H Βενεζουέλα φαίνεται να μονοπωλεί γι’ ακόμα μια φορά το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης και των μίντια. Με τις τελευταίες εξελίξεις, η χώρα βρίσκεται σε κοινωνικό αναβρασμό, πολιτική διχοτόμηση, καθώς και στα όρια της χρεωκοπίας, ενώ τα σύννεφα της εμφύλιας σύρραξης έχουν σχεδόν σκεπάσει τη χώρα. Με την αυτοανακήρυξη του Juan Guaidó στις 23 Ιανουαρίου ως ενδιάμεσο Πρόεδρο της Μπολιβαριανής Δημοκρατίας της Βενεζουέλας, η αστάθεια και η πόλωση της χώρας πλησιάζουν ταχύτατα σε επικίνδυνα όρια, ενώ οι ελλείψεις σε τροφή, φάρμακα και ενέργεια δυσχεραίνουν περαιτέρω την ήδη έκρυθμη κατάσταση. Παράδοξο κι ανησυχητικό θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το γεγονός πως αρκετά εξ’ αυτών των στοιχείων έχουν παρουσιαστεί ήδη στην Συρία, με την Βενεζουέλα να παίρνει τώρα την σκυτάλη. Μήπως η ιστορία αναμένεται να επαναληφθεί, μόνο που αυτή τη φορά βρίσκεται στη πίσω αυλή των Ηνωμένων Πολιτειών;

Το νέο δεδομένο: Η άνοδος του Juan Guaidó

Η 23η Ιανουαρίου αποτελεί κομβική μέρα για τη Βενεζουέλα, καθώς τότε έλαβε μέρος ένα πολύ σημαντικό γεγονός: η αυτοανακήρυξη του αρχηγού της Εθνοσυνέλευσης της Βενεζουέλας, Juan Guaidó, ως προσωρινού Προέδρου της χώρας. Στόχος του στάθηκε το να την οδηγήσει σε εκλογές, αλλά και στην αποτίναξη του αυταρχισμού – που, για πολλούς, βρίσκεται στο πρόσωπο του Nicolás Maduro. Ποιός είναι όμως ο Juan Guaidó, και πώς εμφανίστηκε έτσι ξαφνικά στο πολιτικό σκηνικό της Βενεζουέλας;

Οι ρίζες του βρίσκονται σε μία «λαϊκή» τάξη αλλά και πόλη. Γενέτηρά του είναι η La Guaira, μία πόλη με ένα μικρό λιμάνι, 32χλμ περίπου από τη πρωτεύουσα Caracas (Daniels & Zúñiga, Guardian). Ο πατέρας του εργαζόταν ως πιλότος σε εμπορικές γραμμές, ενώ η μητέρα του έμενε σπίτι για να φροντίζει εκείνον και τα υπόλοιπα 6 αδέρφια του. Δεν του είναι άγνωστη η επιβίωση υπό δύσκολες συνθήκες μιας και, εκτός των άλλων, το 1999 επιβίωσε μαζί με την οικογένειά του από επικίνδυνες κατολισθήσεις λάσπης που αφαίρεσαν τη ζωή 30.000 ατόμων, καταστρέφοντας και μεγάλο μέρος της πόλης Vargas. Αυτό ήταν, ίσως, και το γεγονός που τον σκληραγώγησε, καθώς έκτοτε δεν έδινε ιδιαίτερη σημασία στα υλικά αγαθά – συμπέρασμα αναμενόμενο, εφόσον έζησε από πρώτο χέρι την καταστροφή της κατοικίας του και της καθημερινότητάς του. Και όλα αυτά στην ηλικία των 16 ετών. (Rosati A. & Vasquez A., Bloomberg, 23/1/2019)

Ο 35χρονος σήμερα πολιτικός με τα φώτα της δημοσιότητας πάνω του, κατέχει πτυχίο βιομηχανικής μηχανολογίας, ενώ από νεαρή ηλικία υπήρξε αντιρρησίας του κατεστημένου στη Βενεζουέλα. Το 2007, σε ηλικία 24 ετών, διαδήλωνε κατά της προσπάθειας του τέως Προέδρου της Βενεζουέλας, Hugo Chávez, για ενίσχυση της θέσης και της εξουσίας του στη χώρα. Σε αυτές τις διαδηλώσεις εμφανίστηκε ενεργά και ο μέντοράς του, Leopoldo López, ο οποίος αναγνώρισε την μαχητικότητά του, όπως και την ταπεινότητά του, κάνοντάς τον μέλος και, πλέον, αρχηγό του Κόμματος της Λαϊκής Θελήσεως.

Ο «επίσημος» Πρόεδρος της Βενεζουέλας, Nicolás Maduro.

Ποιος είναι, όμως, ο τωρινός Πρόεδρος της Βενεζουέλας; Πώς ξεκίνησε, από πού προήλθε; Για μία καλύτερη και εις βάθους κατανόηση της νέας πραγματικότητας στην πολιτική σκηνή της χώρας, ορθόν θα ήταν να παρουσιαστούν στοιχεία και για τον Nicolás Maduro.

Γεννηθείς στις 23 Νοεμβρίου 1962 στην πρωτεύουσα Caracas, μέλος μεσοαστικής οικογένειας όπου ο πατέρας του -όντας αριστερής ιδεολογίας- ασχολούταν ενεργά με την πολιτική, καθώς και με το εργασιακό κίνημα της χώρας. Κατά τη διάρκεια της εφηβείας του έγινε μέρος του Σοσιαλιστικού Συνδέσμου (κόμμα αριστερής ιδεολογίας στη Βενεζουέλα) (Al-Jazeera). Τελειώνοντας το Λύκειο δεν ακολούθησε μια πανεπιστημιακή πορεία, αλλά αντιθέτως επέλεξε να ταξιδέψει στη Κούβα για να υπαχθεί σε εκπαιδευτικά προγράμματα για τη διοργάνωση συνδικάτων. Επιστρέφοντας στην πατρίδα του έγινε μέλος στο συνδικάτο εργατών του μετρό του Caracas, και σταδιακά ανήλθε στην οργάνωση αυτή, ενώ παράλληλα δούλευε ως οδηγός λεωφορείου. Το 1992 γνώρισε τον Chávez μέσω μίας καμπάνιας που διοργάνωσε με την γυναίκα του με στόχο την αποφυλάκισή του, έπειτα από το αποτυχημένο πραξικόπημα του ίδιου έτους, το 1994 (Wallenfeldt, Brittanica). Έκτοτε, ξεκίνησε η πολιτική του καριέρα.

Το 1998 εκλέχθηκε ως μέλος της Εθνοσυνέλευσης της χώρας, αντιπροσωπεύοντας το Ενωμένο Σοσιαλιστικό Κόμμα της Βενεζουέλας. Λίγο αργότερα, έλαβε μέρος στις διεργασίες για Συντακτική Βουλή που άλλαξε το σύνταγμα και έδωσε στον Πρόεδρο Chávez περισσότερες πολιτικές δυνάμεις για να εφαρμόσει τη πολιτική του ατζέντα, ανοίγοντάς του έτσι το δρόμο προς την λήψη των ηνίων της χώρας. Το 2000 έγινε μέλος ξανά της Εθνοσυνέλευσης υπό την τότε προεδρία Chávez, ενώ το 2005-2006 ήταν ο εκπρόσωπος του κόμματος. Την ίδια χρονιά ανέλαβε τη θέση του Υπουργού Εξωτερικών έως τον θάνατο του τέως Προέδρου το 2013 (CNN Library). Ήταν υπεύθυνος για την δημιουργία της Βολιβαριανής Συμμαχίας των Λαών της Αμερικής (ALBA), οργάνωση η οποία απαριθμεί 11 μέλη, με στόχο τη συνεργασία των κρατών της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής σε εμπορικό, κοινωνικό αλλά και πολιτικό επίπεδο, σύμφωνα με το όραμα του Simon Bolivar και Jose Marti (ALBA Info). Εκτός των άλλων, πάλεψε και για τη βελτίωση  των σχέσεων με Ρωσία και Κίνα.

Με την Κούβα οι σχέσεις της Βενεζουέλας ήταν ήδη καλές, μιας και τόσο ο τέως Πρόεδρος όσο και ο Maduro έχουν μέχρι και σήμερα στενούς δεσμούς. Το Δεκέμβρη του 2012 ο Chávez τον έχρισε επίσημο διάδοχό του και de facto αρχηγό της χώρας όσο εκείνος θα ήταν στη Κούβα για θεραπεία κατά του καρκίνου από τον οποίο έπασχε. Στις 5 Μαρτίου 2013 ανακοινώθηκε ο θάνατός του από τον Maduro, και στις 14 Απριλίου κέρδισε τις ειδικές εκλογές για την ανάδειξη Προέδρου που θα εκπλήρωνε τη θητεία του αποθανόντος Hugo Chávez, αναλαμβάνοντας πλήρως τα καθήκοντά του στις 19 Απριλίου.

Τα προβλήματα του καθεστώτος Maduro ξεκίνησαν σχεδόν αμέσως, με μεσοαστούς πολίτες να διαδηλώνουν κατά του, παρ’ ότι είχε τότε με το μέρος του τις λαϊκές μάζες των παραγκουπόλεων της χώρας. Το 2014 φυλάκισε τον αρχηγό της αντιπολίτευσης και μέντορα του Juan Guaidó, Leopoldo López. Παράλληλα, η οικονομία της χώρας αποτελούσε ένα αγκάθι της θητείας του, καθώς η παραγωγή πετρελαίου, που είναι η ραχοκοκαλιά της βενεζουελάνικης οικονομίας, παρουσίασε προβλήματα τόσο λόγω της μείωσης της τιμής του πετρελαίου παγκοσμίως, όσο και της αύξησης των τιμών στις εξορύξεις πετρελαίου. Όλα αυτά οδήγησαν σε μειωμένες εισαγωγές, που με τη σειρά τους οδήγησαν σε έλλειψη ειδών βασικής ανάγκης και φάρμακα.

Μία διαιρεμένη χώρα.

Με τις απαρχές των δύο πολιτικών φιγούρων καλυμμένες, καιρός είναι να απαντηθεί το ερώτημα αναφορικά με τον λόγο που ο Juan Guiadó αυτοανακηρύχθηκε Πρόεδρος της Βενεζουέλας – θέση “κατειλημμένη” απ’ τον επίσημα εκλεγμένο Nicolás Maduro. Πράγματι, επισήμως και με βάση τις εθνικές εκλογές, ο Maduro είναι ο Πρόεδρος της χώρας. Μάλιστα στις 19 Ιανουαρίου 2019 ανέλαβε τα καθήκοντά του για μία δεύτερη εξαετία, μιας και, σύμφωνα με το Σύνταγμα της Βενεζουέλας, η θητεία τού Προέδρου μπορεί να ανταποκρίνεται σε απεριόριστες επανεκλογές (Δ. Καλτσώνης, Ξιφαράς, σελ. 99-101). Όμως, το καθεστώς Maduro αντιμετώπιζε ένα βασικό πρόβλημα από την αρχή του. Τόσο σε εσωτερικό όσο και σε εξωτερικό επίπεδο θεωρούταν πως οι εκλογές είχαν νοθευτεί, και άρα δεν ήταν έγκυρες. Οπότε, σταδιακά, αυτή η άρνηση της νομιμότητας των εκλογών απέκτησε μια όλο και περισσότερο διευρυμένη βάση, με αποτέλεσμα να έχει μετατραπεί σε ένα είδος «κινήματος».

Το έναυσμα σε αυτό δόθηκε βέβαια από τις ΗΠΑ – αν και επί Κυβερνήσεως Obama οι σχέσεις με τη Βενεζουέλα βρίσκονταν σε καλύτερη μοίρα. Με την άνοδο του Προέδρου Trump στην εξουσία, ξεκίνησαν οι πιέσεις υπό τη μορφή οικονομικών κυρώσεων – οι οποίες μάλιστα επικεντρώνονται στον πετρελαϊκό τομέα της χώρας, με άμεσο αποτέλεσμα να πλήττεται η εθνική της οικονομία. Πρόσφατα ενήργησε ανάλογα και η Ευρωπαϊκή Ένωση, μιας και εκεί η συντριπτική πλειοψηφία δεν αναγνωρίζει τον Maduro ως τον επίσημο Πρόεδρο της χώρας μετά τις εκλογές του Οκτωβρίου 2018.

Όλες αυτές οι κυρώσεις, που εκ μέρους των ΗΠΑ αυξάνονται κάθε χρόνο, έχουν οδηγήσει τη χώρα στο χείλος της κοινωνικής κατάρρευσης, καθώς οι ελλείψεις σε τρόφιμα, φάρμακα και είδη πρώτης ανάγκης έχουν αυξηθεί δραματικά. Κατάσταση που ο Πρόεδρος Maduro αρνείται κατηγορηματικά, διότι έτσι θα έδινε βάση στα λεγόμενα τόσο της αντιπολίτευσης όσο και στις αναλύσεις του εξωτερικού για την εσωτερική κατάσταση στη χώρα. Όλα αυτά τα προβλήματα μπορούσε να  τα χειριστεί και να τα συγκαλύψει με τη βοήθεια των Δυνάμεων Ασφαλείας αλλά και των Ενόπλων Δυνάμεων. Όμως δεν μπόρεσε να συγκαλύψει μία φωνή αντιθέσεως, η οποία, τη στιγμή που αναδύθηκε στην πολιτική επιφάνεια της Βενεζουέλας, είχε την άμεση και κατηγορηματική στήριξη της «Νέμεσης» του Nicolás Maduro, Donald Trump. Στον άμεσο απόηχο της υποστηρίξεως αυτής προς το πρόσωπο του Juan Guaidó, έσπευσαν άμεσα να δώσουν την υποστήριξή τους ο Καναδάς, το Ηνωμένο Βασίλειο, ο Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών, η Αυστραλία, η Ουκρανία και σχεδόν όλες οι χώρες της Λατινικής Αμερικής. Αντίστοιχα, τον Maduro υποστήριξαν οι Ρωσία, Κίνα, Βολιβία, Νικαράγουα, Ελ Σαλβαδόρ, Τουρκία, Μεξικό, καθώς και το Ιράν και η Συρία μαζί με τη Λευκορωσία. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ως σύνολο καλεί για νέες εκλογές.

Πέραν της εξωτερικής υποστηρίξεως, ο αποφασιστικός παράγων που θα κρίνει μεγάλο μέρος της «μονομαχίας» ανάμεσα στους δύο είναι οι Ένοπλες Δυνάμεις της χώρας. Πιο συγκεκριμένα, μεγάλο μέρος του Επιτελείου της Βενεζουέλας τάσσεται υπέρ του καθεστώτος Maduro, αν και έχουν υπάρξει κάποιες περιπτώσεις αξιωματικών που λιποτάκτησαν προς τη μεριά του Guaidó. Αυτό συνέβη διότι ήδη επί Chávez πολλοί αξιωματικοί του Στρατού είχαν επιλεγεί με βάση την ιδεολογία τους και την αφοσίωσή τους τόσο στον Πρόεδρο όσο και στο κίνημα του Τσαβισμού (BBC). Οι ίδιοι συνέχισαν την καριέρα τους και στο καθεστώς Maduro, κατά το οποίο, αν έδειχναν την πίστη τους, ο Πρόεδρος τους αποζημίωνε με θέσεις ισχύος – όπως υπουργικές ή ακόμα και διοικητικές θέσεις τραπεζών. Θέσεις-κλειδιά του καθεστώτος στη Βενεζουέλα ήταν η διεύθυνση για την παροχή τροφίμων, θέση που κατέχει ο Υπουργός Αμύνης της χώρας κ.Vladimir Padrino, ενώ η κρατική εταιρία πετρελαίου και φυσικού αερίου PDVSA -εξίσου σημαίνουσα θέση και κρατικός οργανισμός- βρίσκεται υπό την ηγεσία του Αρχηγού της Εθνοφρουράς κ. Manuel Quevedo.

Η εισχώρηση του στρατού σε όλον σχεδόν τον κρατικό μηχανισμό δεν είναι το μόνο πρόβλημα τού κράτους, αφού παρουσιάζονται και πολλές καταπατήσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τόσο κατά τη διάρκεια της Προεδρίας Chávez όσο και τώρα επί Maduro. Τα εν λόγω καθεστώτα απλά γυρνούν το πρόσωπο σε αυτές τις καταστάσεις, και δεν γνωρίζουν καμία παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Να σημειωθεί πως η γνωστοποίηση των παραβιάσεων αυτών προέρχεται απευθείας από τον ΟΗΕ ενώ, υπό την κάλυψη της καταπολέμησης του εγκλήματος, έχουν συμβεί εκατοντάδες δολοφονίες –  μάλιστα, πιστεύεται πως αρκετοί αξιωματικοί του στρατού θεωρούνται υπεύθυνοι για αυτές (BBC, 28/1/2019).

Επομένως γίνεται αντιληπτό ότι, όσοι αξιωματικοί βρίσκονται πολύ βαθιά στην πλεκτάνη της διαφθοράς, φοβούνται πως μία αλλαγή καθεστώτος θα ξεσκεπάσει όλα αυτά τα εγκλήματα, και έτσι θα επέλθει η φυλάκισή τους. Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί το γεγονός κατά το οποίο ο Guaidó έχει υποστηρίξει πως όσα μέλη των Δυνάμεων Ασφαλείας της χώρας σταθούν στο πλάι του κατά την εκδίωξη του Maduro από την εξουσία, θα τους παραχωρήσει αμνηστία – ενδεχόμενο που κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει αν και σε ποιους τηρηθεί.

Πηγές και ερευνητές αναφέρουν πως ναι μεν οι αξιωματικοί υποστηρίζουν τον Πρόεδρο Maduro, όμως οι απλοί στρατιώτες, που απαρτίζουν τη πλειοψηφία των Ενόπλων Δυνάμεων, τάσσονται υπέρ του Guaidó. Και αυτό γιατί, με βάση τις υποσχέσεις του τελευταίου, θα βοηθηθούν πρωτίστως οι φτωχές οικογένειες και όσοι έχουν ανάγκη στη Βενεζουέλα, με τις πομπές παροχής φαρμάκων και εφοδίων να περιμένουν, εμποδισμένες απ’ τον στρατό με εντολή Maduro, γύρω από τα σύνορα της χώρας.  Οφείλει να γίνει κατανοητό σε αυτό το σημείο πως πολλοί νέοι κατατάσσονται στο στρατό σε ολόκληρες τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, με την ελπίδα πως θα μπορέσουν να βοηθήσουν πρώτα τις οικογένειές τους και έπειτα τους εαυτούς τους, καθώς οι Λατίνοι έχουν μεγάλη την αίσθηση της οικογένειας.

Τέλος, μετά την αυτοανακύρηξη του Guaidó ως προσωρινού Προέδρου της Βενεζουέλας, παρουσιάστηκε ρήξη και στο Διπλωματικό Σώμα της χώρας. Αρκετοί διπλωμάτες που είναι ταγμένοι με το μέρος του αποστέλλονται σε χώρες που δεν αναγνωρίζουν το καθεστώς Maduro, αλλά και που υπάρχουν μεγάλες συγκεντρώσεις Βενεζολάνων μεταναστών και προσφύγων (Wong & Casey, New York Times). Επομένως, γίνεται αντιληπτό πως η κρίση έχει διχάσει και ένα σημαντικό εργαλείο για την άσκηση της εξωτερικής πολιτικής, με μεγάλους αριθμούς διπλωματών ακόμα να παραμένουν ουδέτεροι. Σχετικά με τη μεγάλη έξοδο από τη χώρα, οι διπλωμάτες του τελευταίου προσπαθούν επίσης να βρουν υποστηρικτές και σε όλες αυτές τις μάζες που έχουν φύγει από τη χώρα από το 2014, οι οποίες ανέρχονται στα πενταψήφια νούμερα.

Επίλογος

Όπως φαίνεται με όλα τα ανωτέρω, η χώρα αυτή βρίσκεται στα πρόθυρα ενός εμφυλίου πολέμου, με τους δύο μονομάχους να διαμένουν στην ίδια πρωτεύουσα – δηλαδή, το Caracas. Αυτό μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα θετικό στοιχείο διότι σε περίπτωση που υπήρχαν δύο «πρωτεύουσες», τότε σίγουρα ο εμφύλιος θα ήταν αναπόφευκτος. Η αρνητική πλευρά του έγκειται στο γεγονός πως καμία από τις δύο πλευρές δεν διατίθεται να καταθέσει τα όπλα ή να υποχωρήσει, με την ατμόσφαιρα να «μυρίζει» ήδη μπαρούτι. Για να αποφευχθεί ένας εμφύλιος σπαραγμός, ο οποίος θα αφήσει βαθιά σημάδια στον λαό αλλά και σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική, χρειάζεται ηρεμία και νηφαλιότητα από όλες τις πλευρές. Το ίδιο απαιτείται ειδικότερα από τις ΗΠΑ, καθώς στοχεύουν και επιθυμούν μόνο μια ολοκληρωτική αλλαγή καθεστώτος.

Πολλές είναι οι φωνές που υποστηρίζουν πως η Ρωσία θα παράσχει βοήθεια στη  Βενεζουέλα, ως αποτέλεσμα των βαρύγδουπων δηλώσεών της. Όμως η Ρωσική δύναμη έχει αποδείξει πως όχι μόνο δεν είναι ιδιαίτερα αξιόπιστη, αλλά θα μπορούσε με άνεση να θυσιάσει πιόνια της στην παγκόσμια σκακιέρα συμφερόντων. Μπορεί να βοηθά το καθεστώς Maduro με τη μεταφορά βενεζολάνου χρυσού από τα θησαυροφυλάκιά της για ρευστοποίηση στα ΗΑΕ και την μετέπειτα μεταφορά των μετρητών στη Βενεζουέλα, όμως δεν επιθυμεί την εμπλοκή της σε πόλεμο με τις ΗΠΑ. Την ίδια στιγμή, μάλιστα, που οι Αμερικανοί είναι όλο και πιο αδιάλλακτοι ως προς την αφαίρεση του Maduro από την εξουσία. Βέβαια, περισσότερο πιθανό είναι οι Ρώσοι να βοηθήσουν τον τελευταίο για να διαφύγει από την χώρα, σε περίπτωση που χάσει την εσωτερική διαμάχη (S. Rainsford, BBC, 1/2/2019).

Πηγές:

1. aljazeera.com. (2013). Profile: Nicolas Maduro: Former trade unionist rose through party ranks to become the late Hugo Chavez’s preferred successor as president. Al Jazeera, https://www.aljazeera.com/news/americas/2013/03/2013397107588721.html
2. albainfo.org. (n.d.). What is ALBA? What is ALBA and who supports it? ALBA Info, Information on the Bolivarian Alliance. https://albainfo.org/what-is-the-alba/
3. bbc.com. (2019). Venezuela crisis: Why the military is backing Maduro? BBC, 28 January 2019, https://www.bbc.com/news/world-latin-america-47036129
4. Daniels, J.P. & Zúñiga, M. (2019). Venezuela: who is Juan Guaidó, the man who declared himself president? The Guardian, 23 January 2019, https://www.theguardian.com/world/2019/jan/15/juan-guaido-venezuelan-opposition-leader-challenging-maduros-rule
5. cnn.com. (2019). Nicolás Maduro Fast Facts, CNN Library, January 30 2019, https://edition.cnn.com/2013/04/26/world/americas/nicolas-maduro-fast-facts/index.html
6. Herrero, A.V. & Specia, M. (2019). Venezuela Voices: ‘We Are Starving Here’. The New York Times, February 1 2019, https://www.nytimes.com/2019/02/01/world/americas/venezuela-voices-protests.html
7. Philips, T. & Zúñiga, M. (2019). Venezuela: opposition leader declares himself ready to assume presidency. The Guardian, 11 January 2019, https://www.theguardian.com/world/2019/jan/11/venezuela-maduro-juan-guaido-assume-presidency
8. Rainsford, S. (2019). Venezuela crisis: Why Russia has so much to lose. BBC, 1 February 2019, https://www.bbc.com/news/world-europe-47087875
9. Rosati, Α. & Vasquez, A. (2019). Who Is Juan Guaido? A Quick Look at the Young Venezuelan Leader. Bloomberg, 23 January 2019, https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-01-23/who-is-juan-guaido-a-quick-look-at-the-young-venezuelan-leader
10. Wallenfeldt, J. (n.d.). Nicolás Maduro, President of Venezuela. Encyclopedia Brittanica, https://www.britannica.com/biography/Nicolas-Maduro
11. Wong, E. & Casey, N. (2019). Venezuela’s Dueling Diplomats Lobby Nations to Pick Sides in Conflict. The New York Times, February 1 2019, https://www.nytimes.com/2019/02/01/world/americas/venezuela-maduro-guaido-diplomats.html
12. Καλτσώνης, Δ. (2009). Το δίλλημα της Μπολιβαριανής Δημοκρατίας. Κράτος και Δίκαιο στη Βενεζουέλα του Ούγκο Τσάβες. εκδ. Ξιφαράς