Ακόμα μια σχέση γειτνίασης μεταξύ δύο κρατών στην εγγύς περιοχή της χερσονήσου του Αίμου μέσα στην πάροδο των αιώνων πέρασε από πολλά στάδια. Τα «σκαμπανεβάσματα» όμως, για να το θέσουμε πιο απλά, της τελευταίας τριαντακονταετίας είναι ενδεικτικά της νοοτροπίας και του τρόπου δράσης των Βαλκανικών λαών σε ό,τι αφορά την επίλυση των εθνικών, πολιτικών και ιστορικών διαφορών τους.

Σχέσεις Άγκυρας – Σόφιας λίγο πριν τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου.

Ένα από τα μεγαλύτερα κύματα εξόδου διωκόμενων στην ιστορία της Βουλγαρίας σημειώθηκε το 1989, όπου και 310 χιλιάδες Μουσουλμάνοι Τούρκοι εγκατέλειψαν τις εστίες τους διασκορπιζόμενοι σε όλα τα μήκη και πλάτη των Βαλκανίων, μέχρι και την Αυστρία. Ο λόγος ήταν η «εκστρατεία αφομοίωσης» η οποία είχε εφαρμοστεί ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 επί προεδρίας Todor Zhivkov, με αποκορύφωμα το 1989, με σκοπό την απόκτηση βουλγαρικών ονομάτων από πλευράς μειονοτήτων, και φυσικά η απαγόρευση τέλεσης όλων των Ισλαμικών εθίμων. Μέχρι και το 1986 η Διεθνής Αμνηστία έκανε λόγο για περίπου 900.00 – 1.000.000 πολίτες Τουρκικής καταγωγής. Να σημειωθεί, επίσης, ότι από τις αρχές της δεκαετίας του 50’ μέχρι και το 1972 υπήρχαν τουρκικά σχολεία που δίδασκαν την

Πολίτες της Τουρκικής μειονότητας εγκαταλείπουν τις εστίες τους πηγαίνοντας προς τα Τουρκικά σύνορα.

τουρκική γλώσσα, η οποία επιτρεπόταν κανονικά ακόμα και στα Πανεπιστήμια. Από τα μέσα όμως της δεκαετίας του 70’ και σε όλη τη δεκαετία του 80’ η κατάσταση είχε αλλάξει δραματικά σε βάρος των τουρκικών μειονοτήτων. Σκοποί της «αφομοίωσης» ήταν οι ανησυχίες που είχαν δημιουργηθεί στο εσωτερικό της χώρας για ριζοσπαστικοποίηση πολιτών τουρκικής καταγωγής, κυρίως σε περιοχές που υπερίσχυε το τουρκικό στοιχείο, καθώς και οι έντονοι φόβοι για πιθανή απόσχιση των περιοχών από την υπόλοιπη επικράτεια, ενώ γινόταν ακόμα και λόγος για ενδεχόμενη εισβολή της Τουρκίας. Επίσης την περίοδο της «αφομοίωσης» γίνεται λόγος για θηριωδίες από μεριάς βουλγαρικής εθνοφυλακής. Η Διεθνής Αμνηστία, καθώς και πολλοί διπλωματικοί ακόλουθοι δυτικών κρατών κάνουν αναφορά για ξυλοδαρμούς χιλιάδων ανθρώπων, βιασμούς, εκτελέσεις εκατοντάδων και φυλακίσεις.

Στις εκλογές του 1990, 23 υποψήφιοι τουρκικής καταγωγής εκλέγονται, εκπροσωπώντας στο Βουλγαρικό Κοινοβούλιο το «Κίνημα Δικαιωμάτων και Ελευθερίας» – γνωστό και ως MRF. Το γεγονός αυτό πυροδότησε αντιδράσεις, καθώς πολλοί Βούλγαροι εθνικιστές, είτε πολιτικοί είτε πολίτες, διαφωνούσαν έντονα με τη συμμετοχή Τούρκων στην εθνοσυνέλευση. Από την στιγμή μάλιστα που κανένα κόμμα δεν κατάφερε να λάβει το απαραίτητο ποσοστό για να συγκροτήσει κυβέρνηση, η σκέψη και μόνο για συνεργασία με το MRF γεννούσε κινδύνους. Ο Andrey Lukanov, πρόεδρος του Κομμουνιστικού Κόμματος Βουλγαρίας, την περίοδο εκείνη είχε δηλώσει πως «δεν είναι κοινά αποδεκτή από τους Βούλγαρους η ιδέα εξάρτησης από το MRF».  Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την έκρηξη βίας, με συνεχείς διαδηλώσεις και βιαιοπραγίες μεταξύ Τούρκων και εθνικιστών στις επαρχίες του Ραζγκράντ και του Κάρντζαλι, όπου και το τουρκικό στοιχείο υπερίσχυε έναντι των Βουλγάρων.

Παρά τα δύο πρώτα ταραγμένα χρόνια της δεκαετίας του 90’ (1990-1991), οι σχέσεις μεταξύ των δυο χωρών εξομαλύνθηκαν στη συνέχεια της δεκαετίας, και σταδιακά επεστράφησαν πίσω στους τουρκικής καταγωγής πολίτες τα δικαιώματά τους – όπως η ελευθερία πίστης, η ελευθερία χρήσης της γλώσσας τους, η επιλογή ονόματος και η διατήρηση της πολιτιστικής τους κληρονομιάς. Οι τότε πρόεδροι Zelev και Ozal ξεκίνησαν να χτίζουν γέφυρες επικοινωνίας, ενώ καθ’ όλη την δεκαετία Σόφια και Άγκυρα σύναπταν συμφωνίες σε οικονομικό, εμπορικό και δανειακό επίπεδο, με αποκορύφωμα φυσικά τη Συνθήκη Ειρήνης και Συνεργασίας του καλοκαιριού του 1991.

Με την πάροδο του χρόνου οι σχέσεις Βουλγαρίας και Τουρκίας αναδείχθηκαν σε πρότυπο για την περιοχή. Ορισμένα παραδείγματα ήταν η κοινή άσκηση των δύο χωρών στη Μαύρη Θάλασσα τον Ιούλιο του 1994, Η επίσκεψη του Τούρκου Πρωθυπουργού Mesut Yilmaz στη Σόφια τον Δεκέμβριο του 1997, η επίσκεψη του Βούλγαρου Πρωθυπουργού Kostov τον Νοέμβριο του 1998, καθώς και η συμφωνία μεταξύ των 2 χωρών για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας και του PKK, το οποίο και δραστηριοποιούνταν στη Βουλγαρία, το 2001. Στην πραγματικότητα όμως τα μίση και τα εχθρικά συναισθήματα, όπως εκφραζόντουσαν από εθνικιστικές φράξιες, κυρίως βουλγαρικής προελεύσεως, δεν εξαφανίστηκαν ποτέ. Απλώς «μπήκαν κάτω από το χαλί».

Σύννεφα και πάλι πάνω από Σόφια – Άγκυρα.

Από το 2009 και μετά το καζάνι αρχίζει και πάλι να βράζει. Αρχικά, έχουμε την ανάδειξη του ακραίου εθνικιστικού κόμματος Ataka (Επίθεση) στα πολιτικά δρώμενα του βουλγαρικού κράτους. Με την εμφάνιση, καθώς και τη ραγδαία άνοδο του κόμματος, ξενοφοβικά και ρατσιστικά σύνδρομα εναντίων των μουσουλμανικών και τουρκικών μειονοτήτων άρχισαν να επανεμφανίζονται. Για μια ακόμα φορά η αιτία ήταν οι υποψίες  περί ύπαρξης θυλάκων ριζοσπαστικού – Σαλαφιστικού Ισλάμ εντός αυτών των κοινωνιών.

Ταυτόχρονα το 2009 έχουμε το σκάνδαλο χρηματισμού του κόμματος MRF και του Προέδρου του, Ahmed Dogan. Τέσσερα χρόνια πριν είχε δηλώσει σε συνέντευξή του ότι όλα τα κόμματα χρηματίζονται από ιδιωτικές εταιρίες. Να επισημανθεί σε αυτό το σημείο πως ο Ahmed Dogan, στις 19 Ιανουαρίου του 2013, έπεσε θύμα απόπειρας εν ψυχρώ δολοφονίας από τον τουρκικής καταγωγής Oktai Enimehmedov. Για καλή του τύχη

Απόπειρα δολοφονίας σε βάρος του Ahmed Dogan κατά την διάρκεια ομιλίας του τον Ιανουάριο του 2013.

σώθηκε κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή, λόγω εμπλοκής του όπλου του δράστη. Γίνεται, επίσης, λόγος από κάποιους πως επρόκειτο για σκηνοθετημένο γεγονός, ενώ ο ίδιος υποστήριζε πως το έκανε για να εκφράσει τη δυσαρέσκεια της τουρκικής μειονότητας, και ότι ήθελε να του δείξει ότι δεν είναι άμεμπτος. Το περιστατικό έλαβε χώρα σε ομιλία του Ahmed Dogan, η οποία μάλιστα μεταδιδόταν ζωντανά από τηλεοπτικό κανάλι της χώρας.

Πέραν όμως της επανεμφάνισης  εθνικιστικών αντιλήψεων σε βάρος του μουσουλμανικού στοιχείου, η κατάσταση άρχισε να επιδεινώνεται μετά τις δηλώσεις του υπουργού εξωτερικών Dimitrov ότι θα ασκηθεί veto από πλευράς Βουλγαρίας αναφορικά με την ενταξιακή πολιτική της Τουρκίας στην Ε.Ε, εάν δεν κατατεθούν οι αποζημιώσεις στις οικογένειες των εκτοπισμένων Βούλγαρων από την Ανατολική Θράκη κατά την διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων το 1913. Αρκεί  να αναφέρουμε ότι το ύψος των αποζημιώσεων έφτανε τα 15 δις. €.

Την περίοδο αυτή όμως έγιναν και προσπάθειες συνεργασίας των δυο χωρών σε ενεργειακό επίπεδο, με τον αγωγό Nabucco και τη σύνδεσή του με την Βουλγαρία, ενώ το εξαιρετικό κλίμα που είχε διαμορφωθεί το 2012 φαίνεται και σε δηλώσεις εκατέρωθεν, αναφορικά με τις σχέσεις Σόφιας – Άγκυρας, οι οποίες βρίσκονταν στην καλύτερή τους στιγμή. Πέραν των διμερών συμφωνιών σε επίπεδο διεθνούς ασφάλειας και συνεργασίας, και σε επίπεδο πληροφοριών, και σε στρατιωτικό επίπεδο, υπήρχε συνεργασία επίσης σε τομείς ενεργειακούς, μεταφορικούς -εμπορικούς, ακόμα και σε τομείς τηλεπικοινωνιών και μέσων μαζικής ενημέρωσης (διακρατικές συμφωνίες και συνεργασία μεταξύ ραδιοτηλεοπτικών σταθμών).  Δεν ήταν τυχαίο ότι η Τουρκία ήταν η τρίτη επενδύτρια χώρα στη Βουλγαρία. Αποφασίστηκε, μάλιστα, μεταξύ των δύο κρατών, οι πολίτες Τουρκίας να μετακινούνται εντός Βουλγαρίας χωρίς διαβατήριο, ενώ οι δύο Υπουργοί Εξωτερικών Mladenov και ο μετέπειτα Πρωθυπουργός Davutoglu ήταν σε συνεχή επαφή και συνεργασία.

Εντούτοις, η ολοένα αυξανόμενη διεθνοπολιτική ισχύς της Τουρκίας, καθώς και η ακμάζουσα οικονομία της προκαλούσαν ταυτόχρονα αναστάτωση και σκεπτικισμό σε μεγάλο κομμάτι της βουλγαρικής πολιτικής ελίτ. Η Τουρκία σταδιακά άρχιζε να δείχνει τις βλέψεις της για την εξέλιξη της χώρας σε μια περιφερειακή – ηγεμονική δύναμη της ευρύτερης περιοχής.  Αυτός είναι και ο λόγος που συνδέεται το MRF με την τουρκική ηγεσία, όπως και η οικονομική και εμπορική εξάρτηση της Βουλγαρίας από την γείτονα. Αν και για πολλούς μια αγαστή συνεργασία με την Τουρκία θα ευνοούσε κατά πολύ την Βουλγαρική οικονομία, κυρίως και με την είσοδο της Τουρκίας στην Ε.Ε , εντούτοις η προσκόλληση της Σόφιας στο παρελθόν ακόμα και τώρα παίζει καταλυτικό ρόλο στην υιοθέτηση μιας πιο καχύποπτης στάσης έναντι της Άγκυρας.

Τον Δεκέμβριο του 2015 ο πλέον Τούρκος Πρωθυπουργός Ahmed Davutoglu επισκέφτηκε την Σόφια. Θέματα προς συζήτηση ήταν το μεταναστευτικό και η ενέργεια. Παρά το γεγονός ότι υπήρξαν αντιδράσεις αναφορικά με την επίσκεψη του Τούρκου Πρωθυπουργού, κυρίως από πλευράς του ηγέτη του κόμματος IMRO και συγκυβερνώντα Krasimir Karakachanov, το ζήτημα της ολοένα και αυξανόμενης τουρκικής επέμβασης στα εσωτερικά της Σόφιας δεν συζητήθηκε.

Η Σύγκρουση

Στις 21 Φεβρουαρίου του 2016 δημιουργείται το πρώτο σοβαρό διπλωματικό επεισόδιο μεταξύ των δυο χωρών, με την απέλαση του Τούρκου διπλωμάτη Emiroglu, ο οποίος και εργαζόταν στο τουρκικό προξενείο στο Burgas. Οι κατηγορίες αναφέρονταν σε προσπάθειες του Emiroglu να στηρίξει τον νέο ηγέτη του MRF, Liutfi Mestan, μέσω της τουρκικής μειονότητας. Επίσης, ο Mestan εκδιώχθηκε από την ηγεσία του κόμματος αναγκάζοντας την Άγκυρα να προχωρήσει σε αντίποινα, απελαύνοντας Βούλγαρο διπλωμάτη από το προξενείο στην Κωνσταντινούπολη. Άξιο αναφοράς είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Mestan εκδιώχθηκε από το MRF. Η εκπαραθύρωση του Mestan συντελέστηκε βάσει μιας πρωτοφανούς παρέμβασης της Τουρκίας στα εσωτερικά της χώρας μέσω της τουρκικής πρεσβείας, αλλά και μέσω του Davutoglu.

Ο πρώην Πρόεδρος του MRF και νυν Πρόεδρος του DOCT, Liutfi Mestan

Ο λόγος ήταν η στήριξη που πρότεινε να δοθεί στην τουρκική κυβέρνηση μετά το περιστατικό με την κατάρριψη του ρωσικού αεροσκάφους στα σύνορα με την Συρία. Το κεντρικό Συμβούλιο, καθώς και ο πρώην πρόεδρος Dogan αποφάσισαν να απομακρύνουν τον Mestan από το κόμμα και την ηγεσία του, μη θέλοντας να «μπλέξουν» την χώρα στο διεθνοπολιτικό ανταγωνισμό μεταξύ Ρωσίας – Τουρκίας αναφορικά με την περιοχή της Συρίας. Την ίδια ώρα ζητήθηκε από την Άγκυρα η πολιτική επιβίωση του Mestan, καθώς και η παραμονή του στην ηγεσία του κόμματος. Η Σόφια χαρακτήρισε την στάση της Τουρκίας «απαράδεκτη». Μάλιστα δεν έλειψαν οι δηλώσεις του προέδρου του Πατριωτικού Μετώπου Simeonov, αλλά και του Βούλγαρου Πρωθυπουργού, οι οποίοι μεταξύ άλλων δήλωσαν πως πλέον «οι μάσκες έπεσαν», και ότι «η Τουρκία θα συνεχίσει να παρεμβαίνει άμεσα στα εσωτερικά της Βουλγαρίας».

Στις 9 Απριλίου του 2016 εμφανίζεται στο πολιτικό προσκήνιο της Βουλγαρίας ένα νέο μόρφωμα. Το Κόμμα «Δημοκράτες για την Ευθύνη, Ελευθερία και Δημοκρατικότητα» (DOCT).  Ηγέτης του κόμματος έγινε ο πρώην ηγέτης του MRF Liutfi Mestan. Το κόμμα έχει σαφή μειονοτικό χαρακτήρα, καθώς υποστηρίζεται από εκπροσώπους της Τουρκικής μειονότητας ακόμα και από το ίδιο το κυβερνόν κόμμα της Τουρκικής Δημοκρατίας, το AKP.

Στις 16 Μαρτίου του 2017 ο επίτιμος πρόεδρος του MRF, Ahmed Dogan, κατηγόρησε την Άγκυρα για την τεράστια πίεση που ασκεί στη Σόφια μέσω του Κόμματος DOCT και του ηγέτη του, Liutfi Mestan. Την επομένη ακριβώς, η Βουλγαρική κρατική υπηρεσία ασφαλείας απέλασε 3 πολίτες τουρκικής καταγωγής. Μάλιστα, στον ένα από αυτούς επέβαλε στέρηση εισόδου, ενώ ένας εκ των τριών συμπεριλήφθηκε στον κατάλογο των ανεπιθύμητων. Στις εκλογές που έλαβαν χώρα στη Βουλγαρία 10 μέρες μετά, στις 26 Μαρτίου του 2017, το DOCT συγκέντρωσε το 2,86%, αποτυγχάνοντας να εισέλθει στο Κοινοβούλιο. Ο Erdogan δήλωσε ότι η Βουλγαρία ασκεί πιέσεις στους τουρκικής καταγωγής πολίτες ώστε να μην ψηφίσουν το κόμμα της προτίμησής τους, ενώ ο Βούλγαρος Πρόεδρος Rumen Radev απάντησε ότι η Σόφια «δεν δέχεται μαθήματα δημοκρατίας που δεν τηρούν την κυριαρχία των νόμων». Η Τουρκία απέρριψε τους ισχυρισμούς ανάμειξής της στα εσωτερικά κρατών.  Ωστόσο στα Βουλγαροτουρκικά σύνορα σημειώθηκαν εκτεταμένες εντάσεις, με Βούλγαρους εθνικιστές να απαγορεύουν τη διέλευση σε πολίτες Τουρκικής καταγωγής -οι οποίοι είτε εργάζονταν είτε ζούσαν στην Τουρκία, αλλά ήταν καταγεγραμμένοι στους βουλγάρικους εκλογικούς καταλόγους- να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα.

Τον Ιανουάριο του 2018, με την επίσημη έναρξη της Βουλγαρικής προεδρίας της Ε.Ε, στόχος της Σόφιας ήταν να εξομαλύνει τις σχέσεις της Τουρκίας με την Ε.Ε, όπως δήλωσε ο Πρωθυπουργός Borisov. Παρ’όλα αυτά όμως οι δηλώσεις του Προέδρου Radev ήρθαν να ρίξουν «νέο λάδι στη φωτιά». Συγκεκριμένα, δήλωσε πως ο Borisov οφείλει να αναφέρει στη Συνάντηση της Βάρνας τα ζητήματα της τουρκικής ανάμειξης στα εσωτερικά της χώρας, τις εκλογές, τη θρησκευτική ζωή, ενώ επίσης ανέφερε το άλυτο πρόβλημα των αποζημιώσεων των διωγμένων Βούλγαρων της Ανατολικής Θράκης το 1913.

Λόγοι συμφερόντων, διεθνοπολιτικά παίγνια αλλά και «πληγές» του παρελθόντος έχουν περάσει τις σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών από «40 κύματα». Αναμφίβολα, όμως, στις διεθνείς σχέσεις ο σημερινός φίλος μπορεί να γίνει ο αυριανός εχθρός. Ας είμαστε ειλικρινείς. Είναι η κατανομή της ισχύος και η καχυποψία μεταξύ των κρατών, αλλά και η Ιστορία που δεν αφήνουν μεγάλα περιθώρια εμπιστοσύνης και σύναψης φιλικών σχέσεων. Οι δύο αυτές χώρες το έχουν αποδείξει περίτρανα τα τελευταία περίπου 30 χρόνια, αλλά και παλαιότερα. Το μόνο που μένει είναι να δούμε την συνέχεια.

Πηγές:

1. Bulgaria, A country Study,Curtis.(1992). Glenn E. (Glenn Eldon),Library of Congress. Federal Research Division.p.214-220 https://www.loc.gov/item/93010955/
2. Bohlen, C. (1991). Bulgaria Vote Gives Key Role to Ethnic Turks
   https://www.nytimes.com/1991/10/17/world/bulgaria-vote-gives-key-role-to-ethnic-turks.html
3. Bishku, M. (2003). “Turkish-Bulgarian Relations: From Conflict and Distrust to Cooperation”, Mediterranean Quarterly, Vol. 14, No. 2, Spring 2003, p. 93.
4. Mustafa Kibaroğlu. (2008). Turkey’s Neighborhood. Foreign Policy Institute,  Bilkent University, East Campus, Ankara, Turkey, p. 37-43.     http://www.foreignpolicy.org.tr/documents/books/book_250408.pdf
5.  Yana Buhrer Tavanier. (2010). Ottoman Past Dogs Sofia-Ankara Relations
   http://www.balkaninsight.com/en/article/ottoman-past-dogs-sofia-ankara-relations
6. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. (2015). Αναλυτική έκθεση. Οι εξελίξεις στο διεθνή περίγυρο της  χώρας Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2015 http://www.geetha.mil.gr/media/pdf-arxeia/pamak/2015/noe-dek-2015.pdf. Σελ.55-57
7. Hurriyet Daily News. (2016). Turkey, Bulgaria expel respective diplomats for ‘interference in domestic affairs’. http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-bulgaria-expel-respective-diplomats-for-interference-in-domestic-affairs-95565
8. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. (2016). Αναλυτική έκθεση. Οι εξελίξεις στο διεθνή περίγυρο της  χώρας Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2016 http://www.geetha.mil.gr/media/pdf-arxeia/pamak/2016/20160309.pdf σελ. 69 -72
9. Anna Mudeva. (2009). Cracks show in Bulgaria’s Muslim ethnic model. https://www.reuters.com/article/us-bulgaria-muslims/cracks-show-in-bulgarias-muslim-ethnic-model-idUSTRE55001C2009060
10. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. (2016). Αναλυτική έκθεση. Οι εξελίξεις στο διεθνή περίγυρο της  χώρας  2016  http://www.geetha.mil.gr/media/pdf-arxeia/pamak/2016/20160514.pdf   σελ.76-77
11. HuffPost Greece. (2017). Ένταση στις σχέσεις Σόφιας και Άγκυρας με αφορμή τις δηλώσεις Ερντογάν για τις βουλευτικές εκλογές στη Βουλγαρία
    https://www.huffingtonpost.gr/2017/03/24/diethnes-voulgaria-ethnikistes-ekleisan-ta-synora-psifoforoi-tis-tourkikis-meionotitas_n_15583454.html 
12. Το Βήμα, (2018), Βουλγαρία: Οφείλουμε να εξομαλύνουμε τις σχέσεις με την Τουρκία, http://www.tovima.gr/world/article/?aid=932922 
13. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ. (2018). Αναλυτική έκθεση. Οι εξελίξεις στο διεθνή περίγυρο της  χώρας Μάρτιος-Απρίλιος 2018   http://www.geetha.mil.gr/media/pdf-arxeia/pamak/2018/ekthesi-martios-aprilios-2018.pdf σελ. 75
14. Radio Bulgaria. (2018). Bulgaria should demand non-interference of Turkey in its domestic affairs: President Rumen Radev
    http://bnr.bg/en/post/100950543/bulgaria-should-demand-non-interference-of-turkey-in-its-domestic-affairs-president-rumen-radev
15. Radio Bulgaria. (2012). Bulgarian – Turkish relations are better than ever. http://bnr.bg/en/post/100146291/bulgarian-turkish-relations-are-better-than-ever
16. The Guardian. (2013). Bulgarian gas pistol attack ‘was stunt’
    https://www.theguardian.com/world/2013/jan/20/bulgaria-turkey