Η Δράση της UN-COPUOS στην Εξερεύνηση του Διαστήματος: Προοπτικές και Προκλήσεις για το μέλλον

«Το Διάστημα είναι το Διαδίκτυο του αύριο», λέει χαρακτηριστικά η Simone Di Filippo, αστροφυσικός και Γενική Διευθύντρια της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για τις Υποθέσεις του Διαστήματος (Outer Space Affairs-UNOOSA). «Τα κράτη που δεν θα έχουν πρόσβαση, αναγκαστικά θα μείνουν πίσω», συνεχίζει. Έχει περάσει ανεπιστρεπτί η εποχή που η εξερεύνηση του Διαστήματος γινόταν αποκλειστικά για λόγους κύρους και επίδειξης ισχύος, σε ένα κλίμα ψυχροπολεμικής αντιπαλότητας. Οι διαστημικές αποστολές, πλέον, στοχεύουν σε ολοένα και πιο πρακτικούς λόγους, οι οποίοι εκτείνονται πέρα από αμιγώς επιστημονικά πλαίσια, και φθάνουν έως το όραμα της εγκατάστασης και δημιουργίας μιας σταθερής ανθρώπινης κοινωνίας στον πλανήτη Άρη. Ωστόσο, ας πάρουμε τα πράγματα λίγο από την αρχή.

Το ανθρώπινο είδος είχε ανέκαθεν την τάση να ανακαλύπτει νέους ορίζοντες – και γιατί όχι έξω από τη γήινη σφαίρα; Η ανάγκη για γνώση ξεπέρασε τα όρια της γης εν έτει 1957, όταν ετέθη επιτυχώς σε τροχιά ο πρώτος δορυφόρος, Sputnik 1, ο οποίος και έδωσε το έναυσμα για το διαστημικό αγώνα μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας. Έκτοτε, έχουν πραγματοποιηθεί πολυάριθμες διαστημικές αποστολές, και έχει προστεθεί ένας νέος ισχυρός παίκτης στο πεδίο του διαστημικού ανταγωνισμού, η Κίνα. Σχεδόν αμέσως μετά την εκτόξευση του πρώτου διαστημικού οχήματος, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών έσπευσε να δημιουργήσει ένα ad hoc όργανο, την Επιτροπή για τις Ειρηνικές Χρήσεις του Εξωατμοσφαιρικού Διαστήματος (Committee on Peaceful Uses of Outer Space – COPUOS). Η Επιτροπή αυτή συνέταξε και επεξεργάσθηκε πέντε βασικές διεθνείς συμβάσεις για την ειρηνική εξερεύνηση και χρήση του διαστήματος, με απαγόρευση κάθε μορφής οικειοποίησης και άσκησης κυριαρχικών δικαιωμάτων από τα κράτη.

H UN COPUOS δεν έχει κανονιστικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι οι αποφάσεις και τα ψηφίσματά της δεν είναι δεσμευτικά για τα κράτη, όπως π.χ. του ICAO (International Civil Aviation Organization) και του IMO (International Maritime Organization), ωστόσο αναλαμβάνει σημαντικές πρωτοβουλίες στον τομέα των διαστημικών προγραμμάτων, σε τέτοιο βαθμό που συχνά αναφύεται ο κίνδυνος επικάλυψης των ρητά δοτών αρμοδιοτήτων της Ε.Ε. και των κυριαρχικών δικαιωμάτων των κρατών-μελών.

Συγκριτικά με τον ΟΗΕ, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, ο αντίστοιχος μικρότερου βεληνεκούς φορέας προώθησης των κρατικών δραστηριοτήτων στο διάστημα είναι η European Space Agency, η οποία αποτελεί την οιονεί ευρωπαϊκή ΝASA. Ιδρύθηκε το 1975, με σκοπό την απόκτηση ευρωπαϊκού αποτυπώματος στο διάστημα. Η European Space Agency αποτελεί Οργανισμό, και όχι Υπηρεσία – όπως, ίσως παραπλανητικά, παραπέμπει ο όρος agency. Η έδρα της είναι στο Παρίσι, αλλά διαθέτει επιμέρους ερευνητικά κέντρα σε όλη την Ευρώπη, κάθε ένα από τα οποία έχει διαφορετικά καθήκοντα.

Η European Space Agency λειτουργεί βάσει της αρχής της βιομηχανικής ανταπόδοσης, σύμφωνα με την οποία κάθε κράτος λαμβάνει σε είδος (τεχνολογικών εξελίξεων) ισόποσα περίπου ό,τι εισφέρει ως χρηματοδότηση στον οργανισμό. Η κρατική χρηματοδότηση, δηλαδή, μετατρέπεται σε επενδύσεις στον τομέα της βιομηχανίας και της τεχνολογίας. Η Ελλάδα, μόλις τα δύο τελευταία χρόνια, αποφάσισε να παρέχει ένα σταθερό ποσό χρηματοδότησης, προκειμένου να προωθήσει τις νέες επενδύσεις στους σημαντικούς αυτούς τομείς. Ως γνωστόν, πλείστες τεχνολογικές εξελίξεις –όπως οι υπολογιστές, οι δορυφόροι και τα κινητά– προέκυψαν αρχικά, λόγω ανάγκης αξιοποίησής τους στο χώρο του διαστήματος.

Το Έργο Της UN-COPUOS

Η UN-COPUOS έχει έντονο διακυβερνητικό χαρακτήρα, προωθώντας τη διακρατική συνεργασία στον τομέα των εξω-ατμοσφαιρικών δραστηριοτήτων, και αδιαμφισβήτητη στρατηγική σημασία εξ αντικειμένου, ως ευκαιρία πιθανής επέκτασης της ανθρωπότητας σε άλλους πλανήτες. Διαθέτει δύο υπο-επιτροπές, η μία νομικής και η έτερη τεχνικής φύσεως, ως προς την επίτευξη των καταστατικών σκοπών της. Επιπλέον, πραγματοποιεί μία ετήσια Σύνοδο, με βασικούς άξονες δράσης την ενίσχυση της διακρατικής συνεργασίας προς την ειρηνική χρήση και εξερεύνηση του διαστήματος, και τη μελέτη των προβλημάτων που αναφύονται κατά τη διάρκεια αυτής της εξερεύνησης. Η εξερεύνηση και η χρησιμοποίηση του διαστήματος –συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και των υπολοίπων ουρανίων σωμάτων– πρέπει, σύμφωνα με το υπάρχον καθεστώς, να διενεργείται χωρίς διακρίσεις, επ’ αγαθώ και προς το συμφέρον όλων των χωρών. Όλες οι διαστημικές δραστηριότητες κάθε κράτους πρέπει να αναπτύσσονται σύμφωνα με το Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών –και το Διεθνές Δίκαιο γενικότερα–, με σκοπό τη διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας, και την προαγωγή της διεθνούς συνεργασίας, με σεβασμό στα ενδιαφέροντα των άλλων κρατών.

Μετά το 1979, έγινε η μετάβαση σε μία εποχή επικράτησης του soft-law, κυρίως λόγω των επιταγών των μεγάλων δυνάμεων (όπως οι ΗΠΑ) για την μη παραχώρηση κυριαρχικών δικαιωμάτων σε διεθνείς οργανισμούς, δεδομένης και της ραγδαίας τεχνολογικής ανάπτυξης που τους οδηγεί σε ανεξέλεγκτες προόδους. Το soft law επικεντρώνεται σε επιμέρους τομείς, με ηπιότερο –αλλά εξίσου σημαντικό– χαρακτήρα, όπως, για παράδειγμα, είναι η συλλογή των διαστημικών σκουπιδιών που αφήνουν πίσω να αιωρούνται οι εκάστοτε διαστημικές αποστολές, είτε σκοπίμως, είτε ως απολεσθέντα μέρη εξοπλισμού, δορυφόρων κλπ.

Ως προς τους κανόνες αναγκαστικού δικαίου που αφορούν στο Διάστημα, όπως ρητά προβλέπει η Outer Space Treaty του 1967, απαγορεύτηκε η εγκατάσταση πυρηνικών όπλων και άλλων όπλων μαζικής καταστροφής στο διάστημα και στα ουράνια σώματα, η εγκατάσταση στρατιωτικών βάσεων και οχυρώσεων, καθώς και η εκτέλεση στρατιωτικών γυμνασίων και δοκιμών οπλικών συστημάτων. Δεν απαγορεύτηκε, όμως, η χρήση στρατιωτικού προσωπικού για επιστημονικούς ή άλλους ειρηνικούς σκοπούς, καθώς και η εγκατάσταση των μέσων που εξυπηρετούν αυτούς τους σκοπούς, όπως επίσης και η χρήση δορυφόρων καταγραφής της γήινης επιφάνειας. Τα κράτη διατηρούν τη δικαιοδοσία και τον έλεγχό τους στα αντικείμενα που εκτοξεύουν στο διάστημα και στο προσωπικό τους, φέροντας διεθνή ευθύνη για κάθε δραστηριότητά τους – συμπεριλαμβανομένης και της ευθύνης για ζημιές από τα διαστημικά αντικείμενα. Οι αστροναύτες απολαμβάνουν διεθνή ασυλία, και δικαιούνται παροχή βοηθείας σε περίπτωση ατυχήματος, καταστροφής, κινδύνου ή αναγκαστικής προσγείωσης διαστημικού οχήματος. Αν και, ως φυσικά πρόσωπα, είναι αποδέκτες διεθνών κανόνων, και τους αναγνωρίζονται διεθνή δικαιώματα και υποχρεώσεις, χαρακτηρίζονται σαν «Προπομποί» και «Απεσταλμένοι της Ανθρωπότητας».

Τομείς Και Διαστημικά Προγράμματα

Σημαντικός τομέας της εξω-ατμοσφαιρικής δραστηριότητος στρατηγικού ενδιαφέροντος είναι οι μετεωρολογικές παρατηρήσεις. Την 1η Απριλίου 1960, εκτοξεύθηκε από τη NASA ο πρώτος μετεωρολογικός δορυφόρος, μετά τον οποίον ακολούθησαν και πολλοί άλλοι. Ένα άλλο είδος δορυφόρων είναι οι ναυτιλιακοί. Στις 16 Ιουλίου 1979, τέθηκαν σε διεθνή ισχύ η Διεθνής Σύμβαση του Λονδίνου της 3ης Σεπτεμβρίου 1976, περί ιδρύσεως του Διεθνούς Οργανισμού Ναυτιλιακών Δορυφόρων, και η Συμφωνία Εκμεταλλεύσεως (INMARSAT). Σήμερα, έχει επεκταθεί η χρήση των δορυφόρων σε πάρα πολλούς τομείς. Υπάρχει μεγάλος αριθμός δορυφόρων για παροχή πλήθους πληροφοριών, οι οποίοι δίνουν φωτογραφίες, εκτελούν μετρήσεις, και ανιχνεύουν πλήθος άλλων δεδομένων, ποικίλου ενδιαφέροντος.

Με την έντονη δραστηριότητα στο διάστημα άρχισαν, όμως, και τα περιβαλλοντικά προβλήματα. Το 2007, οι υπηρεσίες της NASA εντόπισαν ένα νέφος με ένα εξαιρετικά μεγάλο αριθμό διαστημικών σκουπιδιών, τα οποία προκλήθηκαν από την καταστροφή του Κινέζικου δορυφόρου Fengyun-1C. Εξαιτίας του νέφους αυτού, είναι σήμερα ιδιαίτερα δυσχερής η εκτέλεση διαστημικών πτήσεων χαμηλής τροχιάς.

Ο σημαντικότερος, όμως, τομέας που αφορά το Διάστημα είναι οι ραδιοτηλεπικοινωνίες. Τα Ηνωμένα Έθνη από πολύ νωρίς αντελήφθησαν την ανάγκη ορθολογικής χρήσεως των δορυφόρων σε αυτόν τον –τεραστίου στρατηγικού ενδιαφέροντος– τομέα. Γι’ αυτόν το λόγο, στις 20 Δεκεμβρίου του 1961, η Γενική Συνέλευση εξέδωσε μια σχετική απόφαση, απευθύνοντας σύσταση στη Διεθνή Ένωση Τηλεπικοινωνιών (I.T.U.) να θέσει όλα τα μέσα τηλεπικοινωνιών που εκτελούνται με δορυφόρους σε παγκόσμια κλίμακα «στη διάθεση όλων των Εθνών άνευ διακρίσεως». Στις 31 Αυγούστου του 1962, το Κογκρέσο των ΗΠΑ ψήφισε το Νόμο για τους τηλεπικοινωνιακούς δορυφόρους, και ενέκρινε τη δημιουργία της Εταιρείας Δορυφορικών Τηλεπικοινωνιών (COMSATCO). Το παράδειγμα της Αμερικής ακολούθησε και η Ευρώπη. Μάλιστα, μετά την Ευρωπαϊκή Διάσκεψη του Μαΐου 1963, συγκροτήθηκε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Δορυφορικών Τηλεπικοινωνιών (CETS), και πάρθηκε η απόφαση για εκτόξευση του πρώτου Ευρωπαϊκού τηλεπικοινωνιακού δορυφόρου. Η Ινδία, από το 1975, έχει αρχίσει να εκτοξεύει δορυφόρους για τη μετάδοση εκπαιδευτικών τηλεοπτικών προγραμμάτων. Το 1976, είχαμε και τη Συμφωνία για τον Αραβικό Οργανισμό Δορυφορικών Επικοινωνιών, ενώ το 1992 είχαμε τη Συμφωνία για το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό (ISS).

Τα νεότερα προγράμματα της UN-COPUOS, σε συνεργασία με τα κράτη, περιλαμβάνονται στη γενικότερη σύγχρονη προσέγγιση του Διαστήματος, που ονομάζεται Benefits of Space, με βασικούς άξονες το περιβάλλον, την πρόβλεψη και ευχερέστερη διαχείριση φυσικών καταστροφών, την πραγματοποίηση εξορύξεων (space mining), αλλά και το όραμα επέκτασης του ζωτικού χώρου της ανθρωπότητας σε άλλους πλανήτες (σκέψεις για εποικισμό στον Άρη, ο οποίος έχει το δυναμικό να καταστεί κατοικήσιμος, μέσω της μακρόχρονης διαδικασίας της γεωπλασίας). Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφέρουμε ότι, πέρα από τα ως άνω, το Διάστημα παρέχει σημαντική συμβολή ως προς τη μεταφορά και τις τηλεπικοινωνίες, την έρευνα στο πεδίο των τεχνολογικών και ιατρικών εξελίξεων, και, βεβαίως, τη διασφάλιση παγκόσμιας ειρήνης. Αναμένουμε, με αμείωτο ενδιαφέρον, και το βλέμμα στραμμένο προς τα πάνω!

Πηγές:

1. Council of Europe. (2018). UNISPACE +50: Θεματική Προτεραιότητα 1, Μελλοντικοί ρόλοι της
   COPUOS και της UNOOSA και καθεστώς μόνιμου παρατηρητή της ΕΕ στα
   πλαίσια της COPUOS. http://data.consilium.europa.eu/doc/document/ST-5684-2018-INIT/el/pdf
2. ICRC. (2017). Space law revisited: The militarisation of outer space., https://medium.com/law-and-policy/space-law-revisited-the-militarization-of-outer-space-d65df7359515
3. Beall, A. (2018). The law of the worlds: how will outer space be regulated?.
   https://www.theguardian.com/legal-horizons/2018/jul/09/the-law-of-the-worlds-how-will-outer-space-be-regulated