Γεγονότα όπως η επίθεση στο Περλ Χάρμπορ και το πρώτο σοβιετικό τεστ ατομικής βόμβας ενέπνευσαν τις ΗΠΑ να αναζητήσουν νέα εργαλεία κατά της Σοβιετικής Ένωσης την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Την περίοδο εκείνη, η ακριβής εξακρίβωση των στρατιωτικών δυνατοτήτων της ΕΣΣΔ αποτελούσε την κορυφαία αμερικανική προτεραιότητα. Και ενώ οι ΗΠΑ διέθεταν ήδη πολλούς κατασκόπους στη Μόσχα, η δυνατότητα «κατασκοπείας από το διάστημα» παρείχε πληροφορίες σχετικά με την έκταση των σοβιετικών στρατηγικών ικανοτήτων, που επηρέασαν τον αμερικανικό αμυντικό σχεδιασμό και έλεγχο όπλων. Ως εκ τούτου, επένδυσαν τεράστια ποσά στη δημιουργία τροχιακών τηλεσκοπίων, ενώ, παράλληλα, δημιούργησαν τρεις ομοσπονδιακές υπηρεσίες – το Εθνικό Γραφείο Αναγνώρισης (NRO), την Εθνική Υπηρεσία Ασφαλείας (NSA) και την Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών (CIA). Χαρακτηριστικό είναι ότι, τη δεκαετία του 1960, είχαν ήδη δαπανήσει 35-40 δισεκατομμύρια δολάρια για διαστημικά προγράμματα.

Η ανάπτυξη ενός κατασκοπευτικού, δορυφορικού στόλου βοήθησε τις ΗΠΑ να ρίξουν μία ματιά πίσω από το «Σιδηρό Παραπέτασμα» που σκέπαζε την Ευρώπη, αποκτώντας πρόσβαση στα αποθέματα εφοδιασμού, τις βιομηχανικές ζώνες, καθώς και στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας του Ερυθρού Στρατού.

Οι φωτογραφίες που συλλέχθηκαν εκείνη την εποχή ήρθαν στο φως της δημοσιότητας μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, και αποκάλυψαν –μεταξύ άλλων– μεγάλο αριθμό χώρων αρχαιολογικού ενδιαφέροντος στην Αίγυπτο, το Ιράν, τη Συρία, τη Τουρκία, αλλά και σε άλλες περιοχές της Μ. Ανατολής, πολλοί εκ των οποίων ήταν παντελώς άγνωστοι. Οι μεγαλύτεροι από αυτούς αποτελούν πιθανότατα πόλεις της Εποχής του Χαλκού, περιλαμβάνοντας τείχη και φρούρια.

Οι πρώτοι «κατασκοπευτικοί» δορυφόροι και το πρόγραμμα CORONA

Η πρώτη προσπάθεια δημιουργίας «κατασκοπευτικών» δορυφόρων έγινε στα πλαίσια του προγράμματος CORONA, το οποίο ξεκίνησε το 1959, και έτρεξε μέχρι το 1972. Οι 144 δορυφόροι που χρησιμοποιήθηκαν για τη φωτογραφική επιτήρηση της Σοβιετικής Ένωσης, της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας και άλλων κομμουνιστικών χωρών εντόπισαν σοβιετικές βάσεις πυραύλων, ναυτικές εγκαταστάσεις και αεροδρόμια. Οι φωτογραφίες αυτές αποχαρακτηρίστηκαν με προεδρικό διάταγμα το 1995 και το 2002, και πλέον χρησιμοποιούνται μόνο για περιβαλλοντική, ιστορική και αρχαιολογική έρευνα.

Παράλληλα, τη δεκαετία του 1960, στα πλαίσια άλλων προγραμμάτων , όπως το KH-5 ARGON, Lanyard και Gambit,  χρησιμοποιήθηκαν δορυφόροι για χαρτογράφηση (οι πρώτοι που χαρτογράφησαν την Ανταρκτική από το διάστημα) και για εξερεύνηση περιοχών αντιβαλλιστικών πυραύλων σε ποικίλες περιοχές της Ανατολικής Ευρώπης, όπως στην Εσθονία.

Η εξέλιξη της διαστημικής κατασκοπείας τον 21^ο αιώνα

Στη σύγχρονη εποχή, χρησιμοποιούνται οι λεγόμενοι δορυφόροι αναγνώρισης (reconnaissance ή spy satellites), αξίας 1 δισεκατομμυρίου δολαρίων. Ουσιαστικά, μοιάζουν με τεράστια, διαστημικά τηλεσκόπια, που αξιοποιούνται για τη συλλογή εικόνων. Τοποθετούνται σε τροχιά γύρω από τη Γη, και η τοποθεσία τους παραμένει συνήθως άγνωστη για λόγους ασφαλείας.

Οι ΗΠΑ δαπανούν δεκάδες δισεκατομμύρια δολάρια για τη δημιουργία τέτοιου είδους δορυφορικών συστημάτων, όπως το σύστημα ECHELON (ή, αλλιώς, τα «Πέντε Μάτια»), μέσω του οποίου συλλέγονται καθημερινά δεδομένα από ποικίλες μορφές επικοινωνίας (τηλέφωνο, ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, συνομιλίες σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης κλπ). Πρόκειται για το μεγαλύτερο δίκτυο κατασκοπείας στην ιστορία, στο οποίο μετέχουν οι χώρες που υπέγραψαν τη Συμφωνία Ασφαλείας Ηνωμένου Βασιλείου-Ηνωμένων Πολιτειών (UK-USA Security Agreement), δηλαδή η Αυστραλία, ο Καναδάς, η Νέα Ζηλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ. Το πρόγραμμα αυτό αποτελεί προϊόν της δεκαετίας του 1960, με πρωταρχικό σκοπό την παρακολούθηση των επικοινωνιών της Σοβιετικής Ένωσης και των συμμάχων της, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Πλέον, όμως, χρησιμοποιείται όχι μόνο για στρατιωτικούς και διπλωματικούς σκοπούς, αλλά και ως ένα μέσο κατασκοπείας ιδιωτικών και εμπορικών επικοινωνιών.

Παράλληλα, οι αναλυτές χαρτογράφησης μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα δεδομένα που συλλέγονται για τη δημιουργία εικόνων 3-D, τα οποία διευκολύνουν την πρόληψη εγκλημάτων, μέσω της απεικόνισης πιθανών οδών διαφυγής στα πλαίσια μίας εγκληματικής δραστηριότητας, την καλύτερη οργάνωση των ενόπλων δυνάμεων κλπ. Επιπλέον, μπορούν να ενισχύσουν την επιβολή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την εξασφάλιση της παγκόσμιας ασφάλειας, μέσω της παρακολούθησης παράνομων συμπεριφορών σε διάφορα σημεία του πλανήτη, ενώ εταιρείες όπως η GeoEye και DigitalGlobe συλλέγουν δορυφορικές εικόνες, με σκοπό την αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών, και την καλύτερη διεξαγωγή ανθρωπιστικών αποστολών.

Πολιτική και Κατασκοπεία: ο «Πόλεμος» μεταξύ των Υπερδυνάμεων συνεχίζεται

Σε πολιτικό και στρατιωτικό επίπεδο, ο συνεχής ανταγωνισμός μεταξύ των υπερδυνάμεων, σε συνδυασμό με την εξέλιξη της τεχνολογίας, έχει συμβάλει στην ένταση των αντιπαλοτήτων. Ήδη, η Ρωσία ετοιμάζεται να δημιουργήσει μια νέα γενιά δορυφόρων κατασκοπείας – σχεδιάζει, δηλαδή, να εκτοξεύσει τρεις από τους νέους δορυφόρους Hrazdan το 2019, το 2022 και το 2024. Οι δορυφόροι αυτοί, συμπεριλαμβανομένων και των δορυφόρων Personas, διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη ρωσική παρέμβαση στη Συρία, βοηθώντας την να εντοπίσει στόχους για ρωσικά βομβαρδιστικά.

Πρόσφατα, η Γαλλία κατηγόρησε τη ρωσική κυβέρνηση για απόπειρα «διαστημικής κατασκοπείας» εις βάρος της. Σύμφωνα με την Υπουργό Άμυνας, Florence Parly, ένας ρωσικός δορυφόρος Luch πλησίασε αρκετά κοντά σε έναν γαλλικό που λειτουργεί σε ζώνες εξαιρετικά υψηλής συχνότητας, παρέχοντας στις γαλλικές δυνάμεις επικοινωνία σε στρατιωτικό επίπεδο. Αντίστοιχα, ρωσικοί δορυφόροι είχαν εντοπιστεί να κινούνται κοντά σε εμπορικά, δορυφορικά συστήματα των ΗΠΑ, ενέργεια που θεωρήθηκε ως μη ασφαλής και εκτός των καθιερωμένων κανόνων, αν και είναι αμφίβολο το κατά πόσον θα μπορούσαν όντως να χρησιμοποιηθούν ως μέσα κατασκοπείας.

Η Υπουργός τόνισε ότι οι επικοινωνίες, οι στρατιωτικοί ελιγμοί και οι καθημερινές επιχειρήσεις βρίσκονται σε κίνδυνο, εάν τα κράτη δεν αντιδράσουν άμεσα, ενώ φάνηκε ιδιαίτερα ανήσυχη ως προς την πρόθεση του προέδρου Trump να δημιουργήσει μία νέα «διαστημική δύναμη», το λεγόμενο “Space Force”, για να διεκδικήσει την κυριαρχία των ΗΠΑ στο διάστημα. Σύμφωνα με την ίδια, οι προκλήσεις στο διάστημα αυξάνονται συνεχώς, και βαδίζουμε πλέον προς την επικίνδυνη στρατιωτικοποίησή του. Για το λόγο αυτό, η Γαλλία σκοπεύει να ενισχύσει τη δορυφορική της δύναμη, μέσω της ανανέωσης των δορυφόρων της, αλλά και της εκτόξευσης τριών ηλεκτρομαγνητικών δορυφόρων (CERES), για την ανίχνευση εχθρικών κέντρων.

Νομιμότητα vs Κατασκοπεία: Οι ισχύοντες κανόνες παραμένουν ανεπαρκείς

Όσον αφορά τη νομιμότητα της χρήσης δορυφόρων αναγνώρισης, είναι ακόμα αμφίβολο κατά πόσον αυτή συμβαδίζει με το διεθνές διαστημικό δίκαιο. Σύμφωνα με τη Συνθήκη του Διαστήματος του 1967, το φεγγάρι και οι άλλοι πλανήτες πρέπει να χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς, ενώ η εγκατάσταση στρατιωτικών βάσεων, η δοκιμή οποιουδήποτε είδους όπλων και η διεξαγωγή στρατιωτικών ελιγμών σε ουράνια σώματα απαγορεύονται ρητώς. Παρ’ όλα αυτά, η εν λόγω συνθήκη παρουσιάζει ένα νομοθετικό κενό: δεν ορίζει την έννοια του «ειρηνικού σκοπού», με αποτέλεσμα να έχουν διατυπωθεί ποικίλες απόψεις ως προς την ειρηνική φύση -ή μη- της συλλογής πληροφοριών μέσω δορυφόρων αναγνώρισης.

Από τη μία πλευρά, υποστηρίζεται ότι τα συστήματα αυτά δεν συνάδουν με το νομικό πλαίσιο των συνθηκών του διαστήματος, αφού η συλλογή στρατηγικών ή άλλου είδους πληροφοριών από το έδαφος ενός κράτους θεωρείται κατασκοπεία, και, άρα, συνιστά μη ειρηνική ενέργεια. Από την άλλη, αρκετοί είναι αυτοί που τάσσονται υπέρ της άποψης ότι οι δορυφόροι αυτοί είναι αναγκαίοι για την καλύτερη οργάνωση της άμυνας ενός κράτους, βρίσκονται εκτός των γενικά αποδεκτών ορίων της εθνικής κυριαρχίας/, και, ως εκ τούτου, αποτελούν μία ειρηνική δραστηριότητα.

Σε κάθε περίπτωση, το διεθνές διαστημικό δίκαιο διαμορφώθηκε, κατά κανόνα, με βάση τις προτεραιότητες και τις ανάγκες της δεκαετίας του ’60, οπότε είναι αμφίβολο εάν μπορεί να καλύψει νομοθετικά όλες τις τεχνολογικές εξελίξεις του 21^ου αιώνα. Άλλωστε, στην πράξη, τα περισσότερα κράτη που διαθέτουν πρόσβαση στο διάστημα έχουν ήδη αναπτύξει δορυφόρους αναγνώρισης – γεγονός που σημαίνει ότι έχουν αναγνωρίσει, έστω και σιωπηρά, την υιοθέτηση ανάλογων πρακτικών από άλλα κράτη της διεθνούς κοινότητας.

Star Wars: Πώς η άνευ ορίων κατασκοπεία θα μπορούσε να προκαλέσει έναν «Πόλεμο των Άστρων».

Με τις εντάσεις και την καχυποψία μεταξύ των κρατών να εντείνεται, αρκετοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι οι συγκρούσεις μεταξύ των χωρών θα μεταφερθούν σύντομα και στο διάστημα. Ήδη, η Γαλλία χαρακτήρισε τις προαναφερόμενες ρωσικές ενέργειες ως μία κίνηση πρόκλησης ενός «διαστημικού πολέμου». Καθίσταται, λοιπόν, σαφές ότι, ελλείψει ενός σαφούς νομοθετικού πλαισίου, η ανεξέλεγκτη κατασκοπεία σε συνδυασμό με την αυξανόμενη στρατιωτικοποίηση του διαστήματος θα προκαλέσει εντέλει τη δημιουργία μίας ελίτ στο διάστημα, η οποία θα αποκτήσει ενδεχομένως την ικανότητα να ξεκινήσει ένα νέο παγκόσμιο –ή και ψυχρό– πόλεμο. Συνεπώς, με το μέλλον της ανθρωπότητας να εξαρτάται από την ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των κρατών, καθίσταται επιτακτική η ανάγκη αναθεώρησης των υπαρχόντων συνθηκών, ιδίως εάν λάβουμε υπόψιν ότι το διεθνές διαστημικό δίκαιο είναι προϊόν μίας άλλης εποχής, και δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες των σημερινών κοινωνιών.

Πηγές:

1. Axe, D. (2016). Vladimir Putin Plots a New Fleet of Spies in Space. https://www.thedailybeast.com/vladimir-putin-plots-a-new-fleet-of-spies-in-space
2. Brown, D. (2013). Space Espionage: The Secret Agent’s Guide to the Space Shuttle. https://news.clearancejobs.com/2013/11/20/space-espionage-secret-agents-guide-space-shuttle/
3. Gilman, L. (2004). Reconnaissance Satellite. https://www.encyclopedia.com/science-and-technology/astronomy-and-space-exploration/space-exploration/reconnaissance-satellite
4. Perrone, J. (2001). The Echelon spy network. https://www.theguardian.com/world/2001/may/29/qanda.janeperrone
5. Reuters, T. (2018). France accuses Russia of spying on military from space. https://uk.reuters.com/article/uk-france-russia-security/france-accuses-russia-of-spying-on-military-from-space-idUKKCN1LN1YG
6. Tarantola, A. (2013). How the US Built Its Super-Secret Spy Satellite Program. https://gizmodo.com/5994202/how-the-us-built-its-super-secret-spy-satellite-program
7. Vergano, D. (2014). Cold War Spy-Satellite Images Unveil Lost Cities. National Geographic Society. https://news.nationalgeographic.com/news/2014/04/140425-corona-spy-satellite-archaeology-science/