Με αφορμή πρόσφατη απόφαση του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην υπόθεση C-473/16, τέθηκαν προβληματισμοί σχετικά με την εξέταση γενετήσιου προσανατολισμού κατά την διαδικασία χορήγησης διεθνούς προστασίας. Το αποτέλεσμα οδήγησε στον επαναπροσδιορισμό των καθοριστικών όρων και την ανοικοδόμηση της έννοιας του γενετήσιου προσανατολισμού σε νέες βάσεις.

Πραγματικά περιστατικά

Ο προσφεύγων Νιγηριανός υπήκοος αιτήθηκε τον Απρίλιο του 2015 χορήγηση ασύλου από την Ουγγρική Υπηρεσία Μεταναστεύσεως και Ασύλου, με αιτιολογία ότι διέτρεχε κίνδυνο στη χώρα καταγωγής του λόγω της ομοφυλοφιλίας του. Κατά την διαδικασία που ακολουθήθηκε, ο προσφεύγων υποβλήθηκε -μεταξύ άλλων- σε ψυχολογική εξέταση σχετικά με τον γενετήσιο προσανατολισμό του, το πόρισμα της οποίας ήρθε σε σύγκρουση με την αρχική του δήλωση ως προς τις σεξουαλικές του προτιμήσεις. Το αποτέλεσμα αυτό οδήγησε στην απόρριψη της αίτησης του αιτούντος τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου.

Ο προσφεύγων προέβη σε προσβολή της απόφασης στο αρμόδιο δικαστήριο διοικητικών και εργατικών διαφορών, επιρρώνοντας τη θέση του με τον ισχυρισμό ότι τα τεστ στα οποία υποβλήθηκε αντέβαιναν σε θεμελιώδη δικαιώματα, όπως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, και δεν ήταν κατάλληλα για τον προσδιορισμό του γενετήσιου προσανατολισμού του. Κατόπιν αυτού, το δικαστήριο ζήτησε τη διεξαγωγή πραγματογνωμούνης από το Ίδρυμα Δικαστικών Πραγματογνωμόνων και Ερευνητών ως προς τα σχετικά ζητήματα. Το Ίδρυμα, μετά την εξέταση της υπόθεσης, κατέληξε στην προβολή της καταλληλότητας και ακρίβειας των συγκεκριμένων τεστ, ενώ απέρριψε το επιχείρημα του προσφεύγοντος περί προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειάς του. Το δικαστήριο δέχτηκε το πόρισμα του Ιδρύματος – αρνούμενο να το επανεξετάσει, δεδομένης της έλλειψης επιστημονικών και τεχνικών γνώσεων από πλευράς του. Προχώρησε ακόμη στις επισημάνσεις ότι δεν πρόκειται για τεστ ιατρικής φύσεως, ώστε να συσχετισθούν με τα αντίστοιχα τεστ που απαγόρευσε το Δικαστήριο στις υποθέσεις C-148/13, C-150/13.( A κατά Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie, C κατά Staatssecretaris van Veiligheid en Justitie)

Το γεγονός ότι το δικαστήριο διατηρούσε αμφιβολίες ως προς την ορθότητα του πορίσματός του, οδήγησε στην υποβολή προδικαστικών ερωτημάτων στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (στο εξής ΔΕΕ).

Νομικά ζητήματα

Τις απαιτήσεις και τη διαδικασία αναγνώρισης δικαιούχων διεθνούς προστασίας  ρυθμίζει η Οδηγία 2011/95, η οποία προβλέπει ότι ως λόγος δίωξης του αιτούντος προστασίας θεωρείται και η ιδιότητα μέλους ιδιαίτερης κοινωνικής ομάδας. Στο άρθρο 10, μάλιστα, της Οδηγίας ορίζεται ρητά ότι, ανάλογα με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της χώρας καταγωγής του αιτούντος, ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα είναι και αυτή η οποία στηρίζεται σε κοινό στοιχείο γενετήσιου προσανατολισμού.

Ψυχολογική πραγματογνωμοσύνη για την εξακρίβωση γενετήσιου προσανατολισμού

Ένα από τα βασικά ερωτήματα που απηύθηνε το ουγγρικό δικαστήριο στο ΔΕΕ είναι το κατά πόσο αντιβαίνει στις αρχές του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου η αξιοποίηση εμπειρογνωμόνων -στην συγκεκριμένη περίπτωση ψυχολόγων- για την διαπίστωση της εγκυρότητας των ισχυρισμών του αιτούντος άσυλο ως προς τον γενετήσιο προσανατολισμό του.

Καταρχήν, από το άρθρο 4 της Οδηγίας 2011/95, συνάγεται ότι δεν ευσταθεί απαγόρευση της διεξαγωγής πραγματογνωμοσύνης σε αιτούντα, προκειμένου να διαπιστωθεί η ορθότητα των όσων έχει ισχυρισθεί σχετικά με τον γενετήσιο προσανατολισμό του. Φυσικά, η διαδικασία αυτή πρέπει να συνάδει με τα θεμελιώδη δικαιώματα που προβλέπονται στο Χάρτη, και να διατάσσεται από την αποφαινόμενη αρχή – όπως ορίζει ρητά το άρθρο 4 και όπως συνέβη και στην συγκεκριμένη περίπτωση. Δεν υπήρχε, όμως, εξαρχής κάποιο κώλυμα υπό το πρίσμα του Χάρτη.

΄Πηγή: The Rustin Times

Κεντρικό ρόλο στα ζητήματα που μας αφορούν διαδραματίζει η αρχή της αναλογικότητας και των τριών στοιχείων που την συνθέτουν: της προσφορότητας, της αναγκαιότητας και της αναλογικότητας υπό στενή εννοία. Με βάση την αρχή αυτή, είναι σημαντικό να έχει διαπιστωθεί η αξιοπιστία των αποτελεσμάτων και των μεθόδων μιας πραγματογνωμοσύνης από την διεθνή επιστημονική κοινότητα. Ειδικότερα, είναι παραδεκτό ότι, όταν στόχος είναι η εξακρίβωση του γενετήσιου προσανατολισμού ενός ατόμου, ενός εξαιρετικά προσωπικού και σημαντικού στοιχείου της ταυτότητας του, αυτή η πραγματογνωμοσύνη διέπεται από ιδιαίτερη βαρύτητα. Γι’ αυτό πρέπει να διασφαλίζεται η αναλογία μεταξύ της διεξαχθείσας πραγματογνωμοσύνης και του επιδιωκόμενου σκοπού. Προς επίρρωση των προαναφερθέντων, στο διεθνές συνέδριο ανθρωπίνων δικαιωμάτων που έλαβε χώρα στην Γιογκιακάρτα της Ινδονησίας το 2006 συντάχθηκε ένα κείμενο σχετικά με τα ανθρώπινα δικαιώματα, αναφορικά με το γενετήσιο προσανατολισμό και την ταυτότητα φύλου. Στην 18η αρχή ορίζεται ρητά ότι  απαγορεύεται η υποβολή σε οποιαδήποτε εξέταση ενός ατόμου για την διαπίστωση του γενετήσιου προσανατολισμό ή της ταυτότητας φύλου του.

Παρά το γεγονός, λοιπόν, ότι μια τέτοια εξέταση είναι επιτρεπτή με βάση το ευρωπαϊκό νομοθετικό πλαίσιο, και υπάρχει δυνατότητα άρνησης εκ μέρους του αιτούντος, τίθεται υπό αμφισβήτηση το αν όντως ο αιτών συναινεί ουσιαστικά ως προς την υποβολή του σε αυτή.  Η εξάρτηση της τελικής χορήγησης ασύλου στον αιτούντα από το πόρισμα της εν λόγω εξέτασης αποτελεί ένα αρκετά προβληματικό στοιχείο, ενώ μια πιθανή άρνηση εκ μέρους του να υποβληθεί σε αυτή είναι πιθανό να έχει δυσάρεστες συνέπειες για το μέλλον του. Επιπλέον, η πραγματογνωμοσύνη εντάσσεται στο πλαίσιο του άρθρου 4 της Οδηγίας 2011/95,  ως ένα στοιχείο το οποίο συνεκτιμάται με όλα τα κατατεθέντα στοιχεία του αιτούντος, και συμβάλλει στην αξιολόγηση της αίτησής του. Δεν προβλέπεται σε κάποιο κείμενο η καθοριστική σημασία του πορίσματος για την τελική αποδοχή ή απόρριψη της αίτησης. Επομένως, δεν δικαιολογείται η εξάρτηση της έκβασης της δίκης από το πόρισμα της  εξέτασης.

Υποβολή σε προβολικά τεστ προσωπικότητας

Ένα από τα νομικά ζητήματα αυτής της υπόθεσης είναι το κατά πόσο επιτρέπεται η  χρήση ψυχολογικών τεστ από την αποφαινόμενη αρχή σχετικά με αιτήματα διεθνούς προστασίας, όταν ο λόγος δίωξης σχετίζεται με τον γενετήσιο προσανατολισμό του αιτούντος.

Καταρχάς γίνεται δεκτό ότι, ανεξάρτητα από τον λόγο δίωξης, είναι απαραίτητη η αξιολόγηση των στοιχείων που προβάλλει ο αιτών διεθνούς προστασίας από την αποφαινόμενη αρχή. Επιπρόσθετα, αναφέρεται ρητά στη Οδηγία (άρθρο 10) ότι αυτό που έχει σημασία να εξακριβωθεί είναι αν πράγματι είναι δικαιολογημένος ο φόβος του αιτούντος εξαιτίας του συγκεκριμένου λόγου δίωξης – στην περίπτωσή μας, του γενετήσιου προσανατολισμού. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει απαραίτητα ο αιτών να φέρει και την αντίστοιχη ιδιότητα. Συνεπώς, στην υπόθεση αυτή, εξετάζεται αν είναι δικαιολογημένος ο φόβος δίωξης του αιτούντος λόγω γενετήσιου προσανατολισμού, και όχι αν πράγματι εμπίπτει ο αιτών στην συγκεκριμένη ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα.

Πηγή: Το Βήμα

Στενά συνυφασμένη με την  ερμηνεία του άρθρου 4 της σχετικής Οδηγίας  είναι και η αρχή του σεβασμού της οικογενειακής και ιδιωτικής ζωής του αιτουντος( Άρθρο 7 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου), καθώς οποιαδήποτε εξέταση στην οποία θα υποβληθεί ο αιτών άσυλο πρέπει να να διεξάγεται υπό συνθήκες στις οποίες δεν θίγεται η παραπάνω αρχή. Απαραίτητο κριτήριο, λοιπόν, για τον εντοπισμό μιας κατάφορης επέμβασης στην ιδιωτική ζωή κάποιου αποτελεί και πάλι η αρχή της αναλογικότητας. Η εξάρτηση της αποδοχής ή απόρριψης του αιτήματος διεθνούς προστασίας από το αποτέλεσμα των ψυχολογικών αυτών τεστ, χωρίς να έχει μεσολαβήσει κλινική εξέταση του αιτούντος ή διατύπωση ερωτήσεων σχετικά με την σεξουαλική του ζωή, δεν συνάδει με την προαναφερθείσα αρχή. Το μέσο που χρησιμοποιείται είναι αμφιβόλου εγκυρότητας, ενώ ο επιδιωκόμενος σκοπός -δηλαδή η εξακρίβωση του γενετήσιου προσανατολισμού του αιτούντος που είναι καθοριστική για την χορήγηση σε αυτόν διεθνούς προστασίας- είναι υψίστης σημασίας και βαρύτητας.

Η απόφαση του Δικαστηρίου

Το ΔΕΕ, λαμβάνοντας υπόψη τις Οδηγίες 2011/95 και 2013/32/ και τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, προχώρησε σε ερμηνεία του άρθρου 4 που μας απασχόλησε και κατέληξε στα εξής συμπεράσματα:

Ως προς το δεύτερο ερώτημα του εθνικού δικαστηρίου, το ΔΕΕ έκρινε ότι  η διεξαγωγή ψυχολογικών τεστ που έχει ως κύριο στόχο να προβάλλει μια εκτίμηση για τον γενετήσιο προσανατολισμό του αιτούντος διεθνούς προστασίας, δεν αποτελεί ασφαλές μέσο για την εξακρίβωση της αλήθειας. Αντίθετα, βρίσκεται σε ευθεία σύγκρουση με το δικαίωμα του σεβασμού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής του ατόμου – ειδικά στην συγκεκριμένη δίκη, η διεξαγωγή αυτής της εξέτασης αποτέλεσε κατάφορη παραβίαση του άρθρου 7 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων.

Αναφορικά με το πρώτο προδικαστικό ερώτημα, το ΔΕΕ δέχτηκε ότι από νομικής άποψης αποτελεί η διεξαγωγή πραγματογνωμοσύνης για την αξιολόγηση των στοιχειών ένα επιτρεπτό μέσο, σύμφυτο με το άρθρο 4 της Οδηγίας 2011/95. Ωστόσο, τόνισε ότι οι συνθήκες υπό τις οποίες θα γίνει, πρέπει να είναι σε απόλυτη αρμονία με τις αρχές του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, όπως η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ακόμη, το ΔΕΕ  υπογράμμισε το γεγονός ότι το συγκεκριμένο άρθρο της Οδηγίας προβλέπει μια σφαιρική εξέταση των στοιχείων και των εγγράφων που έχουν κατατεθεί στην αποφαινόμενη αρχή, επομένως δεν θα έπρεπε διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην τελική έκβαση της δίκης.

Απόλυτα σύμφωνος με τα παραπάνω ήταν ο Γενικός Εισαγγελέας που ανέλαβε την υπόθεση, ο οποίος έδωσε έμφαση στη σημασία της συναινέσεως του αιτούντος για την διεξαγωγή της εξέτασης και την ευχέρεια του εθνικού δικαστηρίου να μη λάβει υπόψη το αποτέλεσμα της πραγματογνωμοσύνης.

Αντί επιλόγου

Αναμφίβολα, αυτή η απόφαση αποτελεί καινοτομία στον χώρο της νομικής επιστήμης, που ασχολείται με ζητήματα ταυτότητας φύλου και γενετήσιου προσανατολισμού. Δεν είναι τυχαίο, που, για την αιτιολογία της, το Δικαστήριο δεν περιορίστηκε σε αμιγώς νομικά επιχειρήματα, αλλά  επικαλέστηκε όρους σχετικούς με την κοινωνική διάσταση του θέματος. Οι διάφορες παρατηρήσεις φαίνεται να παραπέμπουν έμμεσα και στην αρχή του αυτοπροσδιορισμού του ατόμου. Αποτελεί, επομένως, απτό παράδειγμα της ωριμότητας με την οποία πρέπει να εξετάζονται παρεμφερείς υποθέσεις.

Πηγές:

1. Curia. (2017). Απόφαση επί της Υπόθεσης C-473/16. http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=198766&pageIndex=0&doclang=EL&mode=req&dir=&occ=first&part=1&cid=922951
2. N.Wahl. (2017). Προτάσεις Γενικού Εισαγγελέα στην υπόθεση C-473/16. http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=195260&pageIndex=0&doclang=EL&mode=req&dir=&occ=first&part=1&cid=927168
3. L.Offutt. (2018). EU court strikes down sexual orientation tests for asylum seekers. http://www.jurist.org/paperchase/2018/01/eu-court-strikes-down-sexual-orientation-tests-for-asylum-seekers.php
4. Διοικητικοί Δικαστές. (2018). Απόφαση στην υπόθεση C-473/16 F κατά Bevándorlási és Állampolgársági Hivatal-Ο αιτών άσυλο δεν μπορεί να υποβληθεί σε ψυχολογικό τεστ για τον καθορισμό του γενετήσιου προσανατολισμού του. https://www.ddikastes.gr/node/2548
5. EDAL. (2016). CJEU: C-473/16 F – Request for a preliminary ruling from the Administrative and Labour Court Szeged (Hungary), 29 August 2016. http://www.asylumlawdatabase.eu/en/content/cjeu-c-47316-f-%E2%80%93-request-preliminary-ruling-administrative-and-labour-court-szeged-hungary
6. Curia. (2014). Απόφαση επί των συνεκδικαζομένων υποθέσεων C‑148/13 και C‑150/13. http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf?text=&docid=160244&pageIndex=0&doclang=EL&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=950396