«Όσο για τη Νέα Παγκόσμια Τάξη μοιάζει πολύ με την παλιά με νέα ενδυμασία», έγραφε ο Noam Chomsky στο βιβλίο του «Παλιές και Νέες Τάξεις Πραγμάτων», αναφερόμενος στο γεγονός ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται, με τα νεοφιλελεύθερα προγράμματα και πολιτικές της δεκαετίας του ’80 να οδηγούν σε αύξηση της ανισότητας ανάμεσα στην πλούσια δύση και στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Ωστόσο, στοιχείο που διαχωρίζει την παλαιά από την νέα τάξη πραγμάτων, σύμφωνα με διαφόρους μελετητές, είναι η ανάδυση της ακροδεξιάς, ιδιαίτερα μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Από την απότομη άνοδο του AFD στη Γερμανία μέχρι την εκλογή του ακροδεξιού κόμματος στην Ουγγαρία, παρατηρείται μία τάση αλλαγής του πολιτικού σκηνικού. Συμβαίνει, όμως, πράγματι αυτή;

Η ανάδειξη της ακροδεξιάς στην Βραζιλία με ηγέτη τον Bolsonaro, τον Οκτώβρη του 2018, είναι ένα από τα πιο τρανά παραδείγματα μεταβολής του status quo, καθώς για χρόνια η αριστερά κυριαρχούσε στο προσκήνιο. Πώς θα μπορούσε να επηρεάσει η φυσιογνωμία του Bolsonaro την παγκόσμια πολιτική σκηνή;

Η τεταμένη ατμόσφαιρα των βραζιλιάνικων εκλογών και η ατζέντα του Bolsonarο

Οι εκλογές, στις 7 Οκτωβρίου του 2018, ανέδειξαν νικητή τον Bolsonaro με ποσοστό 56%, μετά από δύο γύρους έντονης διαμάχης μεταξύ του κόμματός του και του Κόμματος των Εργατών με εκπρόσωπο τον Fernando Haddad. Ο πρώτος, προερχόμενος από το Κοινωνικό Φιλελεύθερο Κόμμα, είναι υποστηρικτής της άμεσης ενίσχυσης της ασφάλειας για τους πολίτες της Βραζιλίας, ενώ θεωρεί ότι θα πρέπει να υπάρξει μία «χαλάρωση» των νόμων ως προς την κυριότητα και την μεταφορά όπλων. Κλειδί της προεκλογικής του εκστρατείας αποτέλεσε η αποδοκιμασία των παλαιών πολιτικών του Κόμματος των Εργατών και των σκανδάλων του πρώην προέδρου της Βραζιλίας, Lula da Silva (BBC, 2018). Ο δεύτερος υποψήφιος, Λιβανέζικης καταγωγής αντικαθιστώντας τον πρώην πρόεδρο Lula da Silva, υποσχέθηκε στους ψηφοφόρους την επιστροφή της χώρας στις εποχές της οικονομικής της άνθησης, η οποία πλέον θα έχει ανθρωποκεντρικό περιεχόμενο (the Guardian, 2018). Συνάμα, αποτελεί υποστηρικτή του ρητού «Εκπαίδευση για όλους» μέσω της βελτίωσης των εκπαιδευτικών υποδομών.

Πίσω απ΄τους δύο κεντρικούς υποψηφίους ακολουθούν εκπρόσωποι κεντρώων κομμάτων, οι οποίοι είναι υπέρμαχοι της ένωσης μίας βαθιά διαιρεμένης Βραζιλίας. Το προεκλογικό κλίμα των βραζιλιάνικων εκλογών έμελε να είναι τεταμένο, αφού πολλοί ήταν οι πολίτες που είτε δεν επιθυμούσαν να ψηφίσουν είτε ήταν ιδιαίτερα θυμωμένοι με τις πολιτικές της προηγούμενης κυβέρνησης, γεγονός που βοηθούσε τον ακροδεξιό υποψήφιο να είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στα λαϊκά στρώματα.

Η νίκη του Bolsonaro δεν αποτελεί μόνο άλλο ένα κομμάτι στο πάζλ της ανάδυσης εθνικιστικών κομμάτων σε παγκόσμιο επίπεδο από το 2015 και ύστερα, αλλά έχει και γεωπολιτικές διαστάσεις. Ύστερα από πολλά χρόνια, τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Βραζιλία εκλέγουν προέδρους με έντονα ξενοφοβική και μιλιταριστική ρητορική. Παράλληλα, η σταθερότητα των BRICS (Brazil, Russian Federation, India, China, South Africa) θα μπορούσε να επηρεαστεί αρνητικά από τη νίκη της βραζιλιάνικης ακροδεξιάς, καθότι ο Bolsonaro είναι ιδιαίτερα ενάντιος στην επιρροή που έχει ο Κινεζικός παράγοντας στη Βραζιλία. Αν και ο τελευταίος δήλωσε ότι η Βραζιλία θα είναι θετικό να συνεχίσει τη συνεργασία της με την Κίνα, θα πρέπει να προχωρήσει σε πιο ωφέλιμες συνεργασίες για εκείνη. Ως έντονα αντικομμουνιστής, καταδίκασε τον πρώην ηγέτη της Κούβας, Fidel Castro, και εξήρε τον πρώην πρωθυπουργό της Μεγάλης Βρετανίας, Winston Churhill, καθώς εμπνεύστηκε από εκείνον όσον αφορά την αξία του πατριωτισμού.

Σχετικά με την οικονομική του πολιτική, ο Bolsonaro υποσχέθηκε να κάνει τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις για χαμηλότερο πληθωρισμό και δημιουργία θέσεων απασχόλησης, ως βασική «συνταγή» καταπολέμησης της οικονομικής ύφεσης της Βραζιλίας (Phillips D. , 2018). Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο της πολιτικής ατζέντας του ακροδεξιού προέδρου είναι η επίθεσή του σε περιβαλλοντικούς οργανισμούς και κινήματα για την προστασία του Αμαζονίου. Επίσης, ο Bolsonaro δήλωσε υπέρμαχος της σύμπραξης επιστήμης και τεχνολογίας με την εκπαίδευση, ώστε να δημιουργηθούν περισσότεροι κλάδοι εργασίας.

Από το Κόμμα των Εργατών στον Bolsonaro

Στις αρχές του 2018, η Βραζιλία φαινόταν πως θα στραφεί ξανά προς την αριστερά, αφού γκάλοπ που είχαν διεξαχθεί αναδείκνυαν ως νικητή τον Lula da Silva. Ωστόσο, λόγω κατηγοριών για διαφθορά, ο Lula αναγκάστηκε να αποσύρει την υποψηφιότητά του, στις 11 Σεπτεμβρίου του 2018. Ήταν άραγε αυτό αρκετό, ώστε μέσα σε λίγες εβδομάδες η Βραζιλία να κατευθυνθεί μαζικά προς την ακροδεξιά; Παρ’ όλο που ο Bolsonaro δεν ήταν άγνωστο πρόσωπο, δεν γνώριζε την απήχηση του 56% πριν το 2018. Η βραζιλιάνικη εφημερίδα «El País» σκιαγραφεί τη νίκη του Bolsonaro ως απόρροια «πολιτικού αναλφαβητισμού», υπό την έννοια ότι η Δημοκρατία της Βραζιλίας δεν καθίσταται «ώριμη». «Πολλά πρέπει να γίνουν, ακόμη, στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και του Κράτους Πρόνοιας που, ιδιαίτερα μετά την οικονομική κρίση του 2008, συρρικνώθηκε» (Lambert, 2018). Μια άλλη εξήγηση της ανόδου του Bolsonaro συνδέεται με την ταχεία εξάπλωση των ευαγγελικών δογμάτων στη Βραζιλία. Ένα 30% του εκλογικού σώματος είναι Πεντηκοστιανοί, γεγονός που τούς οδηγεί στο να αποδοκιμάζουν τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων, την αποποινικοποίηση των αμβλώσεων και των ναρκωτικών – θέσεις που το κόμμα του Bolsonaro υιοθετεί σε μεγάλο βαθμό.

Από το 2002 και ύστερα, η κυβέρνηση του Κόμματος των Εργατών προσπάθησε να προχωρήσει σε πιο αυστηρές πολιτικές αναδιανομής, αλλά το χάσμα πλούτου ανάμεσα στις λίγες πλούσιες οικογένειες της Βραζιλίας και στις αμέτρητες φαβέλες περιμετρικά της πρωτεύουσας ανέδειξε ως κυρίαρχο ζήτημα την οικονομική ανισότητα των πολιτών της Βραζιλίας, γεγονός που ενίσχυσε την ταξική πόλωση. Ο Lula αύξησε τα προγράμματα κοινωνικών παροχών και υιοθέτησε πολιτικές αύξησης του ελάχιστου μισθού προς όφελος των χαμηλότερα εισοδηματικά τάξεων. Ταυτόχρονα, όμως, τα ανώτερα εισοδηματικά στρώματα επωφελήθηκαν από δάνεια της Εθνικής Τράπεζας Οικονομικής και Κοινωνικής Ανάπτυξης. Η συμβιβαστική αυτή πολιτική του Lula δεν κατάφερε να καταπολεμήσει με ικανοποιητικό τρόπο τις οικονομικές ανισότητες, αλλά περισσότερο λειτούργησε ως ένα «χάπι» κατευνασμού της οργής των λαϊκών στρωμάτων.

Η κρίση του 2008 άρχισε να αποσυνθέτει την πολιτική συμβιβασμού του Κόμματος των Εργατών. Το 2014 ήδη φάνηκαν τα σημάδια της κρίσης της συναίνεσης, καθώς ήταν φανερό ότι πολιτική της κυβέρνησης δεν βοηθούσε στον τερματισμό των ανισοτήτων, αλλά στη διατήρησή τους. Κατά κάποιο τρόπο, έγινε αντιληπτό ότι η «βίαιη» όξυνση των οικονομικών ανισοτήτων στη Δημοκρατία της Βραζιλίας δεν ήταν μόνο απόρροια της νεοφιλελεύθερης δεξιάς, αλλά και των αριστερών κυβερνήσεων που δεν καταπολέμησαν το πρόβλημα στη ρίζα του, με το να προβούν σε μείωση συγκέντρωσης πλούτου μέσω φορολογίας. (Atkinson, 2017)

Το 2016, η τότε πρόεδρος της Βραζιλίας. Dilma Russef, κατηγορήθηκε για ψευδή δημοσιονομικά στοιχεία, προκειμένου να κερδίσει με το Κόμμα των Εργατών τις εκλογές του 2014. Η αντιπολίτευση ξεκίνησε μια εκστρατεία, ώστε να παραπεμφθεί η Russef το συντομότερο δυνατόν στα δικαστήρια. Ύστερα από την αποπομπή της, ο επικεφαλής του Δημοκρατικού Κινήματος της Βραζιλίας, Michel Temer, ανέλαβε προσωρινά πρόεδρος. Το δημοσιονομικό του πρόγραμμα επικεντρώθηκε, κυρίως, στην περικοπή δαπανών και συντάξεων.

Η οικονομική λιτότητα συνδυάστηκε με πολιτική και θεσμική κρίση, καθότι ο τότε πρόεδρος Michel Temer προχώρησε σε μία προσωποπαγή πολιτική με την κατάργηση διάφορων Υπουργείων, όπως είναι το Υπουργείο Αγροτικής Μεταρρύθμισης και αυτό των Ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αποδίδοντας έμφαση κυρίως στα οικονομικά (Boulos, 2017). Η «λύση Bolsonaro», επομένως, ήταν περισσότερο ένα «αντιβιοτικό» στις πολιτικές λιτότητας της δεξιάς και στη μη αποτελεσματική καταπολέμηση της ανισότητας στην κατανομή του πλούτου από πλευράς της αριστεράς. Όπως και στην περίπτωση Trump, πολλά δυσαρεστημένα στρώματα, όπως άνεργες οικογένειες, κατευθύνθηκαν προς μία ακροδεξιά ρητορική, «τιμωρώντας» τους υπαίτιους της εξαθλίωσής τους (Richmond, 2018).

Συμπεράσματα

Τα αποτελέσματα των εκλογών στη Βραζιλία αποδεικνύουν ότι, ίσως, η ρήση του Chomsky περί επανάληψης της ιστορίας ισχύει ως ένα βαθμό. Η Βραζιλία ανήκει σε εκείνες τις χώρες, όπου η ραγδαία οικονομική της ανάπτυξη δεν είναι ιδιαίτερα βιώσιμη. Η εφαρμογή προγραμμάτων λιτότητας με ελάχιστη ή καθόλου διατήρηση του Κράτους Πρόνοιας, τόσο από τις δεξιές κυβερνήσεις όσο και από τις αριστερές, οδήγησε σε ραγδαία όξυνση των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων στη χώρα. Σε μια εποχή, κατά την οποία οι οικονομικές ανισότητες είναι αναπόσπαστο μέρος των πολιτικών λιτότητας, η αντίδραση των πολιτών μπορεί να μεταφράζεται με λύσεις τύπου Bolsonaro, Trump ή και BREXIT.

Παρατηρώντας την περίπτωση της Βραζιλίας, διαφαίνεται ότι η ακραία νεοφιλελεύθερη πολιτική δεν τερματίσθηκε ποτέ επί της ουσίας. Όπως υποστηρίζεται από τον «The Economist», o συνδυασμός πολιτικού αυταρχισμού και οικονομίας της ελεύθερης αγοράς που προανήγγειλε ο Bolsonaro είναι μια «συνταγή» που ακολουθήθηκε και τη δεκαετία του ‘80 όχι μόνο στη Βραζιλία, αλλά και σ΄ολόκληρη την ήπειρο (Merler, 2018). Το ενδιαφέρον είναι ότι από την πλειοψηφία των αριστερών κυβερνήσεων έγιναν τα ίδια λάθη, καθώς οι περισσότερες είτε φοβήθηκαν να έρθουν σε ρήξη με τις οικονομικά ισχυρές οικογένειες των χωρών της Λατινικής Αμερικής, είτε ήθελαν να διατηρήσουν την εκλογική τους απήχηση, προσπαθώντας να είναι αρεστές σε όλες τις εισοδηματικές ομάδες. Όσο επιμένει η Νέα Τάξη Πραγμάτων να «κλείνει τα μάτια της» στις βαθύτερες αιτίες ανάδυσης της ακροδεξιάς, τόσο οι ανισότητες θα φέρουν περισσότερους «Bolsonaro» στην πολιτική ζωή. Συμπερασματικά, αυτή η Νέα Τάξη Πραγμάτων που χαρακτηρίζεται από την απότομη άνοδο της ακροδεξιάς, χρειάζεται να καταπολεμήσει στη βάση της το πρόβλημα της οικονομικής ανισότητας.

Πηγές:

1. Atkinson, A. (2017). Chartbook of Economic Inequality. Ανάκτηση December 20, 2018, από https://www.chartbookofeconomicinequality.com/
2. BBC. (2018). Brazil elections: Bolsonaro and Haddad choices before voters. 24 October. Ανάκτηση December 20, 2018, από BBC NEWS: https://www.bbc.com/news/world-latin-america-46008907
3. Boulos, G. (2017). Διπλή πρόκληση για την Αριστερά της Βραζιλίας. 19 February. Ανάκτηση December 17, 2018, από Le Monde diplomatique: https://monde-diplomatique.gr/?p=1917
4. Federowski, B. & Marcello, M. (2018).Bolsonaro transforms tiny Brazil party into congressional powerhouse. 8 October. Ανάκτηση December 28, 2018, από REUTERS: https://uk.reuters.com/article/uk-brazil-election-congress-analysis/bolsonaro-transforms-tiny-brazil-party-into-congressional-powerhouse-idUKKCN1MI07S
5. Lambert, R. (2018). Είναι η Βραζιλία φασιστική; 2 December. Ανάκτηση December 20, 2018, από Le Monde diplomatique:https://monde-diplomatique.gr/?p=3102
6. Merler, S. (2018). Jair Bolsonaro’s Brazil. Ανάκτηση December 19, 2018, από Bruegel: http://bruegel.org/2018/11/jair-bolsonaros-brazil/
7. Phillips, D. (2018). What will a Bolsonaro government look like? 29 October. Ανάκτηση December 19, 2018, από the Guardian: https://www.theguardian.com/world/2018/oct/29/bolsonaro-government-brazil-policies-economy-environment-indigenous
8. Phillips, T. (2018). Brazil’s election explained: the top candidates, key issues and stakes : Brazil’s election explained: the top candidates, key issues and stakes. 4 October. Ανάκτηση December 20, 2018, από the Guardian: https://www.theguardian.com/world/2018/oct/04/brazil-election-explained-key-issues-candidates-bolsonaro-haddad-presidential-latest
9. Richmond, M. A. (2018). Bolsonaro’s Conservative Revolution. 17 October. Ανάκτηση December 19, 2018, από JACOBIN: https://jacobinmag.com/2018/10/brazil-election-bolsonaro-evangelicals-security