άμεσης δημοκρατίας. Το πολιτικό σύστημα της χώρας δίνει την ευκαιρία στους πολίτες να αναμειχθούν έντονα στα πολιτικά πράγματα και να επηρεάσουν αποφάσεις που λαμβάνονται για τη ζωή τους, παίρνοντας πολλές φορές στα χέρια τους ακόμη και τη νομοθετική πρωτοβουλία. Ο κατεξοχήν θεσμός που αποτελεί έκφανση της άμεσης δημοκρατίας είναι το δημοψήφισμα. Ο ελβετικός λαός όχι μόνο καλείται να αποφασίσει μέσω του θεσμού αυτού για ζητήματα που τον αφορούν, αλλά έχει την ευχέρεια να λάβει ο ίδιος πρωτοβουλία νομοθετικής φύσης, ακολουθώντας ορισμένη διαδικασία (λαϊκή πρωτοβουλία), αλλά και να εμποδίσει τη θέση σε ισχύ ήδη ψηφισμένου νόμου (λαϊκή αρνησικυρία). Ωστόσο, με αφορμή τα δημοψηφίσματα της 25ης Νοεμβρίου 2018, τα οποία αφορούσαν παράταιρα ζητήματα με εντελώς διαφορετική δυναμική για το μέλλον τόσο της χώρας όσο και του πλανήτη, εγείρεται το ερώτημα αν ο θεσμός του δημοψηφίσματος υφίσταται κατάχρηση, με αποτέλεσμα να αποδυναμώνεται η αίγλη του και να αποθαρρύνεται η συμμετοχή σε αυτό.

Το Ελβετικό σύστημα

Η Ελβετία είναι ομοσπονδιακό κράτος, που σημαίνει ότι έχουμε την επαλληλία δύο έννομων τάξεων, της ομοσπονδιακής και των ομόσπονδων κρατιδίων (καντονιών). Το ελβετικό πολιτικό σύστημα είναι ημιαντιπροσωπευτικό, με κύριο χαρακτηριστικό τη συμμετοχή του λαού στην παραγωγή κανόνων δικαίου, παράλληλα με τα αντιπροσωπευτικά όργανα (Παντελής, 2016). Οι βασικοί θεσμοί του ημιαντιπροσωπευτικού συστήματος είναι οι εξής τέσσερις: το κυρίως δημοψήφισμα, η λαϊκή αρνησικυρία, η λαϊκή πρωτοβουλία και η λαϊκή ανάκληση. Για τους σκοπούς του παρόντος άρθρου θα αναλυθούν το κυρίως δημοψήφισμα και η λαϊκή πρωτοβουλία.
Το κυρίως δημοψήφισμα αποτελεί έκφραση της βούλησης του λαού στο ερώτημα που τίθεται από κάποιο άλλο όργανο. Τα δημοψηφίσματα διακρίνονται με βάση τις εξής διακρίσεις:

• Αποφασιστικό ή συμβουλευτικό, ανάλογα με το αν το δημοψήφισμα είναι απαραίτητο μέρος της νομοπαραγωγικής διαδικασίας ή αν ζητείται απλά η γνώμη του λαού
• Συνταγματικό ή νομοθετικό, ανάλογα με το επίπεδο στο οποίο θα ενταχθούν οι κανόνες που θα παραχθούν
• Υποχρεωτικό ή προαιρετικό, αναλόγως με το αν τα αρμόδια όργανα έχουν δέσμια αρμοδιότητα ή διακριτική ευχέρεια για τη διενέργεια δημοψηφίσματος (Παντελής, 2016)

Στην Ελβετία, δημοψήφισμα μπορεί να διεξαχθεί σε δύο περιπτώσεις. Η πρώτη περίπτωση αφορά στη διεξαγωγή υποχρεωτικού δημοψηφίσματος για συγκεκριμένα είδη νόμου, όπως για θέματα ασφαλείας και περιπτώσεις ανάγκης, καθώς και για τροποποιήσεις του ομοσπονδιακού Συντάγματος. Αυτές οι πρωτοβουλίες, λόγω της τεράστιας σημασίας τους, πρέπει να τεθούν σε ψηφοφορία ενώπιον του Ελβετικού λαού και των καντονιών(Άρθρο 140 του Ελβετικού Συντάγματος) (Democracy- The Swiss Political System, 2018).

Η δεύτερη περίπτωση αποτελεί και έκφανση της πρωτοβουλίας του λαού σχετικά με τα πολιτικά τεκταινόμενα. Σε περίπτωση που οι πολίτες διαφωνούν με κάποια απόφαση του κοινοβουλίου, έχουν το δικαίωμα, συλλέγοντας 500.000 υπογραφές ή με αίτημα που καταθέτουν 8 καντόνια μέσα σε 100 ημέρες από τη δημοσίευση του νόμου, να δημιουργήσουν δημοψήφισμα σχετικά με τη νομοθετική αυτή πρωτοβουλία (προαιρετικό δημοψήφισμα). Στην περίπτωση αυτή, ο νόμος τίθεται σε ισχύ μόνο αν τον υπερψηφίσει η πλειοψηφία των συμμετεχόντων στο δημοψήφισμα (The Federal Council –The Portal of the Swiss Government, 2018). Η διαδικασία αυτή, με την οποία ορισμένο τμήμα του λαού μπορεί με δημοψήφισμα να προκαλέσει κατάργηση νόμου, ονομάζεται λαϊκή αρνησικυρία (Άρθρο 141 του Ελβετικού Συντάγματος) (Παντελής, 2016).

Όπως υπάρχει η πρωτοβουλία για κατάργηση νόμου για τους Ελβετούς, έτσι υπάρχει και η λαϊκή πρωτοβουλία για ψήφιση νόμου. Οι πολίτες έχουν τη δυνατότητα να προτείνουν την ψήφιση νόμου ή ακόμη και την αναθεώρηση του Συντάγματος, ζήτημα το οποίο θα τεθεί σε δημοψήφισμα. Για την πρόταση αναθεώρησης συνταγματικής διάταξης, πάντως, απαιτείται πρωτοβουλία μόλις 100.000 πολιτών, ώστε να οδηγηθεί η χώρα σε δημοψήφισμα (Άρθρο 139 του Ελβετικού Συντάγματος), αναδεικνύοντας τη λαϊκή πρωτοβουλία ως θεσμό έντονα εντυπωμένο στην πολιτική συνείδηση των Ελβετών. (Παντελής, 2016)

Τα δημοψηφίσματα της 25ης Νοεμβρίου

Στις 25 Νοεμβρίου 2018, τρία δημοψηφίσματα έλαβαν χώρα στην Ελβετία, με το ευρύ κοινό να ασχολείται με σκωπτική διάθεση με εκείνο που σχετιζόταν με την κτηνοτροφία και με το αν πρέπει να ευνοούνται οι κτηνοτρόφοι που δεν εμποδίζουν τη φυσιολογική ανάπτυξη των κεράτων των ζώων τους. Στα τρία θέματα για τα οποία ο ελβετικός λαός κλήθηκε να αποφανθεί συμπεριλαμβανόταν και το αν πρέπει να επιτραπεί σε ασφαλιστικές εταιρείες να χρησιμοποιούν ιδιωτικούς ερευνητές. Ωστόσο, τις εντονότερες συνέπειες για τη διεθνή κοινότητα είχε το δημοψήφισμα, στο οποίο οι Ελβετοί κλήθηκαν να αποφανθούν εάν το διεθνές δίκαιο υπερισχύει του εθνικού δικαίου. Η πρωτοβουλία αυτή προήλθε από το υπερσυντηρητικό Ελβετικό Λαϊκό Κόμμα (Schweizerische Volkspartei, SVP), στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας αυτοπροσδιορισμού του Ελβετικού κράτους. Το SVP επιθυμεί την ισχυροποίηση του εθνικού Ελβετικού Δικαίου, δηλαδή την υπερίσχυση του Ελβετικού Συντάγματος έναντι του διεθνούς δικαίου και τον τερματισμό όλων των συμφωνιών που αντίκεινται σε αυτό, εκτός από θεμελιώδεις κανόνες διεθνούς δικαίου, όπως την απαγόρευση των βασανιστηρίων. Σύμφωνα με την πρωτοβουλία αυτοπροσδιορισμού, ο ελβετικός λαός πρέπει να έχει τον τελευταίο λόγο σε σχέση με το δίκαιο της χώρας. Το SPV θεωρεί ότι η χώρα και τα πολιτικά δικαιώματα των πολιτών περιορίζονται υπερβολικά από την πολιτική ηγεσία και τους διεθνείς θεσμούς, θεωρώντας ότι η λύση σε αυτό το ζήτημα είναι η θέση του Ελβετικού Συντάγματος σε κανόνα δικαίου με την ανώτατη τυπική ισχύ, παραβλέποντας διεθνείς κανόνες δικαίου με τυχόν αντίθετο περιεχόμενο. Η Ελβετία, δηλαδή, οφείλει να μην περιορίζεται νομοθετικά και δικαστικά από διεθνή όργανα, καθιστώντας το ελβετικό δίκαιο την ανώτατη πηγή δικαίου (Müller, 2018).

Προβληματική: Μπορεί το εθνικό δίκαιο να υπερέχει του διεθνούς;

Το ενδεχόμενο θετικής απάντησης του Ελβετικού λαού θα είχε σοβαρότατες επιπτώσεις όχι μόνο στα ελβετικά πολιτικά πράγματα, αλλά και στη διεθνή πολιτική σκηνή. Αρχικά, η πρωτοβουλία αυτή, εφόσον ευοδωθεί, απαιτεί την επαναδιαπραγμάτευση ή ακόμη και την αποχώρηση της Ελβετίας από οποιαδήποτε διεθνή συμφωνία αντίκειται στο Σύνταγμα, συμπεριλαμβανόμενης ίσως και της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), γεγονός που θα προκαλούσε σοβαρότατο πλήγμα στο κύρος της σύμβασης, αλλά και του δικαίου των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλη την υφήλιο, ιδιαίτερα εφόσον η Γενεύη αποτελεί πρωτεύουσα των δικαιωμάτων αυτών παγκοσμίως (CNN Greece, 2018). Από άποψη διεθνούς δικαίου, όμως, τα κράτη δεν μπορούν να επικαλεστούν την εθνική τους νομοθεσία για να αποφύγουν τις διεθνείς τους υποχρεώσεις (άρθρο 27 συνθήκης Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών). Τα κράτη μπορούν να έχουν νομοθεσία που να μην ανταποκρίνεται στις υποχρεώσεις αυτές, αλλά δεν μπορούν να την εφαρμόσουν χωρίς να γεννάται η διεθνής ευθύνη τους. Επιπλέον, η παύση της ισχύος μιας διεθνούς συνθήκης μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με έναν από τους προβλεπόμενους στη Σύμβαση της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών τρόπους (άρθρα 54-63), δηλαδή είτε με συμφωνία μεταξύ των συμβαλλομένων κρατών, είτε με σιωπηρή κατάργηση, υπό περιορισμούς, είτε με μονομερή καταγγελία. Ωστόσο, η περίπτωση της σιωπηρής κατάργησης απαιτεί κάτι τέτοιο να προβλέπεται από τη συνθήκη, η παύση να μην επηρεάζει τα συμφέροντα των υπολοίπων αντισυμβαλλομένων και να μην αντίκειται στο σκοπό της συνθήκης, διαφορετικά καθίσταται παράνομη. Αντίστοιχα, η καταγγελία είναι παράνομη εάν η συνθήκη δεν προβλέπει τέτοιο δικαίωμα για τους συμβαλλόμενους ή αυτό δεν συμβαδίζει με τη φύση της ή εάν δεν συντρέχουν ειδικοί λόγοι, όπως η ένοπλη σύρραξη και η ένσταση μη εκπληρώσεως της παροχής. Με βάση τα δεδομένα αυτά, εάν η έκβαση του δημοψηφίσματος ήταν διαφορετική και η Ελβετία υπερψήφιζε την επικράτηση του εθνικού δικαίου έναντι του διεθνούς, θα οδηγούνταν σε παράνομη κατάργηση πολλών συνθηκών (Ρούκουνας, 2015). Παράλληλα, τέτοια πρωτοβουλία από μια χώρα-πρότυπο δημοκρατίας θα αποτελούσε έναυσμα για κράτη με αυταρχικές κυβερνήσεις να παραβιάζουν τις διεθνείς τους υποχρεώσεις, ενώ θα μπορούσε να ενισχύσει τη δυναμική της ακροδεξιάς στην Ευρώπη και να δημιουργήσει κλίμα σκεπτικισμού έναντι του κύρους των διεθνών οργανισμών και των αποφάσεων διεθνών δικαστηρίων (CNN Greece, 2018).

Αντί επιλόγου

Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος βγήκε αρνητικό, με το 67% των ψηφοφόρων να τίθενται κατά της πρωτοβουλίας αυτής. Το Ελβετικό Λαϊκό Κόμμα θεώρησε τεράστια ήττα το αποτέλεσμα αυτό, το οποίο όμως απάλλαξε την Ελβετία από τον Γολγοθά της επαναδιαπραγμάτευσης πληθώρας διεθνών συμβάσεων. Ωστόσο, το γεγονός ότι ένα δημοψήφισμα τόσο μεγάλης εθνικής σημασίας δεν έλαβε τη διάσταση που θα αναμενόταν, λόγω της παράλληλης διεξαγωγής του δημοψηφίσματος για την κτηνοτροφία, δημιουργεί ένα κλίμα προβληματισμού για την αποτελεσματικότητα του θεσμού. Η χρήση του ίδιου θεσμού για μια ευρεία κλίμακα θεμάτων τείνει να υποβαθμίζει στη συνείδηση πολλών τη διαδικασία του δημοψηφίσματος, και να αποθαρρύνει τη συμμετοχή σε αυτό. Δημιουργείται έτσι το ερώτημα εάν ο θεσμός αυτός έχει υποστεί κατάχρηση, εφόσον χρησιμοποιείται με τεράστια συχνότητα και σε ζητήματα που δεν φαίνεται να επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας. Ωστόσο, η Ελβετία παραμένει ένα ιδιαίτερο πολιτικό μοντέλο που αντικατοπτρίζει θεσμούς άμεσης δημοκρατίας και η οποιαδήποτε κριτική στο σύστημα αυτό οφείλει να λαμβάνει υπόψιν όλες τις σχετικές λεπτομέρειες.

Πηγές:

1. Παντελής, Α. (2016). Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου. Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη. σ. 105-112 και 163-165.
2. Ρούκουνας, Ε. (2015). Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. Νομική Βιβλιοθήκη. σ. 37-39 και 138-140.
3. CNN Greece. (2018). Κρίσιμο Δημοψήφισμα στην Ελβετία: Το Διεθνές Δίκαιο είναι υπεράνω του εθνικού; https://www.cnn.gr/news/kosmos/story/155920/krisimo-dimopsifisma-stin-elvetia-to-diethnes-dikaio-einai-yperano-toy-ethnikoy
4. Democracy, the Swiss Political System. (2018). Mandatory Referendum and optional referendums in Switzerland. https://www.ch.ch/en/demokratie/political-rights/referendum/mandatory-referendums-and-optional-referendums-in-switzerlan/
5. Müller, J. (2018). A fight for national law, international law and human rights. https://www.revue.ch/en/editions/2018/05/detail/news/detail/News/a-fight-for-national-law-international-law-and-human-rights/
6. The Federal Council. (2018). Federal Constitution of the Swiss Confederation. https://www.admin.ch/opc/en/classified-compilation/19995395/index.html#a136