Το παράδοξο του Άρθρου 3 της ΕΣΔΑ

Όπως έχει επισημανθεί στο πρώτο μέρος του παρόντος άρθρου, ένα από τα μεγαλύτερα παράδοξα της ΕΣΔΑ είναι η διαφοροποίηση που αυτή επιφυλάσσει στην προστασία του έννομου αγαθού της ζωής, αφενός, και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, αφετέρου. Το Άρθρο 2 της ΕΣΔΑ φαίνεται να είναι δεκτικό υποχώρησης, με τη θανάτωση να επιτρέπεται μονάχα κατ’ εξαίρεση όταν διακυβεύεται η ζωή αθώων πολιτών, ενώ το Άρθρο 3 κατοχυρώνει με τρόπο αδιαπραγμάτευτο και ανεξαίρετο το εν λόγω προστατευτέο έννομο αγαθό – και, μάλιστα, με ρητή αναφορά στο Άρθρο 15 παρ. 2 της ΕΣΔΑ.

Ενώ, λοιπόν, η αδιαλλαξία αυτή του Άρθρου 3 μοιάζει να δημιουργεί πρόβλημα εφαρμογής, προσδίδοντας στο συγκεκριμένο χωρίο της ΕΣΔΑ χαρακτήρα άκαμπτο και -κατά πολλούς- παράδοξο, υπάρχει ο ισχυρός αντίλογος που δικαιολογεί κατά μία έννοια τον διαχωρισμό θανάτωσης και βασανιστηρίων δίνοντας, παράλληλα, απάντηση στο γιατί η αποφυγή των βασανιστηρίων και όχι η διάσωση της ζωής του τρομοκράτη τίθεται αξιολογικά πέρα και πάνω απ’ όλα.

Το προσδιορίσιμο του τρομοκράτη και η διάσταση στους θεσπισμένους περιορισμούς

Σύμφωνα με το Άρθρο 2 παρ. 2 της ΕΣΔΑ: “Ο θάνατος δεν θεωρείται ως επιβαλλόμενος κατά παράβασιν του Άρθρου τούτου εις ας περιπτώσεις θα επήρχετο συνεπεία χρήσεως βίας καταστάσης απολύτως αναγκαίας: α. δια την υπεράσπισιν οποιουδήποτε προσώπου κατά παρανόμου βίας, β. δια την πραγματοποίησιν νομίμου συλλήψεως ή προς παρεμπόδισιν αποδράσεως προσώπου νομίμως κρατουμένου, γ. δια την καταστολήν, συμφώνως τω νόμω, στάσεως ή ανταρσίας”.

Οι θιασώτες της άποψης ότι η θανάτωση είναι το ίδιο -αν όχι περισσότερο- οδυνηρή σε σχέση με τον βασανισμό διαβλέπουν ενδεχόμενη αναλογική εφαρμογή του Άρθρου 2 παρ. 2 ΕΣΔΑ και στην περίπτωση των βασανιστηρίων. Συνεπώς, επιμένουν πως, όταν είναι δυνατή η θανάτωση του τρομοκράτη ώστε να αποφευχθεί ένα θανάσιμο για τους πολίτες χτύπημα -που είναι το μείζων-, είναι δυνατός και ο βασανισμός του ίδιου τρομοκράτη για τον ίδιο σκοπό – που είναι το έλασσον. Η άποψη αυτή φαίνεται λανθασμένα να εντοπίζει νομικό κενό στις οικείες διατάξεις, το οποίο πρέπει να καλυφθεί με αναλογική εφαρμογή. Επίσης, αξιολογεί τη θανάτωση ως πιο ακραίο μέσο καταστολής από τον βασανισμό, χωρίς να λαμβάνει υπόψη της την επαναστατική και αντισυμβατική οπτική της ζωής, του πόνου και του θανάτου, οι οποίες χαρακτηρίζουν τον εξτρεμιστή τρομοκράτη (Olivier Roy, 2017).

Ένα από τα βασικά επιχειρήματα κατά της εξίσωσης θανάτου-βασανισμού το οποίο θα οδηγούσε σε αναλογική εφαρμογή είναι το διακριτό σύστημα περιορισμών: Ο θανάσιμος πυροβολισμός υπόκειται σε περιορισμούς που έχουν θεσπιστεί στους οικείους νόμους. Τα βασανιστήρια, από την άλλη, ξεφεύγουν του συστήματος των περιορισμών, και εισέρχονται στο πεδίο των απόλυτων απαγορεύσεων ή της μη απαγόρευσης, αναλόγως αν ο βασανισμός προέρχεται από δημόσιο όργανο ή ιδιώτη. Ακόμη, φαίνεται ότι πολλές φορές ο βασανισμός στρέφεται ενάντια σε κάποιον στοχοποιημένο ως τρομοκράτη που μπορεί να είναι αθώος, σε αντίθεση με τον θανάσιμο πυροβολισμό που επιτρέπεται από τη στιγμή που ο “εχθρός” είναι ευχερώς προσδιορίσιμος και άμεσα επικίνδυνος να ταράξει τη δημόσια τάξη και ασφάλεια (Κωνσταντίνος Ι. Βαθιώτης, 2010).

Βασανιστήρια και αυτοκαταστροφή

Έτερο επιχείρημα κατά της αναλογικής εφαρμογής του επιτρεπτού της θανάτωσης στα βασανιστήρια, το οποίο συνδέεται άμεσα με την ψυχολογία του βασανιζόμενου τρομοκράτη, είναι η θεωρία της αυτοκαταστροφής. Το επιχείρημα αυτό συνδέεται με τη σκέψη μεγάλων θεωρητικών του δικαίου, αλλά και πολιτικών φιλοσόφων, προσδίδοντας μία καινούρια διάσταση στη συζήτηση για το επιτρεπτό ή μη των βασανιστηρίων του Άρθρου 3 της ΕΣΔΑ.

Σύμφωνα με τη θεωρία, λοιπόν, της αυτοκαταστροφής, η θανάτωση του τρομοκράτη και Εχθρού της Πατρίδας είναι μία πράξη ετεροκαθορισμένη και τελεσίδικη, που μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο υπό πολύ στενές προϋποθέσεις. Η θανάτωση από αστυνομικό όργανο ή στρατιωτικό υποχρεώνει με την απολυτότητά της το δράστη σε παθητική ανοχή, αποτρέποντάς τον από το να δράσει ενάντια στη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα των πολιτών. Αντίθετα, τα βασανιστήρια “εργαλειοποιούν” τον τρομοκράτη, προκειμένου ο τελευταίος να συμπράξει ενεργά λόγω της κλιμάκωσής τους (Κωνσταντίνος Ι. Βαθιώτης, 2010).

Ουσιαστικά, ο βασανιζόμενος τρομοκράτης εξαναγκάζεται με την ομολογία του να συνωμοτήσει σε βάρος του ίδιου του εαυτού του. Η βούλησή του δεν κάμπτεται απλώς λόγω της κλιμάκωσης των βασανιστικών μεθόδων -πράγμα που επιτυγχάνεται και μέσα από την ακαριαία θανάτωση-, αλλά γίνεται υποχείριο του βασανιστή, αφού ο βασανιζόμενος μετατρέπεται σε όργανο της ίδιας του της αυτοκαταστροφής.

Από την άλλη, η ανωτέρω άποψη αποδεικνύει μία τάση της νομικής σκέψης, αλλά και της κωδικοποιημένης ηθικής, σύμφωνα με την οποία τα δικαιώματα που προστατεύουν τον άνθρωπο οφείλουν πρωτίστως να τον προστατέψουν από την ίδια του την αυτοκαταστροφή. Παρ’ όλα αυτά, προς εξέταση της τελευταίας αυτής παραδοχής χρήσιμο είναι να ανατρέξει η επιστημονική κοινότητα στην οργάνωση των τρομοκρατικών επιθέσεων των τελευταίων χρόνων.

Κατά τα τελευταία χρόνια, τα τρομοκρατικά χτυπήματα αποδεικνύουν ότι υπάρχει πλήρης συσχετισμός του τζιχαντισμού με την επιδίωξη του θανάτου (Olivier Roy, 2017). Φαίνεται ότι κατά την τελευταία εικοσαετία οι τρομοκράτες είτε ανατινάζονται μόνοι τους, είτε σκοτώνονται από την αστυνομία, χωρίς να επιδιώξουν ποτέ πραγματικά να διαφύγουν – ακόμα και όταν ο θάνατός τους δεν φαίνεται να είναι απαραίτητος για την επιτυχία της επίθεσης.

Ο νέος τρομοκράτης επιδιώκει τον θάνατο, και έτσι δίνει μία καινούρια, ανεξερεύνητη μέχρι σήμερα οπτική στο επιχείρημα της αυτοκαταστροφής του Εχθρού. Ο Εχθρός όχι μόνο δεν ενδιαφέρεται αν θα αυτοκαταστραφεί, αλλά μάλιστα η συστηματική επιδίωξη του θανάτου στις τρομοκρατικές επιθέσεις εγκαινιάζει την εποχή της λεγόμενης “τρομοκρατίας της αυτοκτονίας”, όπου η αυτοπροσβολή των καμικάζι είναι το ζητούμενο και όχι ο αναγκαίος δόλος του δράστη.

Ο Osama bin Laden, μάλιστα, κωδικοποίησε τη θέση αυτή σε μία συνέντευξη που έδωσε στον Peter Arnett τοn Μάρτιο του 1997: “Αγαπάμε τη θυσία μας στον βωμό του Αλλάχ με την ίδια ένταση που εσείς αγαπάτε τη ζωή” (“We love this kind of death for Allah’s cause as much as you like to live”).

Το προφίλ του αυτόχειρα τρομοκράτη

Βεβαίως, θα ήταν λάθος να συνδέσει κανείς την επιδίωξη του θανάτου με τις διδαχές της ισλαμικής θρησκείας. Το ίδιο το Κοράνι αναφέρει: “…και όποιος σκοτώνει τον εαυτό του με σίδερο, τότε το σίδερο αυτό θα παραμείνει στα χέρια του, και θα τον καρφώνει στην κοιλιά του στην Κόλαση αιωνίως (Bukhari, 5778)”. Η τρομοκρατική επίθεση αυτοκτονίας έχει συνδεθεί με μία νέα γενιά τρομοκρατών, οι οποίοι έχουν ζήσει την κοσμική ζωή των ντισκοτέκ ή της κατανάλωσης αλκοόλ, και συχνά έχουν στενές επαφές με τον δυτικό τρόπο ζωής. Τα κίνητρα της νέας αυτής γενιάς έχουν αποσχιστεί από το αμιγώς θρησκευτικό ιδεατό, και η επιδίωξη του θανάτου προέρχεται κυρίως από τη γοητεία της εξέγερσης και όχι της ουτοπικής οικοδόμησης της κατάκτησης του Παραδείσου (Olivier Roy, 2017).

Συμπέρασμα

Το αποτέλεσμα της κατάστασης όπως έχει διαμορφωθεί είναι διττό: Από τη μία, το επιχείρημα της αυτοκαταστροφής φαίνεται ότι είναι πλέον σαθρό. Πώς μπορεί η ΕΣΔΑ να προστατέψει τον τζιχαντιστή από το να στραφεί ενάντια στον ίδιο του τον εαυτό μέσω των βασανιστηρίων, όταν η συνήθης πρακτική των τζιχαντιστών είναι να αυτοπροσβληθούν μέσω της τρομοκρατικής αυτοκτονίας – ιδιαίτερα όταν τα κίνητρά τους είναι μηδενιστικά; Από την άλλη, μέσω της ριζικής αλλαγής της σκέψης των σύγχρονων τρομοκρατών σχετικοποιείται και η άποψη ότι η θανάτωση του τρομοκράτη είναι μια περισσότερο ακραία ενέργεια από τον βασανισμό αυτού, από τη στιγμή που η αυτοκτονία είναι ένα από τα άμεσα σχέδια του τζιχαντιστή, αλλά όχι και ο σωματικός του πόνος.

Η θέληση του εξτρεμιστή ισλαμιστή τρομοκράτη να θυσιάσει τη ζωή του για τον ιερό του σκοπό μπορεί, συνεπώς, να λειτουργήσει ως επιχείρημα και στις δύο πλευρές. Πιο πειστική φαίνεται, όμως, η θέση υπέρ της προστασίας του ανθρώπου από τα βασανιστήρια. Ακόμη και ο τρομοκράτης που επιδιώκει τον ίδιο του τον θάνατο, αλλά και τον θάνατο των άλλων -δικαιολογώντας έτσι τη θανάτωση του Άρθρου 2 παρ. 2 της ΕΣΔΑ- δεν έχει ως σκοπό τον ψυχικό ή σωματικό του πόνο, ώστε να επιτραπούν τα βασανιστήρια του Άρθρου 3 της ΕΣΔΑ. Γιατί, βουλητικά, με τον τρόπο αυτόν εξομοιώνεται η θέληση να πλησιάσει ο αυτόχειρας τρομοκράτης τη θρησκευτική του ουτοπία μέσα από την επιδίωξη του θανάτου του, με την παραμονή του στον “γήινο” απάνθρωπο κόσμο του βασανισμού και του ανυπέρβλητου πόνου. Σύμφωνα με τον Dworkin: “Ο πόνος είναι αβάσταχτος, αλλά τα βασανιστήρια ξεπερνούν τα όρια του πόνου. Είναι μία εμβληματική μορφή ωμής δύναμης και υποδούλωσης που παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα γι’ αυτόν και μόνο τον λόγο”. Στο ίδιο ακριβώς κλίμα βρίσκεται και η ποινικολόγος Claudia Card, υποστηρίζοντας ότι ο βασανισμός είναι σκλαβιά. Ακόμη και σε αυτή την έσχατη στιγμή, τα δικαιώματα του ανθρώπου οφείλουν κατά τη γνώμη του υποφαινόμενου να ταχθούν υπέρ της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Πηγές:

1. Σκούρα, Σ. (2016). Όλες οι τρομοκρατικές επιθέσεις στην Ευρώπη από το 2014. http://www.cnn.gr/news/kosmos/story/39400/oi-tromokratikes-epitheseis-stin-eyropi-apo-to-2014
2. Βαθιώτης, Κ. (2010). Τραγικά διλήμματα στην εποχή της τρομοκρατίας. Αθήνα: Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη.
3. Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρώπινων Δικαιωμάτων (2010). Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ELL.pdf
4. Roy, O. (2017). Η Τζιχάντ και ο θάνατος. Αθήνα: Εκδόσεις Πόλις
5. Card, C. (2008). Ticking Bombs and Interrogations. Springer Netherlands
6. Dworkin, R. (2006) Is democracy possible here? Principles for a new Political Debate. Princeton University Press
7. Albrecht, E. (1976). Idee und Wirklichkeit. Seewald Verlag