Μία από τις μεγαλύτερες προτεραιότητες της διεθνούς έννομης τάξης, η οποία αποτυπώθηκε κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, ήταν αυτή της καταστολής των διεθνών εγκλημάτων. Η θεσμοθέτηση αυτή αποτέλεσε αντικείμενο ποικίλων προσπαθειών, έχοντας ως αφετηρία τη δίκη της Νυρεμβέργης και καταλήγοντας στην ανάγκη για τη δημιουργία ενός επίσημου, θεσμικού δικαιοδοτικού οργάνου – του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου (Δασκαλοπούλου-Λιβαδά, 2013). Μετά την ολοκλήρωση του έργου των δικαστηρίων της Νυρεμβέργης και του Τόκυο καταδείχθηκε η ανάγκη ύπαρξης ενός νομοθετικού πλαισίου διεθνούς ποινικής καταστολής. Καθοριστική σε αυτό ήταν η σύσταση των ad hoc δικαστηρίων για την πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα, τα οποία απέδειξαν με τον πλέον προφανή τρόπο το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας για την ίδρυση διεθνών μηχανισμών καταστολής παραβιάσεων του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου (Γιόκαρης, Παζαρτζή). 21 χρόνια μετά την υιοθέτηση του Καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, οι αποφάσεις του αποτελούν αντικείμενο κριτικής και εγείρουν αμφιβολίες για τον ρόλο του Δικαστηρίου στη διεθνή σκηνή. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η απαλλαγή του πρώην Προέδρου της Ακτής Ελεφαντοστού, Laurent Gbagbo, και του Αντιπροέδρου του, Charles Blé Goudé.

Ι. Η κατάσταση στην Ακτή Ελεφαντοστού

Στρατιώτες της Ακτής Ελεφαντοστού περιφρουρούν κατά τη διάρκεια ενός συλλαλητηρίου στην πόλη Abidjan. Photo: GETTY

Από το 2002 ο διχασμός επικρατεί στο εσωτερικό της χώρας, με κύριο χαρακτηριστικό την εκδήλωση συρράξεων με τα χαρακτηριστικά του εμφυλίου πολέμου. Αν και η κρίση φαινόταν να οδεύει σε εκτόνωση το 2004, μία νέα περίοδος συγκρούσεων ξεκίνησε ξανά. Ένας εκ των κατηγορουμένων, ο Laurent Gbagbo, έγινε Πρόεδρος της χώρας το 2000. Μολονότι οι προεδρικές εκλογές είχαν προγραμματιστεί για το 2005, ο Gbagbo αρνήθηκε να διεξαγάγει νέες εκλογές – διαδικασία που ανέβαλε μέχρι το 2010. Στις εκλογές αυτές νικητής αναδείχθηκε ο Alassane Ouattara, ωστόσο ο Gbagbo αρνήθηκε να παραδώσει την έδρα του, επικαλούμενος φαινόμενα απάτης κατά την εκλογική διαδικασία. Ακολούθησαν το κλείσιμο των συνόρων και η απαγόρευση μετάδοσης ειδήσεων για το εσωτερικό της χώρας από ξένα ειδησεογραφικά δίκτυα (Trial International, 2016).

Στήριξη στον Gbagbo προσέφερε ο Charles Blé Goudé, ο οποίος εντάχθηκε στο υπουργικό σχήμα τον Νοέμβριο του 2010. Κατά τη θητεία του έκανε δηλώσεις ενθαρρύνοντας σε βία κατά των οργάνων του ΟΗΕ, ενώ φέρεται να έχει οργανώσει και να έχει λάβει μέρος σε μία σειρά από αδικήματα όπως σε βιασμούς, εκτελέσεις, εκφοβισμούς και σαμποτάζ σε διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης (Trial International, 2016).

Από τον Μάϊο του 2011 η εμφύλια σύρραξη βρίσκεται στο αποκορύφωμά της, με τον διεθνώς αναγνωρισμένο Πρόεδρο της χώρας, Ouattara, να ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος της έχοντας τη στήριξη του ΟΗΕ. Από την άλλη πλευρά, δυνάμεις ασφαλείας προσκείμενες στον Gbagbo δολοφόνησαν εν ψυχρώ πολιτικούς ηγέτες που συνεργάστηκαν με τον Ouattara, ενώ γυναίκες που είχαν αναλάβει την κινητοποίηση των ψηφοφόρων έπεσαν θύματα ομαδικού βιασμού. Εκατοντάδες υποστηρικτές του Προέδρου βασανίστηκαν, εκτελέστηκαν ή κάηκαν ζωντανοί. Βάσει εκτιμήσεων, οι νεκροί ανήλθαν στους 3000. Οι διεθνείς ανθρωπιστικές οργανώσεις σε εκθέσεις τους αναφέρουν πως οι θηριωδίες είχαν εθνοτικό και θρησκευτικό πρόσημο λόγω της στήριξης μουσουλμανικών ομάδων προς τον Ouattara. Ωστόσο, και ο ίδιος προέβη σε αντίποινα πραγματοποιώντας έρευνες στην πόλη Abidjan, και συλλαμβάνοντας υποστηρικτές του Gbagbo (Human Rights Watch, 2011).

Στις 25 Μαρτίου 2011 το Συμβούλιο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα ενέκρινε Ψήφισμα για τη σύσταση μιας ανεξάρτητης διεθνούς εξεταστικής επιτροπής για τη διερεύνηση των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τον εντοπισμό των υπευθύνων. Μέσα σε ένα εξαιρετικά περιορισμένο χρονοδιάγραμμα η επιτροπή δημοσίευσε την έκθεσή της στις 16 Ιουνίου, παρουσιάζοντάς την στη 17η Σύνοδο του Συμβουλίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Security Council Report, 2011). Με βάση το πόρισμα, σημειώθηκαν σοβαρές παραβιάσεις του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, μερικές από τις οποίες ενδέχεται να συνιστούσαν εγκλήματα πολέμου ή κατά της ανθρωπότητας. Στις προτάσεις της η επιτροπή επεσήμανε την ανάγκη για επικύρωση του Καταστατικού της Ρώμης για το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, ενώ υπογράμμισε την ανάγκη για απονομή της δικαιοσύνης με τη διεξαγωγή εξαντλητικών και αμερόληπτων ερευνών (Human Rights Watch, 2011).

II. Οι κατηγορούμενοι ενώπιον του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου

Οι δύο κατηγορούμενοι, Charles Blé Goudé και Laurent Gbagbo, τον Οκτώβριο του 2010, κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας.
© AFP PHOTO/ SIA KAMBOU

Μετά από έγγραφη πρόσκληση του Προέδρου Ouattara για τη διεξαγωγή ερευνών ως προς την τέλεση αδικημάτων διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, στις 3 Οκτωβρίου του 2011 η εισαγγελική αρχή του Δικαστηρίου έδωσε επίσημα εντολή για την έναρξη της διαδικασίας. Στις 23 Νοεμβρίου 2011 εκδόθηκε διεθνές ένταλμα σύλληψης για τον Gbagbo με την κατηγορία του συνεργού σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και, συγκεκριμένα, σε δολοφονίες, βιασμούς και άλλες μορφές σεξουαλικής βίας, καθώς και άλλες απάνθρωπες ενέργειες και εκτελέσεις στο έδαφος της χώρας κατά την περίοδο από τις 16 Οκτωβρίου 2010 μέχρι και τις 12 Απριλίου 2011. Παράλληλα, ένταλμα σύλληψης εκδόθηκε και για τον Blé Goudé για τη συμμετοχή του στις εκδηλώσεις βίας της ίδιας περιόδου. Εν τέλει, ο τελευταίος συνελήφθη στις 17 Ιανουαρίου στη Γκάνα με την κατηγορία τέλεσης εγκλημάτων πολέμου, δολοφονιών και υπεξαίρεσης δημοσίων εσόδων. Στις 11 Μαρτίου 2015, μετά από αίτημα του εισαγγελέα, αποφασίστηκε η από κοινού κρίση των δύο υποθέσεων λόγω της σχέσης των κατηγορουμένων και της περιόδου τέλεσης των αδικημάτων (Trial International, 2016).

Η δίκη ξεκίνησε στις 28 Ιανουαρίου του 2016, με τους κατηγορούμενους να δηλώνουν αθώοι. Όπως υποστήριξαν οι συνήγοροί τους, η εισαγγελική αρχή βασίστηκε σε μία σειρά από αβάσιμες μαρτυρίες, ενώ μεγάλος αριθμός των αποδεικτικών στοιχείων προέκυψε από έμμεση γνώση. Προκειμένου να επιτύχουν την απαλλαγή τους, οι κατηγορούμενοι υπέβαλαν αίτημα στο Δικαστήριο ισχυριζόμενοι ότι η εισαγγελική αρχή απέτυχε να προσκομίσει επαρκή αποδεικτικά στοιχεία που να στηρίζουν την ενοχή τους (no case to answer motion). Η σύνθεση του Δικαστηρίου στις 15 Ιανουαρίου του 2019, και χωρίς να εξετάσει τους συνηγόρους των θυμάτων, έκρινε κατά πλειοψηφία πως η εισαγγελέας δεν προσκόμισε τα απαραίτητα αποδεικτικά στοιχεία και, συγκεκριμένα, την ύπαρξη σχεδίου εκ μέρους του Gbagbo να παραμείνει παράνομα στην εξουσία, καθώς και την τέλεση, μαζί με τον Blé Goudé, των φερόμενων αδικημάτων ή την παρότρυνση εκ μέρους τους προς τέλεση (Ijmonitor, 2019).

Μετά την απόφαση περί απαλλαγής υπάρχει δικαίωμα εξέτασης της υπόθεσης σε δεύτερο βαθμό, μετά από προσφυγή της εισαγγελέως με προθεσμία τη δημοσίευση της απόφασης σε γραπτό κείμενο – πράξη που εκκρεμεί μέχρι και σήμερα. Σε ακρόαση του Δικαστηρίου την 1η Φεβρουαρίου 2019 αποφασίστηκε η αποφυλάκιση των δύο κατηγορουμένων, με την επιβολή μιας σειράς περιορισμών. Όπως επισημάνθηκε, λόγω της ύπαρξης επαρκών ενδείξεων διαφυγής οι δύο κατηγορούμενοι αφέθηκαν ελεύθεροι υπό τον όρο της μη παραβίασης μίας σειράς περιοριστικών όρων, περιλαμβανομένων της δήλωσης ανά πάσα στιγμή της τοποθεσίας τους, της διεξαγωγής της ακροαματικής διαδικασίας ερήμην τους σε περίπτωση που δεν καταστεί εφικτός ο εντοπισμός τους, του περιορισμού κίνησης εντός της χώρας που θα τους δεχθεί, καθώς και της παράδοσης των προσωπικών τους εγγράφων, συμπεριλαμβανομένων των διαβατηρίων τους. Επιπλέον, απαγορεύεται να έρθουν σε επαφή με οποιονδήποτε παράγοντα της δίκης, καθώς και να προβούν σε δημόσιες δηλώσεις αναφορικά με την επίμαχη υπόθεση. Όπως έγινε γνωστό, η χώρα που θα αναλάβει τον Gbagbo είναι το Βέλγιο (Ijmonitor, 2019).

III. Ανασκόπηση της δράσης του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και σκέψεις για το μέλλον του

Η επίμαχη απόφαση έρχεται να αναζωπυρώσει για μία ακόμη φορά τον διάλογο αναφορικά με τον ρόλο και την πραγματική συμβολή του Δικαστηρίου στο πεδίο της διεθνούς καταστολής εγκλημάτων πολέμου και κατά της ανθρωπότητας. 20 χρόνια μετά τη θέσπιση του Κανονισμού του Δικαστηρίου μόνο 3 άτομα έχουν καταδικαστεί ενώ, στο σύνολό τους, ήταν μέλη επαναστατικών ομάδων. Παράλληλα, ουδέποτε στην ιστορία του Δικαστηρίου δεν έχει καταδικαστεί μέλος Κυβέρνησης ή ηγέτης κράτους (Moffet, 2019).

Μία ακόμη πρόσφατη απόφαση που είχε συγκεντρώσει πλήθος επικρίσεων ήταν εκείνη της απαλλαγής σε δεύτερο βαθμό του πρώην Αντιπροέδρου του Congo, Jean-Pierre Bemba. Στην εν λόγω υπόθεση, αφού το Δικαστήριο έκρινε τον κατηγορούμενο ένοχο για την τέλεση βιασμών, δολοφονιών και λεηλασιών από μέλη των στρατευμάτων του, τον απάλλαξε σε δεύτερο βαθμό με μία πρωτοφανή για τα δεδομένα του Δικαστηρίου απόφαση. Στην αιτιολογία της, η σύνθεση έκρινε πως απαιτείται ο ενδελεχής έλεγχος των αποδεικτικών μέσων και η άνευ αμφιβολίας παραδοχή τέλεσης των εγκλημάτων από τη σύνθεση που επιλαμβάνεται όλων των υποθέσεων προδικαστικά, εισάγοντας με έναν δογματικό τρόπο ένα επιπλέον επίπεδο δικαιοδοσίας (Whiting, 2018).

Επιπλέον, οι υποθέσεις αυτές φέρνουν ξανά στο προσκήνιο την εισαγγελική αρχή του Δικαστηρίου, φυσικά με αρνητικό πρόσημο, καθώς αποδεικνύεται μία συστηματική αποτυχία στη μέθοδο συλλογής αποδεικτικών μέσων. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην υπόθεση Gbagbo και λοιποί, το 2013, το προδικαστικό τμήμα ανέστειλε τη διαδικασία προκειμένου να συγκεντρωθεί αποδεικτικό υλικό, καθώς θεωρήθηκε αρνητικό ότι στην πλειονότητά του αυτό αποτελούταν από εκθέσεις Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων και δημοσιεύματα του τύπου. Αν υποθέσει κανείς ότι η απόφαση περί απαλλαγής θα επικυρωθεί σε δεύτερο βαθμό, το Δικαστήριο θα έχει σημειώσει το αρνητικό ρεκόρ σε απαλλαγές εγκληματιών πολέμου – παραδοχή που ενισχύει την άποψη περί καταδίκης μόνο μη κρατικών φορέων (Labuda, 2019).

Μολονότι δεν ενθαρρύνεται η καταδίκη των αθωωτικών αποφάσεων per se, σημαντικό είναι να αξιολογηθεί η μέθοδος που ακολουθεί η εισαγγελική αρχή στην έρευνα των εκάστοτε εγκλημάτων. Αναντίρρητο είναι, επίσης, το γεγονός πως ένα δικαστήριο που απαλλάσσει περισσότερους φερόμενους ως εγκληματίες πολέμου από εκείνους που εν τέλει καταδικάζει, θα αντιμετωπίσει μεγάλες δυσκολίες στη διατήρηση του κύρους του ενώπιον της διεθνούς κοινότητας. Η δράση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου και, ιδιαίτερα, η κατεύθυνση που θα ακολουθήσει η εισαγγελική του αρχή στη διεξαγωγή των ερευνών κατά τα επόμενα χρόνια πρόκειται να είναι καθοριστική γι’ αυτόν τον θεσμό της διεθνούς ποινικής καταστολής (Moffett, 2019).

Πηγές:

1. Δασκαλοπούλου Λιβαδά, Φ. (2013). Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο. Από τη Νυρεμβέργη στη Χάγη.
2. Γιόκαρης, Α. & Παζαρτζή, Φ. (2012). Εθνική και διεθνής ποινική καταστολή των διεθνών εγκλημάτων.
3. Trial International. (2016). Charles Ble Goude.
   https://trialinternational.org/latest-post/charles-ble-goude/
4. Human Rights Watch. (2011). They killed them like it was nothing.
   https://www.hrw.org/report/2011/10/05/they-killed-them-it-was-nothing/need-justice-cote-divoires-post-election-crimes
5. Moffett, L. (2019). Why Gbagbo acquittal is a bigger blow for the icc than the bemba decision.
   https://theconversation.com/why-gbagbo-acquittal-is-a-bigger-blow-for-the-icc-than-the-bemba-decision-109913
6. Trial international. (2016). Laurent Gbagbo.
   https://trialinternational.org/latest-post/laurent-gbagbo/
7. Security Council Report. (2011). UN documents A/HRC/RES/16/25.
   https://www.securitycouncilreport.org/un-documents/document/cote-divoire-a-hrc-res-16-25.php
8. IJ monitor. (2019). Gbabgo released to Belgium restrictions imposed on his movements and communications.
   https://www.ijmonitor.org/2019/02/gbagbo-released-to-belgium-restrictions-imposed-on-his-movements-and-communications/
9. Wakabi, W. (2019). ICC judges to deliver judgement on Gbagbo’s acquittal. https://www.ijmonitor.org/2019/01/icc-judges-to-deliver-judgement-on-gbagbos-acquittal/
10. Whiting, A. (2018). Appeals judges turn ICC head Bemba decision.
    https://www.justsecurity.org/57760/appeals-judges-turn-icc-head-bemba-decision/
11. Labuda, P. (2019). The ICC’s evidence problem.
    https://voelkerrechtsblog.org/the-iccs-evidence-problem/