Στο νοτιότερο σημείο της υφηλίου, στον γεωγραφικό Νότιο Πόλο, βρίσκεται η Ανταρκτική, που οφείλει το όνομά της στην τοποθεσία της (ακριβώς αντίθετα από την Αρκτική), καλύπτοντας μία έκταση μεγαλύτερη από αυτή του Καναδά ή των Η.Π.Α. και περίπου ίση με αυτή της Λατινικής Αμερικής, εξαιρουμένης της Αργεντινής. Αυτή η αχανής παγωμένη έκταση κατατάσσεται ως η τέταρτη μεγαλύτερη ήπειρος, ενώ οι ιδιαίτερα αφιλόξενες συνθήκες που επικρατούν στο έδαφός της -δριμύ ψύχος (έως και -90 βαθμούς Κελσίου), έντονη ξηρασία και πολύ ισχυροί άνεμοι- την κρατούσαν για χρόνια απομονωμένη και μακριά από την ανθρώπινη περιέργεια.

Οι πρώτες διεκδικήσεις της Ανταρκτικής

Παρά το γεγονός ότι η Ανταρκτική ανακαλύφθηκε τελευταία από τις 7 ηπείρους -μόλις το 1820- από μια ρωσική αποστολή, αυτό δεν συνεπάγεται την έλλειψη εδαφικών διεκδικήσεων από διάφορες χώρες. Αντιθέτως, το Ηνωμένο Βασίλειο στις αρχές του 19ου αιώνα επιχείρησε να την εξερευνήσει, και να επιβάλλει την κυριαρχία του επί του μέχρι τότε άγνωστου εδάφους, όμως το ιδιαίτερα εχθρικό περιβάλλον απέτρεψε την επιχείρηση αποικιοκρατίας. Το καθεστώς αυτό διήρκεσε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, οπότε και το Ηνωμένο Βασίλειο προχωρά σε νέες, πιο συστηματικές προσπάθειες, επικαλούμενο κυριαρχία επί των χερσαίων και θαλάσσιων τμημάτων της ηπείρου, που περιελάμβανε την ευθεία προέκταση των ναυτικών τους εξερευνήσεων γύρω από την ακτογραμμή της Ανταρκτικής, προς το εσωτερικό του Νότιου Πόλου. Εν συνεχεία, και μέχρι το 1943, το παράδειγμα αυτό ακολούθησαν άλλα 6 κράτη, συγκεκριμένα η Γαλλία, η Νορβηγία, η Νέα Ζηλανδία, η Αυστραλία, η Αργεντινή και η Χιλή – με τις δύο τελευταίες χώρες να αμφισβητούν εδάφη ευρισκόμενα υπό υποτιθέμενη βρετανική κατοχή. Παράλληλα, με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το ανεξερεύνητο αυτό μέρος προσέλκυε όλο και περισσότερους επιστήμονες διαφόρων εθνικοτήτων, που επικέντρωναν το ενδιαφέρον τους κυρίως στις μετεωρολογικές και γεωγραφικές συνθήκες της περιοχής, ευνοώντας έτσι τη δημιουργία πολλών ερευνητικών σταθμών και βάσεων. Έτσι, το 1958, με 12 συνολικά κράτη να δραστηριοποιούνται επιστημονικά και ερευνητικά στην παγωμένη αυτή ήπειρο, και με το σκηνικό του Ψυχρού Πολέμου να προκαλεί τριγμούς στο πολιτικό σκηνικό, τίθεται προ οφθαλμών το ζήτημα του κατά πόσο είναι εφικτή η απρόσκοπτη και ειρηνική συνεργασία των υφιστάμενων δυνάμεων στο μέλλον, σε συνδυασμό μάλιστα με τις υπαρκτές εδαφικές διεκδικήσεις 7 διαφορετικών χωρών. Υπό το πρίσμα αυτών των δεδομένων, τα 12 ενεργά επιστημονικά κράτη στην Ανταρκτική (Αργεντινή, Αυστραλία, Βέλγιο, Γαλλία, Ηνωμένες Πολιτείες, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιαπωνία, Νέα Ζηλανδία, Νορβηγία, Νότια Αφρική, Σοβιετική Ένωση και Χιλή) συμμετείχαν σε ένα Συμβούλιο με σκοπό τη διαπραγμάτευση μιας Συνθήκης για την Ανταρκτική, με τις συζητήσεις να καταλήγουν στην υπογραφή της λεγόμενης Συνθήκης της Ανταρκτικής (Antarctic Treaty), την 1η Δεκεμβρίου 1959.

Τι προβλέπει η Συνθήκη της Ανταρκτικής;

Η Συνθήκη της Ανταρκτικής τέθηκε σε ισχύ 1,5 χρόνο περίπου μετά τη σύναψή της, δηλαδή τον Ιούλιο του 1961, οπότε και πραγματοποιήθηκε η πρώτη συμβουλευτική συνάντηση των μελών της. Πιο συγκεκριμένα, κύριο μέλημα των συμμετεχόντων στην εν λόγω Συνθήκη κρατών αποτελούσε η διασφάλιση της ειρήνης και της ανεμπόδιστης συνεργασίας ανάμεσα στους επιστημονικούς φορείς (Άρθρο 3), καθώς επίσης και η ελεύθερη έρευνα της περιοχής (Άρθρο 2). Το ίδιο πνεύμα διέπνεε και την πρώτη συμβουλευτική συνάντηση, η οποία έθεσε τις βάσεις για ανταλλαγή πληροφοριών, δεδομένων και προσωπικού, καθώς και για προστασία της μοναδικής αυτής περιοχής μέσω παροχής αλληλοβοήθειας και υποστήριξης όπου κρινόταν αναγκαίο – η τελευταία αυτή συμφωνία διατυπώνεται στο Άρθρο 3 της Συνθήκης. Άλλωστε, στα 14 σύντομα άρθρα της Συνθήκης της Ανταρκτικής γίνεται παντού εμφανής η από κοινού πρόθεση για ουδετεροποίηση ή “πάγωμα” των οποιονδήποτε εδαφικών διεκδικήσεων επί της ηπείρου (Άρθρο 4), όπως και η απαγόρευση οποιασδήποτε χρήσης όπλων επί του εδάφους της. Πιο αναλυτικά, η Συνθήκη αυτή χαρακτηρίζεται ως η πρώτη σημαντική ενέργεια αφοπλισμού κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, αφού όλα τα εμπλεκόμενα μέλη αναγνώριζαν την ανάγκη χρήσης της Ανταρκτικής αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς στο μέλλον, και απέκλειαν οποιαδήποτε διεθνή φιλονικία επί του εδάφους της, προς εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος της ανθρωπότητας (Άρθρο 1). Παραπέρα, η Συνθήκη προέβλεπε 3 κύριους άξονες σχετικά με τη χρησιμοποίηση της γης της ηπείρου, οι οποίοι αποτέλεσαν κοινούς τόπους που εξακολουθούν να ισχύουν έως και σήμερα. Ο πρώτος αφορά στην ανυπαρξία στρατιωτικής παρουσίας στην περιοχή, εκτός και αν στρατιωτικό προσωπικό θα μπορούσε να συμβάλει σε ειρηνικό ή επιστημονικό σκοπό (Άρθρο 1), ο δεύτερος στην απαγόρευση εξορύξεων, και ο τρίτος στον αποκλεισμό πυρηνικών εκρήξεων (Άρθρο 5). Έτσι, οι κανόνες αυτοί οριοθετούσαν την οποιαδήποτε μορφή δράσης σε επιστημονικό και ερευνητικό μόνο επίπεδο, με την αρνητική επίδραση της ανθρώπινης παρουσίας να περιορίζεται αυστηρά. Αποδεικτικό του τελευταίου αποτελεί και η απαγόρευση εγκατάλειψης στο έδαφος της Ανταρκτικής σκουπιδιών ή υπολειμμάτων οποιουδήποτε είδους, προερχόμενα από την ερευνητική δραστηριότητα.

Με την πάροδο του χρόνου, πολλά νέα κράτη προσχώρησαν στην ανωτέρω Συνθήκη, αποτυπώνοντας έτσι την ολοένα και αυξανόμενη προσοχή που προσέλκυε αυτός ο μοναδικής σημασίας τόπος. Στις μέρες μας, 53 κράτη συνιστούν μέλη της Συνθήκης, ενώ παρέχεται η δυνατότητα προσχώρησης σε όσες χώρες ενδιαφέρονται να αναπτύξουν δραστηριότητα στην περιοχή, με μόνη απαίτηση την εκδήλωση και απόδειξη του ενδιαφέροντος αυτού για όσο χρόνο αποτελούν μέλη της Συνθήκης.

Παραπέρα, προς συμπλήρωση της ήδη υπογεγραμμένης Συνθήκης της Ανταρκτικής έχει συναφθεί πλήθος συναφών Συνθηκών, περίπου 200, οι οποίες -μαζί με την αρχική- αποτελούν ουσιαστικά τον “νόμο” της Ανταρκτικής – τον επονομαζόμενο ως Σύστημα Συνθηκών της Ανταρκτικής (Antarctic Treaty System, ATS). Ενδεικτικά αναφέρονται τα Συμπεφωνημένα Μέτρα για την Προστασία της Χλωρίδας και της Πανίδας στην Ανταρκτική (υπογράφηκαν το 1964, αλλά τέθηκαν σε ισχύ το 1982), η Σύμβαση για την Προστασία των Φωκών (1972), καθώς επίσης και η Σύμβαση για την Προστασία του Ζωντανού Θαλάσσιου Πλούτου στην Ανταρκτική (1980).

Κάθε χρόνο λαμβάνουν χώρα συμβουλευτικές συναντήσεις των Συμβούλων (Antarctic Treaty Consultative Meetings, ATCM), οι οποίες διαπραγματεύονται τη διοίκηση και διαχείριση της περιοχής. Στο forum αυτό συμμετέχουν οι Σύμβουλοι (Consultative Parties) από 28 συνολικά χώρες: οι 12 προέρχονται από τις 12 αρχικές χώρες που υπέγραψαν τη Συνθήκη της Ανταρκτικής, ενώ οι υπόλοιποι 16 από χώρες με έντονο και σημαντικό ερευνητικό έργο στην περιοχή. Από την άλλη, το 2004 θεσμοθετήθηκε στην Αργεντινή -κατόπιν σχετικής απόφασης της τότε ετήσιας Συμβουλευτικής Συνάντησης- η Γραμματεία της Συνθήκης, της οποίας το έργο είναι βοηθητικό της λειτουργίας και της εφαρμογής του Συστήματος Συνθηκών.

Διεθνείς Οργανισμοί στην “υπηρεσία” της Ανταρκτικής

Το έργο που λαμβάνει χώρα στην Ανταρκτική συνδράμουν ποικίλοι Διεθνείς Οργανισμοί που συνεργάζονται στενά με τους φορείς τους σχετιζόμενους με την ήπειρο. Για παράδειγμα, ο Διεθνής Ναυτικός Οργανισμός (International Maritime Organization, IMO) συνιστά έναν Οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών που ρυθμίζει τις διεθνείς ναυτιλιακές δραστηριότητες, και επαγρυπνά για τη διατήρηση των ωκεανών. Η συμβολή του στη διασφάλιση της ασφαλούς διεξαγωγής ναυτικών επιχειρήσεων φιλικών προς το περιβάλλον της Ανταρκτικής, αλλά και προς την ανθρώπινη ζωή, είναι αναντίρρητη, αφού το Σύστημα Συνθηκών της Ανταρκτικής δεν προσφέρει επαρκές ρυθμιστικό πλαίσιο για τη συνεχή ριψοκίνδυνη ναυτική μεταφορά και δραστηριότητα στην ήπειρο. Μάλιστα, γι’ αυτό τον σκοπό ο εν λόγω Οργανισμός έχει αναπτύξει έναν διεθνή κώδικα ασφαλείας για τα πλοία στα πολικά νερά, γνωστό και ως Πολικό Κώδικα (Polar Code), για την πρόληψη μολύνσεων των θαλασσών στις πολικές περιοχές, όπως και για την ασφαλή πλοήγηση των πλοίων. Επιπλέον, το Συμβούλιο Περιβαλλοντικής Προστασίας (Committee for Environmental Protection, CEP) ιδρύθηκε με βάση το Άρθρο 11 του Πρωτοκόλλου για την Περιβαλλοντική Προστασία -σύμφωνα με τη Συνθήκη της Ανταρκτικής-, ως συμβουλευτικό όργανο στις συμβουλευτικές συναντήσεις αναφορικά με την εφαρμογή του Πρωτοκόλλου.

Ποιος κυβερνά την Ανταρκτική;

Λαμβάνοντας υπόψη τα όσα αναπτύχθηκαν παραπάνω, γίνεται αντιληπτό ότι η Ανταρκτική διέπεται από ένα ιδιαίτερο νομικό και πολιτικό πλαίσιο, το οποίο κάνει πολλούς να μιλούν για μια χώρα που -από νομικής σκοπιάς- δεν ανήκει σε κανέναν και, συνεπώς, δεν κυβερνάται από κανέναν. Όπως ειπώθηκε, το Σύστημα Συνθηκών της Ανταρκτικής αποτελεί τον “νόμο” της ηπείρου – με τον χαρακτηρισμό αυτόν να είναι, ωστόσο, ορολογικά λανθασμένος. Το Σύστημα Συνθηκών της Ανταρκτικής ρυθμίζει τις διεθνείς σχέσεις της περιοχής, η οποία δεν έχει αυτόχθονες κατοίκους, αφού οι μοναδικοί κάτοικοι είναι επιστήμονες ή τουρίστες που επισκέπτονται την περιοχή για σύντομο χρονικό διάστημα. Μάλιστα, δικαίωμα να την επισκεφτούν έχουν όσοι αποτελούν πολίτες ενός εκ των κρατών-μελών του Συστήματος Συνθηκών της Ανταρκτικής, ενώ απαιτείται η έκδοση άδειας από την αντίστοιχη Κυβέρνηση της χώρας της οποίας είναι πολίτης ο φερόμενος ως ενδιαφερόμενος επισκέπτης. Σε αντίθετη περίπτωση, τυχόν απόπειρα μετάβασης στην Ανταρκτική χωρίς ανάλογη έγκριση συνιστά ποινικό αδίκημα, τιμωρούμενο σύμφωνα με τις νομοθετικές προβλέψεις της χώρας της οποίας ο παραβάτης έχει την ιθαγένεια. Από την άλλη, όσοι επισκέπτονται τουριστικά την περιοχή καλύπτονται από την απαιτούμενη άδεια που θα έχει εξασφαλίσει ο τουριστικός πράκτορας. Οποιαδήποτε χώρα επιθυμεί να φέρει λόγο σχετικά με τη διαχείριση της Ανταρκτικής, οφείλει να εκδηλώσει ενδιαφέρον να συμβληθεί και να δεσμεύεται από το εν λόγω Σύστημα Συνθηκών. Η εφαρμογή δε των άρθρων του Συστήματος Συνθηκών από τις Κυβερνήσεις-εταίρους γίνεται μέσα από την εθνική νομοθεσία των χωρών αυτών, και οι ημεδαποί νόμοι είναι αυτοί που δεσμεύουν τη δράση των πολιτών τους στο έδαφος της Ανταρκτικής. Στην πραγματικότητα, λοιπόν, η Ανταρκτική “κυβερνάται” από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα, καθώς αυτή αποτελεί τον πληθυσμό που εργάζεται, επιχειρεί, και διαμένει στην ήπειρο.

Συμπερασματικά η Ανταρκτική, πέρα από το ότι προσφέρει ένα εξαιρετικής ομορφιάς και σπανιότητας οικοσύστημα προς εξερεύνηση, συνιστά ένα περιβάλλον πολιτικής, επιστημονικής, οικονομικής και γεωπολιτικής συνεργασίας και συνύπαρξης, όπου οι ανθρώπινες διαμάχες και τα συμφέροντα παραμερίζονται, δίνοντας βήμα σε μία αγαστή αλληλοσυμπλήρωση παραδοσιακά αντιτιθέμενων δυνάμεων. Άλλωστε, είναι άξιο λόγου ότι η ήπειρος αυτή δεν έχει πληγεί ποτέ από πολεμικές συρράξεις και πολιτικές διενέξεις. Ωστόσο, ενώ αποτελεί αδιαμφισβήτητη παραδοχή πως το Σύστημα Συνθηκών της Ανταρκτικής συνιστά το κύριο νομικό ρυθμιστικό πλαίσιο όλων των δραστηριοτήτων στην περιοχή, μετά από μισό περίπου αιώνα εφαρμογής του έρχεται αντιμέτωπο με ποικίλες προκλήσεις, ικανές να διαταράξουν την έως τώρα αρμονική συνύπαρξη και συνεργασία των διαφόρων συμφερόντων. Η παρουσία ολοένα και περισσότερων κρατών-μελών, μαζί με διάφορους Διεθνείς και μη-κυβερνητικούς φορείς, καθιστά την ισορροπία στην περιοχή εύθραυστη ενώ, από την άλλη πλευρά, αναφύονται διαρκώς νέα ζητήματα -όπως αυτά της υπεραλίευσης, της λαθροθηρίας φαλαινών, της μόλυνσης των θαλασσών, ή της εκμετάλλευσης ορυκτών- που γεννούν ανησυχία για την επάρκεια του υπάρχοντος συστήματος διακυβέρνησης, αλλά και φέρνουν ταυτόχρονα το τελευταίο σε σύγκρουση με ισχύοντες κανόνες διεθνούς δικαίου, όπως αυτούς του δικαίου της θάλασσας, της Σύμβασης για τη ρύθμιση της φαλαινοθηρίας, κ.τ.λ.

Πηγές:

1. Antarctica.gov.au. (2017). Who owns Antarctica?. http://www.antarctica.gov.au/about-antarctica/people-in-antarctica/who-owns-antarctica
2. Asoc.org. (2016). International Maritime Organization – Antarctic and Southern Ocean Coalition. http://www.asoc.org/advocacy/antarctic-governance/international-maritime-organization
3. Asoc.org. (2016). Overview of Antarctic Governance – Antarctic and Southern Ocean Coalition. http://www.asoc.org/advocacy/antarctic-governance/overview-of-antarctic-governance
4. Ats.aq. (2008). The Committee for Environmental Protection. http://www.ats.aq/e/cep.htm
5. Coolantarctica.com. (2011). The Government of Antarctica and Antarctic Politics. http://www.coolantarctica.com/Antarctica%20fact%20file/science/government_antarctica.php
6. Dodds, K. (2010). Governing Antarctica: Contemporary Challenges and the Enduring Legacy of the 1959 Antarctic Treaty. http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1758-5899.2009.00006.x/full
7. Jacobsson, M. (n.d.). Building the International Legal Framework for Antarctica. http://www.atsummit50.aq/media/book-5.pdf
8. Legalflip.com. (2011). How Does the Law Work in Antarctica?. http://www.legalflip.com/Article.aspx?id=15&pageid=59
9. Lennon, E. (2008). A Tale of Two Poles: A Comparative Look At The Legal Regimes in The Arctic And The Antarctic. http://digitalcommons.wcl.american.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1066&context=sdlp
10. Mzv.cz. (2015). Antarctica and its Legal Regime. http://www.mzv.cz/jnp/en/foreign_relations/international_law/antarctica_and_its_legal_regime_1/antarctica_and_its_legal_regime.html
11. Syrowik, T. (2017). Is Antarctica A Country? Who Owns It And What Do International Laws State?. http://www.worldatlas.com/articles/is-antarctica-a-country-who-owns-it-and-what-do-international-laws-state.html
12. Χατζηκωνσταντίνου, Κ. (2015). Η Συνθήκη της Ανταρκτικής. http://www.kathimerini.gr/811105/article/epikairothta/kosmos/h-syn8hkh-ths-antarktikhs