Η σπουδαιότητα της μελέτης των πολιτικών εξελίξεων, όσον αφορά την Αρκτική Θάλασσα, γίνεται αντιληπτή από το γεγονός και μόνο πως το παγκόσμιο ενδιαφέρον έχει στραφεί σε αυτή την περιοχή, κυρίως, βέβαια, λόγω των περιβαλλοντικών αλλαγών που υφίσταται, και οι οποίες, όπως έχει ήδη επισημοποιηθεί και γνωστοποιηθεί, θα επιφέρουν αλλαγές τεράστιας κλίμακας στις ζωές των δισεκατομμυρίων του πλανήτη. Στο παρόν κείμενο θα αναλυθεί ο ρόλος της Αρκτικής σε στρατιωτικό και οικονομικό επίπεδο, και θα εξεταστούν οι λόγοι για τους οποίους η τελευταία αποτελεί δέλεαρ για τις χώρες που την διεκδικούν. Θα γίνει, επίσης, αναφορά και στις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, αλλά και στις βλέψεις των πέντε κύριων δρώντων στην περιοχή (ΗΠΑ, Καναδάς, Ρωσία, Δανία, Νορβηγία).

Αρκτική ανά τους αιώνες

Ο Βόρειος Πόλος αποτελεί περιοχή στρατηγικής σημασίας ήδη από τον 12ο αιώνα, οπότε η αύξηση του πληθυσμού της περιοχής οδήγησε στην αναζήτηση εμπορικών δρόμων (Dob, 1987). Δεδομένου του γεγονότος ότι το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων στρεφόταν στις αγορές της Ανατολής, γινόταν κάθε πιθανή προσπάθεια να βρεθεί ένας δρόμος που να ενώνει τον Ατλαντικό με τον Ειρηνικό Ωκεανό (Sale and Potavov, 2009). Κατά τον 19ο και 20o αιώνα, ο έλεγχος της Αρκτικής απέκτησε ιδιαίτερη σημασία λόγω της Βιομηχανικής Επανάστασης, η οποία επέτεινε την ανάγκη για διευκόλυνση του εμπορίου, αλλά, κυρίως, λόγω των γεωπολιτικών αναλύσεων που επικρατούσαν.

Γι’ αυτό η θεωρία του Mackinder περί “Heartland” (Καρδιά της Γης, 1904) εστιάζει στην ασφάλεια και χωρίζει τη Γη σε γεωγραφικές περιοχές. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει πως η “Καρδιά της Γης” βρίσκεται στον Βόρειο και Νότιο Πόλο, και όποιος την ελέγχει θα κυριαρχήσει έναντι των υπολοίπων, αφού θα επιβλέπει τις θάλασσες και θα δημιουργήσει, ως εκ τούτου, μια μεγάλη ηγεμονία και μια τεράστια ναυτική δύναμη. Έτσι, η διαμάχη για την Αρκτική άκμαζε όλο και περισσότερο. Παρόλο που το μεγαλύτερο μέρος της “Heartland” ανήκε στη Ρωσία, τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Νορβηγία έκαναν ξεκάθαρες τις προθέσεις τους, τοποθετώντας σημαίες στο έδαφός της (Sale 2008).

Το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων για την περιοχή αυτή δεν εγκαταλείπεται, ούτε και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι θάλασσες της Αρκτικής αποτελούσαν δρόμους απαραίτητους για τον ανεφοδιασμό των Συμμάχων. Αξιομνημόνευτη είναι, άλλωστε, και η μάχη του Ατλαντικού, όπου -κυρίως γερμανικά- υποβρύχια στόχευαν και βύθιζαν τις νηοπομπές αμερικανικών πλοίων με κατεύθυνση το Ηνωμένο Βασίλειο και, ύστερα, τη Σοβιετική Ένωση (White, 2008).

Παρόλη τη σημασία που είχε ήδη αποδοθεί στην παγωμένη επιφάνεια, υπήρχαν μέρη της τα οποία παρέμεναν ακόμη ανεξερεύνητα. Έτσι, με γνώμονα την αντιπαλότητα των δύο υπερδυνάμεων, μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και σε συνδυασμό με την ακμή του Ψυχρού Πολέμου, η Αρκτική αποτελούσε τον κοντινότερο δρόμο μεταξύ των δύο αυτών αντίπαλων κρατών (Atland, 2008). Έτσι, με την πάροδο του χρόνου και με τις μεταβολές σε πολιτικοοικονομικό επίπεδο, η εξερεύνηση του Ατλαντικού μεταμορφώθηκε από εμπορικό, σε εγχείρημα στρατιωτικής σημασίας.

Συγκεκριμένα, ειδικά μετά το 1950, οι στρατιωτικές βάσεις που ήταν ήδη τοποθετημένες στην Αρκτική από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αποκτούν αποφασιστική σημασία, με την τοποθέτηση βαλλιστικών πυραύλων και πυρηνικών όπλων από τη Σοβιετική Ένωση, και την τοποθέτηση βαλλιστικών πυραύλων και αντιβαλλιστικών μηχανισμών, ως απάντηση, από τις ΗΠΑ και τον Καναδά. Άλλωστε, με την όποια βελτίωση των καιρικών συνθηκών στην παγωμένη περιοχή, ευνοούταν και η διατήρηση υποβρυχίων, λόγω της στρατηγικής σημασίας του ήχου των πάγων που έσπαγαν. Ενδεικτικά, μεταξύ 1955 και 2004, το Ρωσικό Ναυτικό τοποθέτησε 249 υποβρύχια με πυρηνικά, ενώ δεν ήταν λίγες και οι πυρηνικές δοκιμές που πραγματοποιήθηκαν – κυρίως σε εδάφη της Σιβηρίας και της Αλάσκας (Atland, 2008).

Είναι σαφές πως, μέχρι το 1991, δύο ήταν οι βασικοί δρώντες στην περιοχή. Οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ. Ωστόσο, μετά το διαμελισμό της τελευταίας, το νέο status quo που είχε διαμορφωθεί σε διεθνές επίπεδο, επέτρεψε την ανάμιξη και άλλων κρατών στη διεκδίκηση τόσο μέρους της υφαλοκρηπίδας και αποκλειστικής οικονομικής ζώνης (ΑΟΖ) του παγωμένου ωκεανού, όσο και του δικαιώματος κάθε είδους δραστηριότητας στην περιοχή, με στόχο την εκμετάλλευση των φυσικών της πόρων. Οι νέοι διεκδικητές δεν ήταν άλλοι από τη Δανία (όμορο κράτος λόγω Γροιλανδίας), τον Καναδά και τη Νορβηγία.

Η γεωγραφική  και οικονομική προσέγγιση της Αρκτικής

Η Αρκτική δεν αποτελεί σήμερα έδαφος κατάλληλο μόνο για τη διενέργεια στρατιωτικών επιχειρήσεων. Τα οικονομικά οφέλη από την εκμετάλλευση του πλούτου της φαντάζουν υπέρογκα. Ειδικότερα, η Αρκτική διαθέτει στο υπέδαφός της το μεγαλύτερο ποσοστό σπανιζόντων ενεργειακών πόρων ολόκληρης της γης, με πιο σημαντικά τα κοιτάσματα υδρογονανθράκων, φυσικού αερίου και πετρελαίου, ενώ δεν θα πρέπει να παραβλέπεται η δυναμική της Αρκτικής όσον αφορά την αλιευτική, τουριστική και εμπορική  δραστηριότητα που μπορεί να αναπτυχθεί, εν δυνάμει, στο έδαφός της (Gunitskiy, 2008).

Φυσικά, η κλιματική αλλαγή και το “φαινόμενο του θερμοκηπίου”, που πλήττoυν τον πλανήτη, αποτελούν τον κύριο σύμμαχο στην υλοποίηση αυτών των τόσο δελεαστικών δραστηριοτήτων. Φαντάζει, συνεπώς, οξύμωρο ότι ένα τόσο καταστροφικό γεγονός για τον πλανήτη μας και, κατά συνέπεια, για δισεκατομμύρια ζωές είναι, σε αυτήν την περίπτωση, “σωτήριο”.

Οι επιστήμονες προειδοποιούν για τις καταστροφικές συνέπειες που θα επιφέρει η υπερθέρμανση του πλανήτη και, μάλιστα, η πραγματικότητα τούς επιβεβαιώνει. Σε βάθος χρόνου, η τήξη των πάγων θα ανεβάσει τη στάθμη του νερού, με αποτέλεσμα να καλυφθεί μεγάλη επιφάνεια νησιωτικών, και όχι μόνο, περιοχών με νερό, εξαφανίζοντάς τες από τον χάρτη. Επομένως, η περιβαλλοντική μετανάστευση είναι αναπόφευκτη και θα επιφέρει αδιανόητες συνέπειες – αφού, αναγκαστικά, θα υπάρξει αναδιανομή του πληθυσμού σε ολόκληρο τον πλανήτη.

Ωστόσο, ουδέν κακόν αμιγές καλού. Με την βελτίωση των καιρικών συνθηκών στην παγωμένη αυτή θάλασσα, γίνεται αυτομάτως πιο προσιτή, και οι συνθήκες επιτρέπουν την απαραβίαστη ανάπτυξη της ανθρώπινης δραστηριότητας. Προσπάθειες εξορύξεων πολύτιμων φυσικών πόρων έχουν ήδη ξεκινήσει, ενώ το όνειρο των θαλασσοπόρων του 12ου αιώνα έχει γίνει πλέον πραγματικότητα: το “Βορειοδυτικό Πέρασμα” και η “Βόρεια Θαλάσσια Διαδρομή” -με άλλα λόγια, η ένωση του Ατλαντικού με τον Ειρηνικό Ωκεανό- είναι γεγονός από το 2007 (Vesa, 2013).

Δε θα μπορούσαν, βέβαια, τα άμεσα συνορεύοντα και όμορα κράτη να γυρίσουν την πλάτη τους σε αυτές τις εξελίξεις, που, υπό άλλες συνθήκες, θα έλυναν κάποια από τα παρόντα πολύπλοκα προβλήματα, τα οποία ταλανίζουν την ανθρωπότητα.

Η θεωρία των τομέων

Το Δίκαιο της Θάλασσας, όπως διαμορφώθηκε στις Συνδιασκέψεις των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS I,II,III) και οι περιορισμοί που έθεσε (Αιγιαλίτιδα Ζώνη, Υφαλοκρηπίδα, ΑΟΖ, καθώς και τη συνεπακόλουθη διασαφήνιση των δικαιωμάτων των κρατών στα ύδατα των ζωνών αυτών), δεν φάνηκαν να ικανοποιούν τα κράτη που την διεκδικούν, καθώς άφηναν ένα μεγάλο μέρος της Αρκτικής ανεκμετάλλευτο, προσδιοριζόμενο ως terra nullius. Επομένως, η επινόηση μια θεωρίας, πάνω στην οποία τα κράτη θα έβρισκαν τη νομιμοποιητική βάση για τις όποιες διεκδικήσεις, ήταν παραπάνω από προβλέψιμη. Η θεωρία αυτή ονομάστηκε “Θεωρία των Τομέων”.

Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, κάθε χώρα ασκεί κυριαρχικά δικαιώματα σε μια τριγωνική περιοχή, πάνω από το έδαφος αυτό, η οποία έχει, μάλιστα, ως κορυφή τον Βόρειο Πόλο, ως πλευρές τους μεσημβρινούς, και ως βάση ένα φυσικό γεωγραφικό όριο. Η θεωρία αυτή, αν και υιοθετήθηκε για αρκετά έτη από τις αρχές του 20ου αιώνα, και, κυρίως, από τον Καναδά και τη Ρωσία, γρήγορα αμφισβητήθηκε με τα εξής δύο επιχειρήματα: πρώτον, η κυριαρχία δεν θεμελιώνεται ευθύγραμμα αλλά κάθετα (έδαφος, υπέδαφος, αέρας, θάλασσα) και δεύτερον, οι πάγοι λιώνουν τους καλοκαιρινούς μήνες, με αποτέλεσμα να αμφισβητείται η άσκηση κυριαρχίας σε κάτι μεταβλητό (Ρούκουνας,2010).

Σήμερα, με τη σύσταση του Αρκτικού Συμβουλίου, προωθείται η συνεργασία των κρατών, ενώ αξίζει να αναφερθεί ότι στο όργανο αυτό εκπροσωπούνται και οι αυτόχθονες κάτοικοι. Αυτή, βέβαια, η προσπάθεια δεν φαίνεται να ικανοποιεί, για ακόμα μια φορά, τα παράκτια κράτη.

Η πολιτική των κρατών

Είναι σημαντικό να αναφερθεί πως τα τέσσερα από τα πέντε κράτη (Δανία, Νορβηγία, Ρωσία, Καναδάς) που εγείρουν αξιώσεις στην περιοχή, έχουν υπογράψει τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS ΙΙΙ). Είναι σημαντικό, όμως, ότι και οι ΗΠΑ, που δεν υπέγραψαν τις συνθήκες, δεσμεύονται από το εθιμικό δίκαιο. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν δύο τρόποι με τους οποίους θα μπορούσαν να εγείρουν εδαφικές διεκδικήσεις στην περιοχή: μέσω του διεθνούς δικαίου, ή/και μέσω της στρατιωτικής ισχύος τους. Προς το παρόν, τουλάχιστον, τα κράτη επιλέγουν να εναρμονίσουν την πολιτική τους με τους διεθνείς κανόνες, χωρίς, βέβαια, αυτό να σημαίνει ότι εκλείπουν και οι σχετικές διαμάχες.

Καναδάς

Για τον Καναδά, η διακυβέρνηση της Αρκτικής αποτελεί προσπάθεια ζωτικής σημασίας, καθώς αποτελεί μεγάλο μέρος του εδάφους του. Γι’ αυτόν τον λόγο, η στρατηγική του Καναδά, όσον αφορά την Αρκτική, στρέφεται τόσο σε ζητήματα οικονομικά, όσο και περιβαλλοντικά, ενώ δεν παραβλέπει τη σημασία της διεθνούς συνεργασίας για την προάσπιση και διαφύλαξη των ανωτέρω ζητημάτων. Ωστόσο, ακριβώς λόγω των ζωτικών συμφερόντων του Καναδά στην περιοχή, η πολιτική του δεν περιορίζεται σε αυτά. Προκειμένου να υπάρξει πλήρης έλεγχος των περασμάτων που ανοίγονται, λόγω της κλιματικής αλλαγής, έχει επανδρωθεί με πλοία ικανά για την αντιμετώπιση των αντίξοων συνθηκών της περιοχής, ενώ δεν εκλείπει και η στρατιωτική παρουσία του. Μάλιστα, το παράδοξο έγκειται στο γεγονός ότι, παρά τη διαμάχη που έχει με τις ΗΠΑ σχετικά με τη ναυσιπλοΐα στην περιοχή, τα δύο κράτη συνεργάζονται, κυρίως, για να επιτευχθεί η εναέρια προστασία της Αρκτικής (government of Canada, 2013).

ΗΠΑ

Η αγορά της Αλάσκας από τη Ρωσία αποδείχτηκε καθοριστικής σημασίας για τη στρατιωτική στρατηγική των ΗΠΑ σε βάθος ετών, κυρίως κατά τις αναμετρήσεις του 20ου αιώνα. Παρ’ όλα αυτά, οι βλέψεις των ΗΠΑ όσον αφορά την Αρκτική, πέρα από το στρατηγικό πλεονέκτημα που το αφιλόξενο περιβάλλον προσέφερε, δεν άργησαν να φανούν. Οι ενεργειακές δυνατότητες, καθώς και οι νέοι εμπορικοί δρόμοι δεν θα άφηναν αδιάφορο έναν από τους ισχυρότερους δρώντες του διεθνούς συστήματος. Οξύμωρο είναι το γεγονός πως οι ΗΠΑ εγείρουν κυριαρχικά δικαιώματα στην ΑΟΖ, όπως αυτή έχει οριστεί σύμφωνα με την UNCLOS ΙΙΙ, χωρίς να την έχουν υπογράψει, θεωρώντας ότι δεσμεύονται από το εθιμικό δίκαιο (Campbell,2008). Σε κάθε περίπτωση, η κατά περίπτωση εφαρμογή του διεθνούς δικαίου όχι μόνο είναι ενάντια στις αρχές του, αλλά και επικίνδυνη. Ωστόσο, λόγω των τεράστιων δυνητικών κερδών αναφορικά με την ενέργεια και το εμπόριο, η κυβέρνηση δέχεται πιέσεις για την υπογραφή της UNCLOS ΙΙΙ και, κατ’ επέκταση, την οριοθέτηση ΑΟΖ, με τη συνεπακόλουθη άσκηση των δικαιωμάτων που προβλέπει. Εν ολίγοις, η πολιτική που ακολουθούν οι ΗΠΑ, σχετικά με την Αρκτική, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ήπια.

Νορβηγία

Η ανάπτυξη του βορείου τμήματος της Νορβηγίας -άρα και της Αρκτικής- αποτελεί προτεραιότητα για τη Νορβηγική Κυβέρνηση ήδη από το 2005, δίνοντας έμφαση όχι μόνο στην εκμετάλλευση του πλούσιου υπεδάφους της και των εμπορικών προοπτικών που προσφέρει, αλλά και την ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής, θέτοντας στο επίκεντρο τον ανθρώπινο παράγοντα. Έτσι, η ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας συνιστά πρωταρχική επιδίωξη για την εξασφάλιση ενός καθεστώτος που θα ευνοεί τους αυτόχθονες, αλλά και τη χώρα συνολικά. Απόδειξη της πεποίθησης αυτής αποτελεί η διάθεση 1,2 δισεκατομμυρίων για την επίτευξη των επιδιώξεων αυτών (Solberg E. (2016).

Ρωσία

Το ενδιαφέρον της Ρωσίας για την παγωμένη θάλασσα αποσκοπούσε, κυρίως, σε στρατιωτικούς σκοπούς, λόγω της αέναης αντιζηλίας της με τη Δύση. Ωστόσο, σήμερα, τα στρατηγικά πλεονεκτήματα που προσφέρει το περιβάλλον της Αρκτικής αποτελούν μόνο ένα μέρος των συμφερόντων της αχανούς αυτής χώρας. Κύριος μοχλός άσκησης της πολιτικής της αποτελούν τα ενεργειακά αποθέματα που προσφέρει το υπέδαφός της, με το βλέμμα των Ρώσων να έχει στραφεί ιδιαίτερα προς τη “Βόρεια Θαλάσσια Διαδρομή” (Jarashow M, Runnels B.M., Svenson T., 2006). Μάλιστα, ο Vladimir Putin παρουσίασε το 2012 το σχέδιο της Ρωσικής πολιτικής για την ανάπτυξη της Αρκτικής, που θα διαρκέσει ως το 2020. Το εν λόγω σχέδιο θέτει σαν στόχο την ανάπτυξη του αυτόχθονου πληθυσμού, τη διακρατική συνεργασία, την περιβαλλοντική προστασία, την επιστημονική έρευνα και την κατοχύρωση της εθνικής κυριαρχίας στην περιοχή.

Δανία

Η Δανία ανήγειρε διεκδικήσεις στην περιοχή της Αρκτικής μόλις το 2011, μέσω της Γροιλανδίας. Η χώρα αποσκοπεί, πάντα με γνώμονα τους κανόνες του διεθνούς δικαίου, στην εγκαθίδρυση στρατιωτικών δυνάμεων και ενίσχυση της θέσης της στην Αρκτική, ενώ δεν παραβλέπεται και η σημασία εκμετάλλευσης του ορυκτού πλούτου και των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (Government of Greenland, 2017).

Συμπεράσματα

Το άμεσο μέλλον της Αρκτικής προβλέπεται ενδιαφέρον αλλά ταραχώδες, καθώς οι συγκρούσεις φαίνονται αναπόφευκτες. Η εξάντληση των σπανιζόντων πόρων της γης θα στρέψει τα βλέμματα και άλλων παράκτιων κρατών προς την διεκδίκηση δικαιωμάτων επί της Αρκτικής. Οι εντάσεις φαίνεται να οξύνονται με τον καιρό καθώς, λόγω της κλιματικής αλλαγής, οι δυσκολίες και τα σημερινά υπέρογκα ποσά που απαιτούνται για τη διέλευση πλοίων και την εξόρυξη των πόρων θα μειώνονται όσο το περιβάλλον γίνεται φιλικότερο. Η διάνοιξη νέων εμπορικών οδών δεν πρέπει να παραβλεφθεί, καθώς οι εμπορικές συναλλαγές θα διευκολυνθούν. Ωστόσο, είναι σχεδόν βέβαιο ότι μεγάλα παγκόσμια εμπορικά λιμάνια θα χάσουν τη δυναμική τους, με αποτέλεσμα τη αναδιανομή της ισχύος στο διεθνές σύστημα. Ευχής έργον θα είναι τα κράτη να σεβαστούν και να πράξουν σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και στα πλαίσια των αρμόδιων οργάνων, για την όσο πιο ομαλή μετάβαση σε μια νέα πραγματικότητα, όπως αυτή διαμορφώνεται.

Πηγές:

1. The Arctic Institute. (2017). A quick start guide to the Law of the Seas in the Artctic. [online] Available at: http://www.thearcticinstitute.org/wp-content/uploads/2016/04/TAI-Quick-Start-to-UNCLOS.pdf [Accessed 13 Mar. 2017].
2. Campbell, M. (2017). United States Arctic Ocean Management & the Law of the Sea Convention. [online] U.S. Dept. of Commerce. Available at: http://www.gc.noaa.gov/documents/US_Arctic_Ocean_Mgt_08-05-08.pdf [Accessed 13 Mar. 2017].
3. Government of Canada. (2017). Canada’s Arctic Foreign Policy. [online] Available at: http://www.international.gc.ca/arctic-arctique/arctic_policy-canada-politique_arctique.aspx?lang=eng [Accessed 13 Mar. 2017].
4. Government of Greenland. (2017). Kingdom of Denmark Strategy for the Arctic 2011 – 2020. [online] Available at: http://naalakkersuisut.gl/en/Naalakkersuisut/Departments/Udenrigsdirektoratet/Kongerigets-Arktiske-Strategi [Accessed 13 Mar. 2017].
5. Gunitskiy, V. (2017). On this ice: Water rights and resource disputes in the arctic ocean. [online] Journal of International Affairs. Available at: http://individual.utoronto.ca/seva/on_thin_ice.pdf [Accessed 13 Mar. 2017].
6. Jarashow, M., Runnels, B. and Svenson, T. (2017). UNCLOS and the Arctic: The Path of Least Resistance. Fordham International Law Journal, 30(9).
7. Solberg, Ε. (2014). Νorway’s arctic policy. [online] Norwegian Ministry of Foreign Affairs. Available at: https://www.regjeringen.no/globalassets/departementene/ud/vedlegg/nord/nordkloden_en.pdf [Accessed 13 Mar. 2017].
8. Spohr, A., Silva Horing, J., Gimenez Cerioli, L., Lersch, B. and Soares, J. (2013). The Militarization of the Arctic: Political, Economic and Climate Changes. Model United Nations Journal, pp.11-70.
9. Vesa, V. (2013). The Arctic in world politics.The United States, Russia, and China in the Arctic – implications for Finland. [online] Harvard University. Available at: http://projects.iq.harvard.edu/files/fellows/files/virtanen.pdf [Accessed 13 Mar. 2017].
10. Ρούκουνας, Ε. (2010). Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη.