Προσφυγική κρίση: η εξάπλωση του φαινόμενου στον θαλάσσιο χώρο

Στο επίκεντρο της διεθνούς κοινότητας βρίσκεται από το 2015 το ζήτημα των προσφυγικών ροών. Η χρονιά εκείνη θεωρείται σημείο-σταθμός, καθώς οι εισροές πληθυσμών έφτασαν το ένα εκατομμύριο -ποσοστό τριπλάσιο σε σχέση με το 2014-, ενώ τεράστια αύξηση σημείωσαν και οι αιτήσεις για παροχή ασύλου. Παράλληλα, από το 2015 η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), αλλά και επιμέρους ευρωπαϊκά κράτη, μετέστρεψαν τη στάση τους απέναντι στο προσφυγικό ζήτημα, ακολουθώντας επεμβατικές πολιτικές αντιμετώπισης εγκληματικών φαινόμενων, όπως η λαθραία μετακίνηση ανθρώπων, και θέτοντας σε δεύτερο πλάνο την παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας (Reuters, 2015).

Η νέα αυτή τακτική ενίσχυσε την πολιτική επιβολής στο πλαίσιο του δικαίου της θάλασσας, ειδικά μέσω της βοήθειας της Frontex και της ακτοφυλακής της Λιβύης. Η Frontex ιδρύθηκε με τον Κανονισμό 2007/2004, με έδρα την Πολωνία, έχοντας ως στόχο την πρόληψη του λαθρεμπορίου, της εμπορίας ανθρώπων και της τρομοκρατίας, καθώς και κάθε άλλου διασυνοριακού εγκλήματος (Frontex, n.d.). Ένα επιπλέον έργο που έχει αναλάβει είναι και αυτό της εκπαίδευσης αντίστοιχων σωμάτων, όπως είναι η ακτοφυλακή της Λιβύης – έργο που χρηματοδοτείται από την ΕΕ (Francesco Floris, 2017). Ωστόσο, οι νέες εξελίξεις φαίνεται να ενεργοποίησαν μια σειρά ανθρωπιστικών δράσεων, οργανωμένων τις περισσότερες φορές από Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ). Η πρώτη προσπάθεια ανιχνεύεται το 2013 από την ιταλική Κυβέρνηση με την επιχείρηση “MareNostrum”, για να ακολουθηθεί από την επιχείρηση “Triton” της Frontex. Καθώς οι θάνατοι στη Μεσόγειο αυξάνονταν, και οι κάθε είδους ενέργειες προσανατολίζονταν στον έλεγχο των συνόρων παρά στην παροχή βοήθειας, οι ΜΚΟ ανέλαβαν δράση, οργανώνοντας επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης στη θάλασσα.

Ιδιαίτερα γνωστή είναι η δράση του πλοίου Aquarius, το οποίο κυκλοφορεί στη Μεσόγειο από τον Φεβρουάριο του 2016. Το πλοίο κατασκευάστηκε το 1977, με σκοπό την προστασία της αλιείας. Το 2009 πέρασε στα χέρια της γερμανικής εταιρίας RS Research Shipping, και λειτουργούσε ως πλοίο έρευνας για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, καθώς και για τη βιομηχανία πετρελαίου και αερίου (SOS Mediterranee, n.d.). Το έργο της έρευνας και διάσωσης έχουν αναλάβει οι ΜΚΟ “Γιατροί Χωρίς Σύνορα” και “SOS Méditerranée”. Στο πλοίο είχε δοθεί σημαία ευκαιρίας ή ευκολίας του Γιβραλτάρ από τον Φεβρουάριο του 2018, και είχε καταχωρηθεί ως πλοίο έρευνας (SOS Méditerranée & Médecins Sans Frontières, n.d.). Στις 6 Αυγούστου η σημαία αφαιρέθηκε, καθώς θεωρήθηκε ότι δεν εξυπηρετούσε τον σκοπό για τον οποίο είχε καταχωρηθεί, λόγω των επιχειρήσεων διάσωσης που πραγματοποιούσε. Στη συνέχεια, το πλοίο απέκτησε τη σημαία του Παναμά η οποία, ωστόσο, αφαιρέθηκε τον Οκτώβριο (Maritime Herald, 2018). Αν και οι αρμόδιες Αρχές επικαλέστηκαν επιχειρηματολογία για την αφαίρεση παρόμοια με εκείνη των Αρχών του Γιβραλτάρ, έγινε φανερό ότι η κίνηση αυτή δεν ήταν παρά προϊόν πολιτικών πιέσεων της Ιταλίας. Συγκεκριμένα, οι αρμόδιοι σε δηλώσεις τους υποστήριξαν ότι δέχτηκαν καταγγελίες αναφορικά με τη δράση του Aquarius, καθώς φέρεται να μην τηρούσε τις διεθνείς νομικές υποχρεώσεις ως προς τη μεταφορά προσφύγων και μεταναστών και, ειδικότερα, πως παρέβλεψε να τους επιστρέψει στο σημείο προέλευσής τους, μετά τη διάσωσή τους. Η Ναυτική Υπηρεσία του Παναμά υποστήριξε πως οι καταγγελίες προήλθαν κατά κύριο λόγο από την ιταλική Κυβέρνηση, με τον αρμόδιο Ιταλό Υπουργό Matteo Salvini να αρνείται την ανάμειξη της χώρας. Αξίζει να σημειωθεί πως είχε ήδη προηγηθεί η άρνηση υποδοχής του πλοίου σε λιμάνι της Ιταλίας, ενώ ο ίδιος ο Υπουργός είχε δηλώσει πως το πλοίο Aquarius είχε παρεμποδίσει το έργο των Αρχών της Λιβύης (Médecins Sans Frontières, 2018).

Νομικό πλαίσιο: η διάσωση ως διεθνής ανθρωπιστική υποχρέωση

Μια μακρόχρονη παράδοση στον χώρο του ναυτικού δικαίου αλλά, ταυτόχρονα, και διεθνώς κατοχυρωμένη αρχή είναι εκείνη σύμφωνα με την οποία ο κυβερνήτης ενός πλοίου οφείλει να συνδράμει αυτούς που βρίσκονται σε κίνδυνο στη θάλασσα, ανεξαρτήτως της εθνικότητάς τους ή των περιστάσεων όπου βρέθηκαν. Η υποχρέωση αυτή κατοχυρώνεται σε δύο βασικές συμβάσεις: πρώτον, στη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας του 1982 (γνωστή και ως σύμβαση UNCLOS), σύμφωνα με την οποία (Άρθρο 98§1) κάθε κράτος τη σημαία του οποίου φέρει ένα πλοίο οφείλει να παρέχει βοήθεια σε όσους αντιμετωπίζουν κίνδυνο κατά το ταχύτερο δυνατόν, αναλόγως των υφιστάμενων δυνατοτήτων, και χωρίς να τεθεί σε σοβαρό κίνδυνο το πλοίο, το πλήρωμα και οι επιβάτες. Δεύτερον, στη Σύμβαση για την Ασφάλεια της Ανθρώπινης Ζωής στη Θάλασσα του 1974 (Σύμβαση SOLAS) προβλέπεται στο Άρθρο 33§1 παρόμοια υποχρέωση. Παράλληλα, διαφαίνεται ξεκάθαρα πως στόχος των Συμβάσεων είναι η διασφάλιση ενός ενιαίου πλαισίου οργάνωσης και συνεννόησης για την ταχύτερη δυνατή εξέλιξη ανάλογων επιχειρήσεων, προκειμένου να παρέχουν τη βοήθεια που απαιτείται στις επίμαχες περιπτώσεις στον μέγιστο βαθμό (IMO, 2016).

Έμφαση πρέπει να δοθεί στη διαφοροποίηση που προβλέπεται για τη μεταχείριση όσων επικαλούνται την ιδιότητα του πρόσφυγα, ή επιθυμούν να αιτηθούν άσυλο. Αν και ο κυβερνήτης πλοίου δεν είναι επιφορτισμένος με την υποχρέωση διακρίβωσης της εκάστοτε ιδιότητας, η Σύμβαση του 1951 σχετικά με το καθεστώς των προσφύγων (ή Σύμβαση της Γενεύης) περιλαμβάνει ορισμό της έννοιας του πρόσφυγα, προβλέποντας τους λόγους που δικαιολογούν την αναγνώριση της ιδιότητας αυτής, ενώ στο Άρθρο 33§1 επιβάλλεται η απαγόρευση επαναπροώθησης προσφύγων ή αιτούντων άσυλο σε χώρα όπου η ζωή ή η ελευθερία τους μπορεί να απειληθεί (IMO, 2016).

Επιπλέον, αφού ολοκληρωθεί η επιχείρηση, όσοι διασώθηκαν πρέπει να μεταφερθούν σε ασφαλή τόπο, όπως προβλέπει η Σύμβαση για τη Ναυτική Έρευνα και Διάσωση (Σύμβαση SAR). Ως τέτοιο σημείο θεωρείται εκείνο στο οποίο η διάσωση ολοκληρώνεται, αλλά και εκείνο στο οποίο δεν υφίσταται πλέον κίνδυνος ζωής, και μπορούν να ικανοποιηθούν οι βασικές ανθρώπινες ανάγκες.

Σύροι και Ιρακινοί πρόσφυγες φτάνουν στην Σκάλα Συκαμιάς, στη Λέσβο, από την Τουρκία. Τη διάσωσή τους αναλαμβάνει η ισπανική ΜΚΟ Proactiva Open Arms.

Εδώ πρέπει να τονιστεί πως το πλοίο εκείνο που παρέχει βοήθεια δεν μπορεί να θεωρηθεί το ίδιο ασφαλές σημείο βάσει του γεγονότος ότι όσοι διασώθηκαν δεν αντιμετωπίζουν πλέον κίνδυνο. Σε κάθε περίπτωση, το υπεύθυνο κράτος οφείλει να αντιμετωπίσει εξειδικευμένα την κάθε περίπτωση και να παρέχει την απαιτούμενη συνδρομή. Στο πλαίσιο αυτό, η μεταφορά ανθρώπων σε μέρος όπου είναι πολύ πιθανό να αντιμετωπίσουν δίωξη πρέπει να αποφεύγεται (IMO, 2016).

Η σύγχρονη πρακτική: μία ακόμα πρόκληση για τα ανθρώπινα δικαιώματα

Η περίπτωση της Ιταλίας, αν και ακραία, φαίνεται να απηχεί μία καινούργια αντίληψη, σύμφωνα με την οποία η έρευνα και η διάσωση στη θάλασσα αποτελεί μία πρόφαση για την τέλεση παράνομων πράξεων, όπως η λαθραία μετακίνηση ή το εμπόριο ανθρώπων. Για τον λόγο αυτόν, ολοένα και αυξάνεται ο αριθμός των μελών ΜΚΟ που έρχονται αντιμέτωποι με διώξεις για τέτοιου είδους κατηγορίες. Παράλληλα, κατά την άποψη αυτή, όσοι προσπαθούν να στηρίξουν το έργο της έρευνας και διάσωσης στη θάλασσα, παρεμποδίζουν τη δράση της Frontex και της ακτοφυλακής της Λιβύης (Liberties Content, 2018). Ωστόσο, με βάση στοιχεία της Διεθνούς Αμνηστίας, η κατάσταση στη Λιβύη είναι ιδιαίτερα δραματική, και δεν διασφαλίζει ούτε στο ελάχιστο τα δικαιώματα όσων αντιμετωπίζουν κίνδυνο (Ντουμάνης, 2018). Χαρακτηριστικό είναι πως η εν λόγω χώρα αρνείται πεισματικά να υπογράψει τη Σύμβαση της Γενεύης, ενώ δεν διαθέτει νομικό πλαίσιο που να ρυθμίζει τα ζητήματα ασύλου, με αποτέλεσμα όσοι διεκδικούν άσυλο να τίθενται σε κράτηση για μεγάλο χρονικό διάστημα και υπό αντίξοες συνθήκες (Amnesty International, 2017). Επίσης, λαμβάνοντας υπόψη τη Συμφωνία ανάμεσα στην Τουρκία και την ΕΕ, η οποία εισήγαγε την έννοια των γεωγραφικών περιορισμών, εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι η αυστηρή προσήλωση στον έλεγχο των συνόρων πλήττει ακόμα περισσότερο τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Οι περιπέτειες του πλοίου Aquarius φαίνεται πως θα συνεχιστούν για αρκετό καιρό. Από τις 4 Οκτωβρίου το πλοίο βρίσκεται στο λιμάνι της Μασσαλίας χωρίς, ωστόσο, να μπορεί να πραγματοποιήσει επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης. Μετά την αφαίρεση της σημαίας του πλοίου για δεύτερη φορά, σειρά έχει η ποινική διερεύνηση του πλοίου από την εισαγγελία της Catania, με την αιτιολογία ότι κατά το πέρασμα από την Ιταλία υπήρξε μόλυνση του θαλάσσιου χώρου λόγω μεταδιδόμενων νοσημάτων των επιβαινόντων. Επιπλέον, 24 άτομα, μεταξύ των οποίων και ο κυβερνήτης του Aquarius, ερευνώνται για την τέλεση των αδικημάτων της εμπορίας ανθρώπων και της παράνομης διαχείρισης αποβλήτων (The Guardian, 2018).

Οι διώξεις αυτές φαίνεται πως έχουν επηρεάσει αρνητικά τις ανθρωπιστικές συνδρομές, καθώς επιχειρήσεις έρευνας και διάσωσης εντοπίζονται ολοένα και λιγότερο. Η ΕΕ βρίσκεται ενώπιον ενός κομβικού σημείου, και οφείλει όχι μόνο να σεβαστεί το διεθνές νομικό πλαίσιο και τα κατοχυρωμένα με βάση αυτό ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά και να εμφυσήσει μία νέα πολιτική ανθρωπισμού στις ευρωπαϊκές Κυβερνήσεις, υπό το πρίσμα ενός κοινού πλαισίου όπου με τη συνδρομή των κρατών θα οικοδομηθεί ένα ρεαλιστικό πλάνο αλληλεγγύης προς τους πρόσφυγες.

Πηγές:

1. Liberties Content. (2018). Why NGOs Have Stopped Search and Rescue Operations. https://www.liberties.eu/en/news/why-ngos-have-stopped-their-search-and-rescue-operations/16294
2. IMO. (2016). Rescue at Sea: A guide to principles and practice as applied to refugees and migrants. http://www.imo.org/en/OurWork/Safety/RadioCommunicationsAndSearchAndRescue/SearchAndRescue/Documents/UNHCR-Rescue_at_Sea-Guide-ENG-screen.pdf.
3. Maritime Herald. (2018). Panama Revokes the Aquarius Registry, the Ship That Helps Migrants in the Mediterranean. http://www.maritimeherald.com/2018/panama-revokes-the-aquarius-registry-the-ship-that-helps-migrants-in-the-mediterranean/.
4. Miles, T. (2015). EU gets one million migrants in 2015, smugglers seen making $1 billion. https://www.reuters.com/article/us-europe-migrants-idUSKBN0U50WI20151222.
5. Medecins Sans Frontieres. (2018). Italian government pressures Panama to stop Aquarius rescues on world’s deadliest maritime route. https://www.msf.org/italian-government-pressures-panama-stop-aquarius-rescues-worlds-deadliest-maritime-route.
6. Amnesty International. (2017). Libya’s dark web of collusion; Abuses against Europe-bound refugees and migrants. https://www.amnesty.org/download/Documents/MDE1975612017ENGLISH.PDF.
7. The Guardian. (2018). Italy orders seizure of migrant rescue ship over “HIV-contaminated” clothes .https://www.theguardian.com/world/2018/nov/20/italy-orders-seizure-aquarius-migrant-rescue-ship-hiv-clothes.
8. frontex. (n.d.) Frontex European Border and Coast Guard Agency. https://frontex.europa.eu/about-frontex/origin-tasks/
9. SOS Mediterranee and Medecins Sans Frontiers. (n.d.) Onboard Aquarius. https://onboard-aquarius.org
10. Francesco Floris. (2017). Training the Libyans is not enough to stop migrants. https://openmigration.org/en/analyses/training-the-libyans-is-not-enough-to-stop-migrants/
11. SOS Mediterranee. (n.d.). Our ship: The Ms Aquarius. https://web.archive.org/web/20160921024515/http://sosmediterranee.org/our-ship-ms-aquarius/?lang=en
12. Ντουμάνης, Ε. (2018). Σκλαβοπάζαρα Στη Λιβύη: Το Τίμημα Μιας Σκληρής Μεταναστευτικής Πολιτικής Σε Ένα Εύθραυστο Κράτος. https://powerpolitics.eu/σκλαβοπάζαρα-στη-λιβύη-το-τίμημα-μιας