Διαδηλωτής στην Αίγυπτο το 2011. Η σελίδα “We Are All Khaled Said” προκάλεσε μεγάλες διαδηλώσεις σε όλον τον αραβικό κόσμο.

Η Αραβική Άνοιξη, η εμφάνιση και εξάπλωση του ISIS, η εκλογή του Trump και η προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία έχουν ένα κοινό: την εκτεταμένη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και του διαδικτύου. Η χρήση αυτών έχει συμβάλει στην ταχύτερη εξάπλωση ιδεών και κινημάτων, και στην ευκολότερη εύρεση υποστηρικτών, μαχητών και χρηματοδοτών, ακόμα και από επαναστατικές ή τρομοκρατικές ομάδες. Ταυτόχρονα, βάσει των στόχων τους ή του κράτους τους, τα μέσα ενημέρωσης προβάλλουν αναλόγως τα γεγονότα. Λαμβάνοντας αυτά υπόψιν, δεν είναι παράδοξο να σκεφτούμε ότι και οι εμφύλιοι πόλεμοι στη σύγχρονη εποχή έχουν επηρεαστεί από την ευρεία χρήση του διαδικτύου, την κάλυψη από τα ΜΜΕ και την τεχνολογική ανάπτυξη, τα οποία τους καθιστούν ένα φαινόμενο υπό εξέλιξη.

Η εξέλιξη των εμφύλιων πολέμων

Οι εμφύλιοι πόλεμοι είναι ένα ιστορικό φαινόμενο. Μάλιστα, η έννοια “civil war” εμφανίστηκε κατά τον 1^ο αιώνα μ.Χ., και προέρχεται από το λατινικό “bellum civile”, που χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει σειρά εμφυλίων πολέμων στην Αρχαία Ρώμη. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, είδαμε διαφόρων ειδών εμφύλιους είτε με κοινωνικά, ταξικά αιτήματα, είτε με στόχο την απόσχιση (Walter, 2017).

Στο κείμενο αυτό, θα εστιάσουμε κυρίως στους εμφύλιους από το 2003 έως και σήμερα, οι οποίοι οφείλονται είτε στην ανάδυση φονταμενταλιστικών ιδεών, είτε σε φιλελεύθερα αιτήματα εκδημοκρατισμού και προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Χαρακτηρίζονται από την ευρεία χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, σε κράτη με έντονες κοινωνικές ή εθνικές διαιρέσεις, ενώ τείνουν να κρατούν περισσότερο και να εμπλέκονται σε αυτούς πολλές αντιμαχόμενες πλευρές, θυμίζοντας τους πολέμους πληρεξουσίων (proxy wars) του Ψυχρού Πολέμου. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι ιδιαίτερα σαφή στους εμφυλίους του Ιράκ (2014-2017), της Λιβύης (2011 και 2014-σήμερα), της Σομαλίας (2009-σήμερα), της Υεμένης (2015-σήμερα) και, φυσικά, της Συρίας (2011-σήμερα) (Balch-Lindsay & Enterline, 2000; Elbadawi, 2000; Cunningham, 2006; Walter, 2017).

Πώς το διαδίκτυο διαμορφώνει τους εμφύλιους πολέμους

Οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν επιτρέψει σε πολίτες και στις πολιτικές ελίτ να λειτουργούν σε ένα περιβάλλον αλληλεπιδραστικού διαδικτύου, όπου κάθε ένας με smartphone μπορεί εύκολα να παράγει και να διαδίδει υλικό, από σχεδόν οπουδήποτε στον πλανήτη, εξαλείφοντας το χρόνο και την απόσταση. Οι εξελίξεις αυτές έχουν επηρεάσει και διαμορφώσει τους εμφύλιους πολέμους του σήμερα, με τους παρακάτω τρόπους:

Πρώτον, το διαδίκτυο ωφελεί τους μεμονωμένους πολίτες (ιδίως πολίτες σε χώρες με υψηλό βαθμό καταπίεσης) περισσότερο από τις πολιτικές ελίτ στις χώρες αυτές. Έτσι, στον αραβικό κόσμο, όπου η λογοκρισία στα ΜΜΕ ήταν έντονη, οι πολίτες χρησιμοποίησαν κυρίως τα social media μέσω των κινητών τους, για την οργάνωση των κινητοποιήσεών τους. Σύμφωνα με την CIA (2014), ο πληθυσμός της Συρίας ήταν 22.457.336 μέχρι τον Ιούλιο του 2013, και περίπου 12.928 εκατομμύρια Σύριοι χρησιμοποίησαν τα κινητά τηλέφωνα το 2012. Για παράδειγμα, η σελίδα Syrian Revolution 2011 στο Facebook με 120.000 ακόλουθους, κάλεσε το λαό της Συρίας σε κινητοποιήσεις (Leigh, 2013). Οι κινητοποιήσεις έγιναν και, ως εκ τούτου, δύο χρόνια μετά την εμφάνιση της σελίδας στο Facebook, η εξέγερση στη Συρία εξελίχθηκε σε έναν εμφύλιο πόλεμο, μια τεράστια ανθρωπιστική κρίση, και ένα πρωτοφανές διπλωματικό αδιέξοδο με πολλούς εμπλεκόμενους. Λαμβάνοντας υπόψιν τα παραπάνω, ο εμφύλιος πόλεμος στη Συρία θεωρείται ως ο κατεξοχήν “social media war” (Doucet, 2018).

O Abu Mohammad Alaya, 50 ετών, βλέπει την εικόνα του γιου του Mohammad, ο οποίος σκοτώθηκε στην Douma της Συρίας, στις 2 Μαρτίου 2018. 
Πήγη: REUTERS / Bassam Khabieh

Mε παρόμοιο τρόπο, ξεκίνησαν νωρίτερα οι διαδηλώσεις στην Αίγυπτο το 2011, όπου τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης επέτρεψαν στους διαδηλωτές να οργανώσουν καλύτερα τη δραστηριότητά τους, και να αποφύγουν κυβερνητικές καταστολές, επιτρέποντας συνεχείς αυθόρμητες διαδηλώσεις (Steinert-Threlkeld 2017). Ακόμη, οι ηγέτες αντιμετωπίζουν δυσκολίες στον περιορισμό και τον έλεγχο της ροής των πληροφοριών και των μηνυμάτων που λαμβάνουν οι πολίτες τους (Walter, 2017), αφού ακόμη και αν έχουν τον έλεγχο όλων των ΜΜΕ, δεν μπορούν να ελέγξουν και να λογοκρίνουν το διαδίκτυο πλήρως και για μεγάλο διάστημα (Gohdes, 2015; Weidmann, 2015).

Δεύτερον, το διαδίκτυο καθιστά πιο εφικτή τη συγκρότηση ομάδων επαναστατών, καθώς επιτρέπει σε άτομα με παρόμοιες ιδέες και στόχους να έρθουν σε επαφή, ενώ επιτρέπει τη ριζοσπαστικοποίηση ατόμων με οικονομικά μέσα εξ αποστάσεως (Zeitzoff, 2017). Έτσι, οδηγούμαστε σε εμφύλιους πολέμους με μεγαλύτερο αριθμό αντιμαχόμενων ομάδων (Cunningham, 2006). Προηγουμένως, οι αντάρτες χρειάζονταν μια βάση τοπικής στήριξης και χρηματοδότησης, για να καταστήσουν δυνατή την κινητοποίηση. Το διαδίκτυο, όμως, τους επιτρέπει να τραβήξουν την απαραίτητη διεθνή προσοχή, ώστε να στρατολογήσουν άτομα, και να λάβουν τη χρηματοδότηση που απαιτείται για την έναρξη ενός πολέμου (Collier & Hoeffler 2004). Τα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης επέτρεψαν στον ISIS να στρατολογήσει τουλάχιστον 30.000 ξένους μαχητές, από περίπου 100 χώρες, τους οποίος τοποθέτησε στη Συρία και το Ιράκ (Brooking & Singer, 2016).

Τρίτον, οι εμφύλιοι πόλεμοι διαρκούν περισσότερο, καθώς ο αποκεντρωμένος χαρακτήρας του διαδικτύου σημαίνει ότι οι ομάδες ανταρτών έχουν πρόσβαση σε εκατομμύρια δυνητικών μεμονωμένων χορηγών (Walter, 2017). Παλαιότερα, οι ομάδες αυτές εξαρτώντο άμεσα από μια πηγή εισοδήματος ή από μία ξένη χώρα, όπως παραδείγματος χάρη το «Επαναστατικό Ενωμένο Μέτωπο» στη Sierra Leone, που δραστηριοποιήθηκε τη δεκαετία του 1990. Αυτό χρησιμοποιούσε εταιρείες εξόρυξης διαμαντιών για τη χρηματοδότησή του, ενώ είναι επίσης γνωστό πως το εισόδημα των Ταλιμπάν στο Αφγανιστάν προέρχεται από το εμπόριο οπίου (Salehyan, Siroky, & Wood, 2014).

Τέταρτον, έρευνες έχουν διαπιστώσει πως, μέσω του διαδικτύου, ένας εμφύλιος πόλεμος αυξάνει τον κίνδυνο εμφύλιου και στις γειτονικές χώρες (Kathman, 2010; Salehyan, 2007). Αυτό συμβαίνει με δύο τρόπους: είτε απευθείας (με τη διάδοση πληροφοριών μέσω του διαδικτύου), είτε έμμεσα (μέσω της πρόσληψης ξένων στρατιωτών). Όσον αφορά τη διάδοση μέσω διαδικτύου, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Αραβική Άνοιξη. Ξεκίνησε με ειρηνικές διαδηλώσεις στην Τυνησία το 2011, συνέχισε με έντονες διαδηλώσεις και κρατική βία στην Αίγυπτο, έπειτα με έναν εμφύλιο και εξωτερική παρέμβαση στη Λιβύη, και συνεχίζεται έως σήμερα με μεγάλης έκτασης πολέμους στη Συρία και την Υεμένη (Ahmad & Hamasaeed, 2015). Το Ισλαμικό Κράτος και η Al-Qaeda, από την άλλη, χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο για να προσλάβουν ξένους μαχητές από όλο τον κόσμο. Αυτοί οι μαχητές έρχονται έπειτα σε ζώνες ενεργού πολέμου, λαμβάνουν την απαραίτητα εκπαίδευση και εμπειρία, και τελικά επιστρέφουν στις πατρίδες, όπου δημιουργούν νέα δίκτυα τρομοκρατών (Brooking & Singer, 2016).

Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και οι εμφύλιοι πόλεμοι

Σελίδα υπέρ του ISIS στο Facebook

Ο τρόπος με τον οποίο τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) παρουσιάζουν εμφύλιους πολέμους είναι στενά συνδεδεμένος με το πολίτευμα και τους στόχους της χώρας στην οποία εδρεύουν, αλλά και τους στόχους του κάθε Μέσου – οι οποίοι διαφέρουν ανάλογα με τις περιστάσεις. Σύμφωνα με τους Baum και Zhukov (2015) και την έρευνά τους σχετικά με τον εμφύλιο της Λιβύης, τα ΜΜΕ σε χώρες με δημοκρατικά, φιλελεύθερα καθεστώτα τείνουν να κρατούν μία στάση αναθεωρητική, υπέρ των ανταρτών, ενώ Μέσα σε αυταρχικά, μη δημοκρατικά κράτη τάσσονται υπέρ του status quo, δηλαδή υπέρ του καθεστώτος. Επομένως, τα ΜΜΕ στα μη δημοκρατικά κράτη παρουσιάζουν τα γεγονότα αλλοιωμένα, και αποφεύγουν να δείξουν εικόνες από ειρηνικές διαμαρτυρίες, ενώ ταυτόχρονα αγνοούν σε μεγάλο βαθμό τις φρικαλεότητες των φίλων κυβερνήσεων (Rød & Weidmann, 2015). Αντίθετα, στα δημοκρατικά κράτη βρίσκουμε ανάποδα πρότυπα, και ανάλογες με τις επιδιώξεις τους παρουσιάσεις γεγονότων.

Η άποψη αυτή επιβεβαιώνεται και από τη δημοσιογραφική κάλυψη των επιθέσεων των ΗΠΑ και των συμμάχων της, τον Απρίλιο του 2018 στη Συρία, με αφορμή την χρήση χημικών όπλων από το καθεστώς Assad. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα ΜΜΕ δημοκρατικών-σύμμαχων χωρών των Ηνωμένων Πολιτειών, η χρήση χημικών ξεπέρασε την «κόκκινη γραμμή» των ΗΠΑ, και δικαίως υπήρξαν αντίποινα. Αντίθετα, ρωσικά, ιρανικά και φίλα προσκείμενα ειδησεογραφικά δίκτυα παρουσίασαν τη χρήση χημικών στην Douma ως μία σκηνοθετημένη πράξη, που είχε ως απώτερο σκοπό την επέμβαση των Δυτικών. Όσο για το κρατικό κανάλι της Συρίας, αυτό μίλησε για «αμερικανική, γαλλική και βρετανική επιθετικότητα» (Wright, 2018).

Σύριος στρατιώτης βιντεοσκοπεί την περιοχή μετά των βομβαρδισμό της συμμαχίας ΗΠΑ-ΗΒ-Γαλλία.

Επομένως, φαίνεται πως, παρά την άνοδο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι στάσεις των Μέσων συνεχίζουν να επηρεάζουν τους ηγέτες και τους πολίτες, σχηματίζοντας την ιδέα για το τί συμβαίνει σε κάποιον εμφύλιο. Ταυτόχρονα, λαμβάνοντας υπόψιν την έντονη διάχυση «ψεύτικων ειδήσεων» (κυρίως μέσω των social media, αλλά και από τα ΜΜΕ), βλέπουμε πώς μπορεί να δημιουργηθεί διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Αυτή, με τη σειρά της, μπορεί να επηρεάσει την υποστήριξη που θα λάβουν οι εμπλεκόμενες πλευρές σε κάθε εμφύλιο, αφού οι πολίτες συχνά βρίσκονται σε σύγχυση για το τι πραγματικά συμβαίνει, ή απλώς αφομοιώνουν την άποψη από τα ΜΜΕ που συμφωνούν με τις ιδεολογικές τους απόψεις.

Σημαντικό, επίσης, ρόλο στην εξέλιξη εμφυλίων παίζει η επιθυμία των ΜΜΕ να αναδείξουν ότι συμβαίνει κάποια εμφύλια διαμάχη σε κάποιο μέρος του κόσμου. Κι αυτό, επειδή είναι σύνηθες φαινόμενο πολλές εμφύλιες συρράξεις ανά τον κόσμο να μην αναφέρονται καν μέσω των παραδοσιακών μέσων (τηλεόραση, έντυπος τύπος και ραδιόφωνο), μειώνοντας έτσι την εξωτερική ατομική στήριξη ή την πίεση των πολιτών προς τις κυβερνήσεις. Αυτό αποδεικνύει πως, παρά το γεγονός πως τα social media έχουν πια σημαντική θέση στην πληροφόρηση των πολιτών, τα ΜΜΕ ενημέρωσης συνεχίζουν να έχουν τον προεξέχοντα ρόλο. Βέβαια, ο ρόλος είναι μειωμένος σε σχέση με τη δεκαετία του 1990 και τις αρχές του 2000, όπου οι πολίτες ενημερώνονταν μόνο από τα παραδοσιακά ΜΜΕ, βλέποντας τα γεγονότα από μία οπτική γωνία.

Τελικά πώς τα μέσα επηρεάζουν τους εμφύλιους πολέμους;

Οι εξελίξεις στους τομείς της επικοινωνίας, του διαδικτύου και της ενημέρωσης έχουν μεταμορφώσει το πώς λειτουργεί το διεθνές σύστημα, οι συγκρούσεις και οι πόλεμοι μέσα σε αυτό. Έτσι, και η συμβολή των μέσων ενημέρωσης και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στους εμφύλιους πολέμους είναι μεγάλη και σημαντική για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, καθώς τους δίνεται πρόσβαση στο δημόσιο λόγο που, όπως αναφέρει ο J. Habermas, είναι το μέσο με το οποίο «επιτυγχάνεται η νομιμοποίηση», η οποία αποτελεί το στόχο κάθε ομάδας.

Αναλογιζόμενοι πως παλαιότερα τα «παραδοσιακά» ΜΜΕ ελέγχονταν από τις κυβερνήσεις, και η ενημέρωση προς τη διεθνή κοινότητα ήταν μονομερής και περιορισμένη, αντιλαμβανόμαστε πως το διαδίκτυο έχει δώσει μεγάλο βήμα σε άλλες ομάδες (απλούς πολίτες, επαναστάτες, αντάρτες κ.α.), καθώς τους δίνει πρόσβαση σε ελεύθερη ενημέρωση και επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο. Τους επιτρέπει, δηλαδή, να διαδώσουν τις θέσεις τους και να παρουσιάσουν τα γεγονότα με τη δική τους οπτική, ξεπερνώντας την οποιαδήποτε κρατική λογοκρισία που στοχεύει στην ανάδειξη της δικής της αφήγησης.

Ωστόσο, είδαμε πως υπάρχουν και αρνητικές συνέπειες, καθώς οι κυβερνήσεις, εκμεταλλευόμενες το διαδίκτυο, μπορούν να ελέγξουν και να παρακολουθήσουν τους πολίτες τους, ενώ ταυτόχρονα τρομοκρατικές οργανώσεις, όπως το Ισλαμικό Κράτος, οφείλουν την ίδια την ύπαρξή τους στο διαδίκτυο, από το οποίο απέκτησαν φήμη, υποστηρικτές και προκάλεσαν τον επιθυμητό φόβο.

Καταλήγοντας, μπορούμε να συμπεράνουμε πως, στη σύγχρονη ιστορία των εμφυλίων πολέμων, ενώ τα «παραδοσιακά ΜΜΕ» ακόμη συμβάλλουν στην παρουσίαση των γεγονότων και στη δημιουργία αντιλήψεων, λόγω της φύσης τους, τα social media και το διαδίκτυο είναι αυτά που τελικά εξυπηρετούν ιδανικά τους σκοπούς της πολιτικής επικοινωνίας των δρώντων στους εμφύλιους. Πιο συγκεκριμένα, αυτά είναι που τους δίνουν την ευκαιρία να απευθυνθούν σε πολύ μεγαλύτερο κοινό, αυξάνοντας τις πιθανότητες επίτευξης των στόχων τους.

Πηγές:

1. Ahmad, A. R. & Hamasaeed, N.H.H.H. (2015). The Role of Social Media in the ‘Syrian Uprising’. Journal of Economic Development, Environment and People, 4(2), 39. https://doi.org/10.26458/jedep.v4i2.105
2. Balch-Lindsay, D. & Enterline, A.J. (2000). Killing Time: The World Politics of Civil War Duration. 1820-1992. International Studies Quarterly, 44(4), 615–642.
3. Baum, M.A. & Zhukov, Y.M. (2015). Filtering revolution: Reporting bias in international newspaper coverage of the Libyan civil war. Journal of Peace Research, 52(3), 384–400. https://doi.org/10.1177/0022343314554791
4. Brooking, E. T. & Singer, P. W. (2016). The Atlantic – How Twitter Is Changing Modern Warfare. https://www.theatlantic.com/magazine/archive/2016/11/war-goes-viral/501125/
5. Central intelligence agency. (2014). The world fact book. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sy.html
6. Collier, P. (2004). Greed and grievance in civil war. Oxford Economic Papers, 56(4), 563–595. https://doi.org/10.1093/oep/gpf064
7. Cunningham, D. E. (2006). Veto Players and Civil War Duration. American Journal of Political Science. 50(4), 875–892. https://doi.org/10.1111/j.1540-5907.2006.00221.x
8. Doucet, L. (2018). Syria & the CNN Effect: What Role Does the Media Play in Policy-Making? Daedalus, 147(1), 141–157. https://doi.org/10.1162/DAED_a_00480
9. Elbadawi, E. (2000). Why are there so many civil wars in Africa? Understanding and preventing violent conflict. Journal of African Economics, 9(3), 244–269. https://doi.org/10.1093/jae/9.3.244
10. Gohdes, A. R. (2015). Pulling the plug: Network disruptions and violence in civil conflict. Journal of Peace Research, 52(3), 352–367. https://doi.org/10.1177/0022343314551398
11. Kathman, J. D. (2010). Civil War Contagion and Neighboring Interventions1: Civil War Contagion. International Studies Quarterly, 54(4), 989–1012. https://doi.org/10.1111/j.1468-2478.2010.00623.x
12. Leigh, K (2013). Syria conflict: 10 moments that drove the crisis forward.  http://www.theguardian.com/world/2013/may/30/syria-civil-war-critical-monents
13. Rød, E. G., & Weidmann, N. B. (2015). Empowering activists or autocrats? The Internet in authoritarian regimes. Journal of Peace Research, 52(3), 338–351. https://doi.org/10.1177/0022343314555782
14. Salehyan, I. (2007). Transnational Rebels: Neighboring States as Sanctuary for Rebel Groups. World Politics, 59(02), 217–242. https://doi.org/10.1353/wp.2007.0024
15. Salehyan, I. & Siroky, D. & Wood, R.M. (2014). External Rebel Sponsorship and Civilian Abuse: A Principal-Agent Analysis of Wartime Atrocities. International Organization, 68(03), 633–661. https://doi.org/10.1017/S002081831400006X
16. Steinert-Threlkeld, Z. C. (2017). Spontaneous Collective Action: Peripheral Mobilization During the Arab Spring. American Political Science Review, 111(02), 379–403. https://doi.org/10.1017/S0003055416000769
17. Walter, B.F. (2017). The New New Civil Wars. Annual Review of Political Science, 20(1), 469–486. https://doi.org/10.1146/annurev-polisci-060415-093921
18. Weidmann, N.B. (2015). Communication, technology, and political conflict: Introduction to the special issue. Journal of Peace Research, 52(3), 263–268. https://doi.org/10.1177/0022343314559081
19. Wood, E.J. (2009). Armed Groups and Sexual Violence: When Is Wartime Rape Rare? Politics & Society, 37(1), 131–161. https://doi.org/10.1177/0032329208329755
20. Wood, R.M. (2014). Opportunities to kill or incentives for restraint? Rebel capabilities, the origins of support, and civilian victimization in civil war. Conflict Management and Peace Science, 31(5), 461–480. https://doi.org/10.1177/0738894213510122
21. Zeitzoff, T. (2017). How Social Media Is Changing Conflict. Journal of Conflict Resolution, 61(9), 1970–1991. https://doi.org/10.1177/0022002717721392