Το 2018 συμπληρώθηκαν 95 χρόνια από την ίδρυση της Τουρκικής δημοκρατίας. Στο σημείο αυτό, κρίνεται απαραίτητη η γνωστοποίηση της διαφοράς μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τουρκικού κράτους που ιδρύθηκε, μόλις, το 1923. Ο άνθρωπος που αποτέλεσε τον εμπνευστή αυτού του κράτους και κατάφερε να συσπειρώσει ένα λαό με κοινό στοιχείο την τουρκική καταγωγή τους αλλά και την ίδια τη γλώσσα τους, δεν είναι άλλος από τον Mustafa Kemal. Οι ζυμώσεις για τη δημιουργία του κράτησαν τουλάχιστον 30 χρόνια, με αποτέλεσμα την ανάδειξη διαφόρων πνευματικών κύκλων, οι οποίοι εισήγαγαν στην οθωμανική, τότε, κοινωνία όρους, όπως κράτος, έθνος, κοσμικότητα.

Η πολιτική του κεμαλισμού

Η ίδρυση του τουρκικού κράτους από τον Mustafa Kemal πραγματοποιήθηκε την περίοδο του μεσοπολέμου, όπου η κατάσταση στην Ευρώπη ήταν ιδιαίτερα ρευστή και τα πρώτα σημάδια ολοκληρωτισμού και εθνικισμού είχαν αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους. Ο Kemal επιδίωξε και πέτυχε ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις, εδραιώνοντας το τουρκικό κράτος και τις δομές του. Όλο το οικοδόμημα στηρίχθηκε στα λεγόμενα «έξι βέλη του κεμαλισμού», τα οποία ήταν ο ρεπουμπλικανισμός, η κοσμική ιδεολογία, ο εθνικισμός, ο λαϊκισμός, ο κρατισμός και η επαναστατικότητα (Erik J. Zurcher, 2004). Αναλύοντας τα παραπάνω, καταλήγουμε στο γεγονός πως ο τουρκικός εθνικισμός, όπως αυτός εκφράστηκε από τον Kemal, είχε τις ρίζες του στη δυτικού τύπου δημοκρατία εκείνης της εποχής, με το κράτος να έχει συμμετοχή σε κάθε πτυχή της ζωής (Σωτήριος Λίβας, 2017). Επιπλέον, η κοσμικότητα ήταν μία πολύ μεγάλη τομή για την τουρκική κοινωνία, καθώς έπαυε το Ισλάμ να αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο και τη θέση αυτού έπαιρνε το κράτος. Ο ίδιος ο Mustafa Kemal προσπάθησε να συσπειρώσει το λαό του με την πρόφαση του εθνικισμού,ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που πραγματοποίησε εθνοκαθάρσεις σε διάφορες περιοχές της Τουρκίας.
Κατά την περίοδο του κεμαλισμού στην Τουρκία, η κρατική παρεμβατικότητα ήταν δεδομένη, ελέγχοντας όλα τα τμήματα, από την εθνική οικονομία μέχρι και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Οι αγροτικοί πληθυσμοί, οι οποίοι ζούσαν στην ανατολική Τουρκία, αντιμετώπιζαν με ιδιαίτερη καχυποψία την εδραίωση του Kemal και της ιδεολογίας του κεμαλισμού. Ως αγρότες έχασαν την οικονομική αυτονομία που είχαν την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, βλέποντας το κράτος να τους ασκεί έλεγχο στην παραγωγή τους, αλλά και στο εμπόριο τους. Επιπλέον, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη το ρόλο της θρησκείας στη συγκεκριμένη περίπτωση. Οι μη αστικοί πληθυσμοί δεν είχαν έρθει σε επαφή με δυτικές αξίες και η πίστη τους στο Ισλάμ ήταν ακλόνητη. Ωστόσο, ο τότε Τούρκος Πρόεδρος δεν υπολόγισε σωστά τη δυσαρέσκεια τους, οι οποίοι είδαν την πίστη τους στο Ισλάμ να υποβαθμίζεται από το ίδιο το κράτος και να περνά σε δεύτερη μοίρα. Επίσης,το κράτος έδωσε μέγιστη προτεραιότητα στις αστικές περιοχές της χώρας και όχι στην επαρχία, με αποτέλεσμα για πάνω από 60 χρόνια οι μη αστικοί πληθυσμοί να ζουν στο οικονομικό, αλλά και πολιτικό περιθώριο.
Ο κεμαλισμός είχε βασίσει τα θεμέλια του στις ένοπλες δυνάμεις της χώρας, προκρίνοντας τες ως εκφραστή της κεμαλικής ιδεολογίας. Μπορεί η θέση του στρατού να μην ορίζεται πρακτικά από το τουρκικό σύνταγμα, όμως, ο Kemal τον καθιέρωσε ως θεματοφύλακα όλων των αξιών, γεγονός που έχει πολύ μεγάλη βαρύτητα για την παραδοσιακή κεμαλική κοινωνία. Ο στρατός, ακόμα και μετά το πέρας του 1923 και την επίσημη δημιουργία τού τουρκικού κράτους, παρέμεινε ο κύριος φορέας έκφρασης της εσωτερικής, αλλά και της εξωτερικής πολιτικής (Θάνος Βερέμης, 1995).
Ο ίδιος βρισκόταν αδιαλείπτως στην κυρίαρχη θέση της κοινωνικής πυραμίδας, μέχρι και την εκλογή του Α.K.P. (Adalet ve Kaklkınma Partısı, Kόμμα Δικαιοσύνης και ανάπτυξης) το 2003 – γεγονός που τού επέτρεπε να εκφράζει ελεύθερα την γνώμη του, αλλά και την κριτική του τόσο για την κοινωνία όσο και για την πολιτική ηγεσία, χωρίς καμία συνέπεια. Τις φορές που αισθάνθηκε, μάλιστα, πως η εξουσία του στην κοινωνία απειλείται ενήργησε με πραξικοπήματα.

Erdogan και κεμαλισμός

Τον Νοέμβριο του 2002, η Τουρκία αλλάζει ριζικά το πολιτικό παρελθόν του κεμαλισμού, καθώς το κόμμα του Recep Tayyip Erdogan εκλέγεται με αυτοδυναμία στην τουρκική εθνοσυνέλευση. Ο Erdogan ήταν ήδη γνωστός στο ευρύ πολιτικό κοινό, καθώς είχε διατελέσει δήμαρχος σε μία περιοχή της Κωνσταντινούπολης με πολύ μεγάλη επιτυχία από το 1994 έως και το 1998.

Μία λεπτομέρεια, ωστόσο, που δείχνει την τεράστια αλλαγή που έφερε ο Erdogan στο κεμαλικό κατεστημένο είναι η εξής: Κατά τη διάρκεια της θητείας του ως δήμαρχος Κωνσταντινούπολης το Κόμμα της Ευημερίας -στο οποίο ήταν τότε μέλος ο ίδιος- κρίθηκε παράνομο από το Τουρκικό Συνταγματικό Δικαστήριο, εξαιτίας των ισλαμιστικών απόψεων του. Στις διαδηλώσεις που ακολούθησαν, ο Erdogan έγινε ένας από τους κύριους ομιλητές.

Τον Δεκέμβριο του 1997, σε διαδήλωση στην περιοχή του Siirt, ο Erdogan απήγγειλε ένα ποίημα του Τούρκου εθνικιστή ποιητή των αρχών του 20ου αιώνα, Ziya Gökalp. Η δημόσια ανάγνωση του συγκεκριμένου ποιήματος θεωρήθηκε από το δικαστήριο ως προτροπή για τέλεση αδικήματος και υποκίνηση σε θρησκευτικό ή φυλετικό μίσος (άρθρο 312/2 του Τουρκικού Ποινικού Κώδικα). Ο Erdogan ωθήθηκε σε παραίτηση από τη θέση του δημάρχου το 1998 και, τελικά, καταδικάστηκε το 1999 σε δεκάμηνη φυλάκιση, που συνοδεύτηκε από αφαίρεση των πολιτικών του δικαιωμάτων για το συγκεκριμένο διάστημα. Η ποινή του ολοκληρώθηκε στις 24 Ιουλίου 1999. Το 2002 κατάφερε να γίνει ο άνθρωπος που, μέχρι και σήμερα, λαμβάνει τις αποφάσεις για την Τουρκία. Τα πρώτα χρόνια διακυβέρνησης του Erdogan ήταν αρκετά κοντά στις κεμαλικές αξίες, με μόνη διαφορά την οικονομική στρατηγική της χώρας, καθώς σχεδόν αμέσως ο τότε πρωθυπουργός της Τουρκίας, μείωσε την κρατική παρεμβατικότητα στην οικονομία και άφησε περισσότερες εξουσίες στην ιδιωτική πρωτοβουλία (Γιαλλουρίδης & Λαγγίδης, 2010).
Ωστόσο, αργότερα, ο Erdogan ήρθε σε ευθεία σύγκρουση με τις κεμαλικές αξίες και το κεμαλικό κατεστημένο, παίρνοντας αποφάσεις για την κοινωνική ζωή, ριζικά αντίθετες με αυτά που πρεσβεύουν τα «έξι βέλη του κεμαλισμού». Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι ένοπλες δυνάμεις είχαν άρρηκτες σχέσεις με το κεμαλικό κατεστημένο, καθώς είχαν αυτοπροσδιοριστεί μετά το θάνατο του Mustafa Kemal (1938) ως ο θεματοφύλακας των αξιών του. Ο Erdogan κατάφερε, σε σχετικά μικρό διάστημα, να πραγματοποιήσει εκκαθαρίσεις μέσα στις ένοπλες δυνάμεις από τα στελέχη που ο ίδιος θεωρούσε εχθρούς δικούς του, όπως και της πολιτικής του.
Ο Τούρκος Πρόεδρος και το κόμμα Α.Κ.Ρ. προέρχονται από το λεγόμενο χώρο του πολιτικού Ισλάμ, ο οποίος πρόκειται για, ιδιαίτερα πιστούς, σουνίτες μουσουλμάνους . Το Πολιτικό Ισλάμ δεν διαφέρει ριζικά από το Ισλάμ, όσον αφορά στα θρησκευτικά πιστεύω, ωστόσο παρουσιάζει ορισμένες προκαταλήψεις και αλλοιωμένες αρχές του Κορανίου. Την πηγή του χάσματος αποτελεί ο φονταμενταλισμός, που υποστηρίζει την κυριαρχία της θρησκείας τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δημόσια ζωή. Οι ισλαμιστές φονταμενταλιστές είναι υπέρμαχοι μίας θεοκρατίας, δηλαδή ενός κράτους στο οποίο η θρησκεία θα ελέγχει την πολιτική. Οι θρησκευτικές-πνευματικές δυνάμεις θα κυριεύσουν τις κοσμικές.

Τουρκικό τανκ παρελαύνει μπροστά από γιγαντοαφίσα του Erdogan στo πλαίσιο του εορτασμού της ημέρας Ανεξαρτησίας της Τουρκίας (30 Αυγούστου)

Εύκολα, λοιπόν, καταλαβαίνουμε τις ριζικές διαφορές της ιδεολογίας του Erdogan με αυτή του κεμαλισμού.
Ο Erdogan το 2018 συμπλήρωσε 16 χρόνια εξουσίας, ξεπερνώντας τον πατέρα της Τουρκίας, Mustafa Kemal,  ο οποίος  εξουσίασε για 15 χρόνια (1923-1938). Ο συμβολισμός είναι πολύ μεγάλος, καθώς ο Erdogan βάζει το όνομα του πρώτο στη λίστα με τους μακροβιότερους ηγέτες της γειτονικής μας χώρας,δείχνοντας ότι δεν θα σταματήσει μόνο σε αυτό.

Μεταρρυθμίσεις αντίθετες στον κεμαλισμό

Για τον οριστικό ξεριζωμό του κεμαλισμού υπάρχουν μικρές λεπτομέρειες στις οποίες κανείς δεν δίνει την πρέπουσα σημασία,παρά το γεγονός ότι είναι πολύ σημαντικές,  καθώς ως συμβολισμοί είναι ιδιαίτερα ισχυροί. Το 2013, η κυβέρνηση Erdogan ήρε την απαγόρευση χρήσης της ισλαμικής μαντίλας στα σχολεία, στα πανεπιστήμια, αλλά και στο δημόσιο τομέα. Ο παραπάνω νόμος είχε θεσπιστεί επί Mustafa Kemal, στο πλαίσιο ενός πλήρως κοσμικού κράτους και, πολλές φορές, αυταρχικού σε θέματα θρησκευτικής ελευθερίας. Ο Erdogan, με αυτόν τον τρόπο, μπόρεσε να ελευθερώσει το πολύ μεγάλο ποσοστό γυναικών, οι οποίες ένιωθαν καταπίεση είτε στη δουλειά τους είτε στην εκπαίδευση τους, καθώς δεν μπορούσαν να εκφράσουν τη θρησκευτική τους προτίμηση.
Οι συμβολισμοί, όμως, δεν σταμάτησαν εκεί, καθώς, από την ημέρα που θεσμοθετήθηκε το Αστικό Δίκαιο στην Τουρκία το 1926, το δικαίωμα τέλεσης γάμων έχουν αποκλειστικά δημοτικοί υπάλληλοι. Χωρίς την κρατική επικύρωση του γάμου δεν επιτρέπεται η τέλεση θρησκευτικού γάμου. Ζευγάρια που παντρεύονται μόνο θρησκευτικά σε μουσουλμανικό τέμενος τιμωρούνται με φυλάκιση δύο έως έξι μηνών.
Το Τουρκικό Συνταγματικό Δικαστήριο ήρε, πριν από περίπου δύο έτη, τον όρο που προέβλεπε την υποχρέωση τέλεσης πολιτικού γάμου, προκειμένου να μπορεί να τελεστεί και θρησκευτικός. Το δικαστήριο αιτιολόγησε την απόφασή του, επισημαίνοντας ότι ο θρησκευτικός γάμος δεν έρχεται σε αντίθεση με τις αρχές του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών διατάξεων του Ποινικού Κώδικα.
Σύμφωνα με νέο κυβερνητικό νομοσχέδιο, από το 2017 θα μπορούν οι μουσουλμάνοι θεολόγοι, οι μουφτήδες, να τελούν γάμους που θα είναι νομικά ισότιμοι με τους πολιτικούς γάμους. Αυτό σημαίνει πρακτικά ότι οι Τούρκοι θα μπορούν στο εξής να αποφασίζουν με ποιον τρόπο θέλουν να παντρευτούν.

Επίλογος

Κλείνοντας υποστηρίζεται πως οι κεμαλικές ρίζες στην τουρκική κοινωνία παραμένουν βαθιές, ωστόσο ο Erdogan, κυρίως τα τελευταία χρόνια, δείχνει ιδιαίτερα ισχυρός και πρόθυμος, ώστε να τις κόψει οριστικά από την καθημερινή και πολιτική ζωή των Τούρκων. Οι συμβολισμοί είναι μεγάλοι, από την άρση απαγόρευσης της ισλαμικής μαντήλας στο δημόσιο βίο μέχρι και την έμπρακτη οικονομική στήριξη των πληθυσμών, που ζουν στην Ανατολική Τουρκία και ήταν παραμελημένοι από το κεμαλικό καθεστώς. Ο Erdogan στο εσωτερικό της χώρας του έχει εξαιρετική απόδοση, καθώς ο κεμαλισμός αργοπεθαίνει. Συνεπώς, δεν θα ήταν παράλογο σε μερικά χρόνια να καθιερωθεί ένας αδόκιμος όρος, όπως θα ήταν ο «ερντογανισμός».

Πηγές:

1. Zürcher, J.E. (2004). Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας. εκδ. Αλεξάνδρεια. Αθήνα
2. Λίβας, Σ. (2017). Όψεις της Τουρκίας κρατική ιδεολογία και κοινωνία των πολιτών. εκδ. Παπαζήση. Αθήνα
3. Βερέμης, Θ. (1995). Η Τουρκία σήμερα. Πολιτεία, κοινωνία, οικονομικά, εξωτερική πολιτική, θρησκεία. Συλλογικό. εκδ. Παπαζήση. Αθήνα
4. Γιαλλουρίδης, Χ. & Αφεντούλης, Λ. (2010). Μετακεμαλισμός. εκδ. Σιδέρη. Αθήνα
5. multeciler.org.tr. (2018). Türkiye’de Evlenme Şartları. https://multeciler.org.tr/turkiyede-evlenme/