Η «Ευρασιατική Οικονομική Ένωση»: Η σταδιακή δημιουργία της «Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης», η οποία θα αποτελεί ουσιαστικά τη μετεξέλιξη του τελευταίου ρωσικού εγχειρήματος περιφερειακής ολοκλήρωσης, του λεγόμενου «Ενιαίου Οικονομικού Χώρου» («Single Economic Space») μεταξύ της Ρωσίας, της Λευκορωσίας και του Καζακστάν, προτάθηκε από τον πρόεδρο της Ρωσικής Ομοσπονδίας, Βλαντιμίρ Πούτιν, στις 3 Οκτωβρίου του 2011 με δημοσίευση του πλάνου του στην εφημερίδα Izvestia. Στο συγκεκριμένο άρθρο ο πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας παρουσίασε το προαναφερθέν πρόγραμμα «Ενιαίου Οικονομικού Χώρου» ως μια συνέχεια των μακρόχρονων προσπαθειών της Ρωσικής Ομοσπονδίας, ήδη από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, να συνεχίσει να διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης και του Νοτίου Καυκάσου. Ο «Ενιαίος Οικονομικός Χώρος» δρα ως επιστέγασμα προγενέστερων ρωσικών πρωτοβουλιών οικονομικής ολοκλήρωσης και ενοποίησης, όπως της «Κοινοπολιτείας των Ανεξάρτητων Κρατών» («Commonwealth of Independent States») του 1991, της «Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών της Κοινοπολιτείας των Ανεξάρτητων Κρατών» («Commonwealth of Independent States Free Trade Area») του 1994 και του 2011, της «Ευρασιατικής Οικονομικής Κοινότητας» («Eurasian Economic Community») του 2000 και της «Ευρασιατικής Τελωνειακής Ένωσης» («Eurasian Customs Union») μεταξύ της Ρωσικής Ομοσπονδίας, της Λευκορωσίας και του Καζακστάν του 2009.

Το πλάνο του προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας για τη δημιουργία της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης θα υλοποιούνταν σε τρία επίπεδα:
1. Αρχικά, ο «Ενιαίος Οικονομικός Χώρος» θα δημιουργούσε μία ευρεία εσωτερική αγορά που θα στηριζόταν στην ελεύθερη διακίνηση αγαθών, προσώπων και κεφαλαίων, κατά το παράδειγμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Συμφωνίας Σένγκεν.
2. Ύστερα, η σταδιακή συνένωση της «Ευρασιατικής Τελωνειακής Ένωσης» με τον «Κοινό Οικονομικό Χώρο» θα οδηγούσε στη δημιουργία της «Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης» υπό τη μορφή μιας ενιαίας και ολοκληρωμένης υπερεθνικής ένωσης, ικανής να μετατρέψει τη μετα-σοβιετική περιοχή σε έναν από τους πόλους του σύγχρονου κόσμου.
3. Το τελικό στάδιο θα αποτελούσε η προσχώρηση του Τατζικιστάν και του Κιργιστάν στην «Ευρασιατική Τελωνειακή Ένωση» και στον «Κοινό Οικονομικό Χώρο».

Συγκριτική Ανάλυση «Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης» και «Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης»: Η «Ανατολική Εταιρική Σχέση» και η «Ευρασιατική Οικονομική Ένωση» αντιπροσωπεύουν ουσιαστικά δύο διαφορετικά μοντέλα οικονομικής ολοκλήρωσης. Τα κυριότερα σημεία διαφοροποιήσεώς τους είναι τα ακόλουθα:

1. Η «Ευρασιατική Οικονομική Ένωση» και οι «Σφαιρικές και εις Βάθος Εμπορικές Συμφωνίες» («Deep and Comprehensive Free Trade Agreements»-DCFTAs), που αποτελούν βασικό κομμάτι των διαπραγματεύσεων ανάμεσα στην Ε.Ε. και στους ανατολικούς εταίρους, συνιστούν δύο διαφορετικούς τύπους οικονομικών εγχειρημάτων. Ενώ η «Ευρασιατική Οικονομική Ένωση» αποτελεί μια μορφή τελωνειακής ένωσης, της οποίας τα μέλη δεν έχουν τη δυνατότητα να διαπραγματευτούν ανεξάρτητα νέες εμπορικές συμφωνίες με άλλους πιθανούς εμπορικούς εταίρους (σε ανάλογο πνεύμα με την Ε.Ε.), οι «Σφαιρικές και εις Βάθος Εμπορικές Συμφωνίες» δεν επιβάλλουν αυτή την μορφή αποκλειστικότητας, αλλά επιτρέπουν στις χώρες που θα τις συνάψουν να συνομολογούν και να συμμετέχουν σε άλλους είδους εμπορικές συμφωνίες με επίδοξους εταίρους. Ωστόσο, και οι δύο συμφωνίες περιέχουν στοιχεία που μπορούν να υποσκάψουν την ομαλή συμμετοχή των χωρών-εταίρων σε κάποια από αυτές.

Στην περίπτωση της «Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης», το ρίσκο προκύπτει από το γεγονός των υψηλών δασμών της Ένωσης και από την απώλεια της εμπορικής κυριαρχίας που συνεπάγεται η ένταξη στην εν λόγω τελωνειακή ένωση. Στην περίπτωση που η Ε.Ε. αποφάσιζε να ξεκινήσει διαπραγματεύσεις για τη σύναψη εμπορικής συμφωνίας με κάποια από τα μέλη της «Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης», για παράδειγμα την Αρμενία ή τη Λευκορωσία, θα έπρεπε να πραγματοποιήσει τις συγκεκριμένες διαπραγματεύσεις όχι με τις χώρες αυτές ξεχωριστά αλλά με την «Ευρασιατική Οικονομική Ένωση» ως σύνολο στο οποίο αυτές υπάγονται. Πέρα από το πολιτικό υπόβαθρο των ευρωρωσικών σχέσεων, που καθιστά δυσχερή την έναρξη ανάλογων συνομιλιών, πρόσθετη τεχνική δυσκολία αποτελεί και το γεγονός ότι πάγια πολιτική της Ε.Ε. είναι η σύναψη εμπορικών συμφωνιών μόνο με κράτη μέλη του «Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου» («World Trade Organization»), τα οποία διέπονται από τη λειτουργία των κανόνων του. Αυτή τη στιγμή, ούτε η Λευκορωσία αλλά ούτε και το Καζακστάν, που αποτελούν μέλη της «Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης», είναι μέλη του «Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου».

2. Η ιδιότητα του μέλους της «Ζώνης Ελεύθερων Συναλλαγών της Κοινοπολιτείας των Ανεξάρτητων Κρατών» («Commonwealth of Independent States Free Trade Area»-CISFTA), που αποτελεί ουσιαστικά το προστάδιο της ένταξης στην «Ευρασιατική Οικονομική Ένωση», είναι συμβατή με την ιδιότητα του μέλους σε άλλες εμπορικές συμφωνίες, όπως στην ζώνη «Σφαιρικών και εις Βάθος Εμπορικών Συμφωνιών» της Ε.Ε.. Ανάλογη ρήτρα υπάρχει στη περίπτωση της CISFTA, η οποία προβλέπει αναστολή των «προτιμήσεων» υπέρ ενός μέρους, εάν η αύξηση των εισαγωγών από το ένα μέρος προκαλεί ζημία στην εγχώρια βιομηχανία του.

3. Οι «Σφαιρικές και εις Βάθος Εμπορικές Συμφωνίες» περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα που αφορά πληθώρα θεματικών, οι οποίες συνδέονται με την εσωτερική αγορά και αναφέρονται στα βιομηχανικά πρότυπα, στις επενδύσεις, στον ανταγωνισμό, στην ενέργεια, αλλά και στην κατοχύρωση και προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας. Οι συμφωνίες λαμβάνουν υπόψη τις ξεχωριστές ιδιαιτερότητες κάθε χώρας. Ορισμένα μέτρα που μπορεί να έχουν οικονομικό αντίκτυπο, όπως η απελευθέρωση του καθεστώτος θεωρήσεων για τους εργαζομένους, υλοποιούνται χωριστά από τις «Συμφωνίες Σύνδεσης» («Association Agreements»-AAs).

4. Ενώ οι «Σφαιρικές και εις Βάθος Εμπορικές Συμφωνίες» δεν εμποδίζουν, όπως προαναφέρθηκε, τους εταίρους που θα αποφασίσουν να τις υπογράψουν και να τις υιοθετήσουν, να διαπραγματεύονται ταυτόχρονα σύναψη συμφωνιών με άλλους εμπορικούς εταίρους, όπως για παράδειγμα με την «Ευρασιατική Οικονομική Ένωση», απαιτούν ωστόσο από τους υπογράφοντες να υιοθετήσουν τα πρότυπα-standards της Ε.Ε. και να τα ενσωματώσουν στην εσωτερική τους αγορά. Αυτό μπορεί να προκαλέσει προβλήματα αναφορικά με εισαγωγές που δεν ικανοποιούν αυτά τα standards ή που χρειάζονται πιστοποίηση. Για παράδειγμα, ορισμένα μη-ενεργειακά προϊόντα προερχόμενα από τη Ρωσική Ομοσπονδία μπορεί να μην ικανοποιούν πλέον τα πρότυπα της Ε.Ε. τα οποία πρόκειται να υιοθετηθούν εν ευθέτω χρόνω από τις χώρες που έχουν πιο εξελιγμένες επαφές με την Ανατολική Εταιρική Σχέση, ήτοι με τη Μολδαβία, τη Γεωργία και την Ουκρανία. Το συγκεκριμένο μακροπρόθεσμο θέμα των standards, δεν επηρεάζει, ωστόσο, όλα τα ρωσικά προϊόντα. Οι «Σφαιρικές και εις Βάθος Εμπορικές Συμφωνίες» δεν περιλαμβάνουν προθεσμία για τη συμμόρφωση της εσωτερικής αγοράς των κρατών-εταίρων της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης προς τα πρότυπα της Ε.Ε.. Θεωρείται, επομένως, λογικό να υπάρχει μία περίοδος ύπαρξης «διπλών προτύπων» («dual standards»), τα οποία θα αναφέρονται, από τη μία μεριά, στις εξαγωγές προς την Ε.Ε. και από την άλλη, στην εσωτερική αγορά των συγκεκριμένων χωρών-εταίρων.

Εξέλιξη των διαπραγματεύσεων με τις χώρες εταίρους της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης: Παρακολουθώντας τις εξελίξεις των διαπραγματεύσεων τα τελευταία χρόνια, φαίνεται ότι οι χώρες-έταιροι της περιοχής μπορούν να χωριστούν σε δύο κατηγορίες: Από τη μία μεριά, βρίσκουμε τη Μολδαβία, τη Γεωργία και την Ουκρανία, οι οποίες υπέγραψαν τις Συμφωνίες Σύνδεσης με την Ε.Ε. το καλοκαίρι του 2014 και παρουσιάζουν υψηλότερα δημοκρατικά πρότυπα σε σχέση με τις υπόλοιπες τρεις χώρες με τις οποίες συναποτελούν την Ανατολική Εταιρική Σχέση, δηλαδή τη Λευκορωσία, την Αρμενία αλλά και το Αζερμπαϊτζάν. Πιο συγκεκριμένα, η Μολδαβία αποτελεί τον πιο «πρόθυμο» εταίρο της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης, παρουσιάζοντας υψηλότερα standards αναφορικά με τις δημοκρατικές αξίες και τις εκλογικές διαδικασίες, όπως επίσης και με την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και έχει τα πρωτεία στον Δείκτη Ευρωπαϊκής Ενσωμάτωσης του 2014. Ειδικότερα:

• Oυκρανία: Το πολιτικό μέρος της Συμφωνίας Σύνδεσης με την Ε.Ε. υπεγράφη στις 21 Μαρτίου και το οικονομικό κομμάτι, ήτοι η «Σφαιρική και σε Βάθος Εμπορική Συμφωνία», στις 27 Ιουνίου του 2014. Παρ’όλα αυτά, η προσωρινή εφαρμογή του τέταρτου μέρους της «Σφαιρικής και σε Βάθος Εμπορικής Συμφωνίας» που αφορά το εμπόριο και τα ζητήματα σχετικά με το εμπόριο, όπως επίσης και τα σχετικά παραρτήματα και πρωτόκολλα, αναβλήθηκε μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 2015, ύστερα από ρωσικές πιέσεις. Η Ουκρανία αποτελεί μέλος της Ενεργειακής Κοινότητας από την 1η Φεβρουαρίου 2011 και έχει προχωρήσει στο τελευταίο μέρος της διαδικασίας ελεύθερων θεωρήσεων με την Ε.Ε. στις 27 Μαΐου 2014.

• Μολδαβία: Η Συμφωνία Σύνδεσης με την Ε.Ε., όπως επίσης και η «Σφαιρική και σε Βάθος Εμπορική Συμφωνία» υπεγράφη στις 27 Ιουνίου 2014. Από τις 28 Απριλίου 2014, οι Μολδαβοί πολίτες με βιομετρικό διαβατήριο απολαμβάνουν το καθεστώς ελεύθερων θεωρήσεων στις μετακινήσεις τους στην Ε.Ε., ενώ η Μολδαβία είναι κράτος μέλος της Ενεργειακής Κοινότητας από την 1η Μαΐου 2010.

• Γεωργία: Η Συμφωνία Σύνδεσης με την Ε.Ε., όπως επίσης και η «Σφαιρική και σε Βάθος Εμπορική Συμφωνία» υπεγράφη στις 27 Ιουνίου 2014. Η Γεωργία αποτελεί υποψήφιο μέλος της Ενεργειακής Κοινότητας από τις 18 Δεκεμβρίου 2007, ενώ άρχισε διαπραγματεύσεις με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 20 Φεβρουαρίου 2014. Αναφορικά με το καθεστώς ελεύθερων θεωρήσεων στις μετακινήσεις από και προς την Ε.Ε., η Γεωργία βρίσκεται στο δεύτερο στάδιο των διαπραγματεύσεων του Σχεδίου Δράσης Ελεύθερων Θεωρήσεων (Action Plan for Visa Liberalisation).

• Αρμενία: Οι διαπραγματεύσεις για την υπογραφή των Συμφωνιών Σύνδεσης και των «Σφαιρικών και σε Βάθος Εμπορικών Συμφωνιών» ολοκληρώθηκαν στις 24 Ιουλίου 2013. Ωστόσο, σε επίσκεψη στη Μόσχα ο Αρμένιος Πρόεδρος Serzh Sargsyan ανακοίνωσε στις 3 Σεπτεμβρίου 2014 την είσοδο της Αρμενίας στην Ευρασιατική Οικονομική Ένωση, της οποίας μέλη ήταν ήδη η Ρωσία, η Λευκορωσία και το Καζακστάν, κίνηση που σήμανε αυτόματα τη μη ισχύ των ανωτέρω συμφωνιών με την Ε.Ε.. Από την άλλη πλευρά, η διαδικασία διευκολύνσεων των θεωρήσεων και των συμφωνιών επανεισδοχής, που αποτελούν σημαντικό προστάδιο για την ύπαρξη ενός συστήματος ελεύθερων θεωρήσεων, άρχισε να ισχύει την 1η Ιανουαρίου του 2014. Η Αρμενία είναι κράτος-παρατηρητής της Ενεργειακής Κοινότητας από τις 6 Οκτωβρίου 2011. H αλλαγή πλεύσης της Αρμενίας μπορεί να εξηγηθεί, όχι μόνο από τη σημαντική ύπαρξη του ρωσικού παράγοντα στη χώρα τόσο σε οικονομικό όσο και σε επίπεδο ενεργειακό και ασφάλειας, αλλά και από τη σύγκρουση Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν για την περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάκ.

• Αζερμπαϊτζάν: Οι διαπραγματεύσεις με την Ε.Ε. για την υπογραφή των Συμφωνιών Σύνδεσης ξεκίνησαν στις 16 Ιουλίου του 2010 αλλά βρίσκονται σε στάσιμο επίπεδο λόγω της μη συμμετοχής του Αζερμπαϊτζάν στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, παρά το γεγονός ότι έχει ξεκινήσει ενταξιακές διαπραγματεύσεις από το 1997. Για τον λόγο αυτό, η Ε.Ε. πρότεινε το Μάιο του 2013 την έναρξη ομιλιών για την δημιουργία μιας Στρατηγικής Εταιρικής Σχέσης Εκσυγχρονισμού (Strategic Modernization Partnership), δοθέντος του γεγονότος ότι πρόκειται για σημαντικό εταίρο για την Ε.Ε. στον τομέα της εισαγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου. Το Αζερμπαϊτζάν δεν αποτελεί μέλος της Ενεργειακής Κοινότητας, ενώ, γενικά, επιχειρεί να διατηρήσει τις εύθραυστες ισορροπίες στην περιοχή, αναπτύσσοντας μια φιλική εξωτερική πολιτική προς όλους τους σημαντικούς εταίρους της, ήτοι την Ε.Ε., τις ΗΠΑ, τη Ρωσία αλλά και την Τουρκία.

• Λευκορωσία: Η Λευκορωσία αποτελεί μέλος της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης. Οι σχέσεις της με την Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκονται σε «ψυχρό» επίπεδο λόγω των συμπερασμάτων του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων της Ε.Ε. της 15ης Οκτωβρίου 2012 που επανέλαβαν την ανάγκη υιοθέτησης μιας πολιτικής κριτικής δέσμευσης έναντι της Λευκορωσίας, η οποία αφορά τη βελτίωση του καθεστώτος προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, των δημοκρατικών αξιών αλλά και των εκλογικών διαδικασιών. Μάλιστα, στις 30 Οκτωβρίου 2014 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο επεξέτεινε τα περιοριστικά μέτρα έναντι της Λευκορωσίας μέχρι τον Οκτώβριο του 2015, καθώς δεν είχαν απελευθερωθεί και αποκατασταθεί όλοι οι πολιτικοί κρατούμενοι, ούτε είχε επέλθει βελτίωση των προαναφερθέντων σημείων. Η Λευκορωσία επιθυμεί στενή επαφή με τη Ρωσική Ομοσπονδία, ταυτόχρονα όμως επιδιώκει και τη διατήρηση της επαφής με την Ε.Ε., ως αντιστάθμισμα της φιλορωσικής πολιτικής της. Για τον λόγο αυτό, προθυμοποιείται να παίξει το ρόλο του μεσάζοντα στη Ρωσο-Ουκρανική κρίση, προτείνοντας μάλιστα την πρωτεύουσά της, Μίνσκ, ως χώρο διαπραγματεύσεων ανάμεσα στις ουκρανικές αρχές, στις ρωσικές αρχές και στους υπέρ της Ρωσίας αυτονομιστές της Ανατολικής Ουκρανίας. Τέλος, οι διαπραγματεύσεις για την απλούστευση της διαδικασίας εκδόσεως θεωρήσεων καθώς και οι συμφωνίες επανεισδοχής («Visa Facilitation and Readmission Agreements»-VFRAs) ανάμεσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Λευκορωσία ξεκίνησαν στις 30 Ιανουαρίου 2014.

Συμπέρασμα: Έχοντας ολοκληρώσει τη συνοπτική αυτή ανάλυση σχετικά με το υπό διαμόρφωση νέο καθεστώς των ευρωρωσικών σχέσεων, παρατηρούμε ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον παιχνίδι ισορροπιών στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης και του Νοτίου Καυκάσου με γεωπολιτικές, πολιτικές, οικονομικές και διπλωματικές επιπτώσεις. Οι έξι χώρες-εταίροι βρίσκονται σε ένα σταυροδρόμι αναφορικά με το μέλλον τους, επιλέγοντας ποιο δρόμο θα ακολουθήσουν και πώς θα διαχειριστούν τις επιλογές τους. Αναμένουμε με ιδιαίτερα μεγάλο ενδιαφέρον το πώς θα κυλήσουν αυτά τα «παιχνίδια εξουσίας» μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ρωσίας, δύο από τους μεγαλύτερους παίκτες της διεθνούς σκηνής.

Πηγές:
• http://www.eurasiancommission.org/en/Pages/default.aspx
• http://www.consilium.europa.eu/el/policies/eastern-partnership/
• http://eeas.europa.eu/eastern/about/index_en.htm
• http://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document.html?reference=EXPO_STUD%282015%29549026
• http://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document.html?reference=EXPO_STU%282015%29536438