Οι ωκεανοί  καλύπτουν περίπου τα ¾ της συνολικής επιφάνειας του πλανήτη μας και, ταυτόχρονα, αποτελούν τη μεγαλύτερη πηγή υδάτινων πόρων σε αυτόν – γεγονός που εξηγεί την κοινή παραδοχή ότι «χωρίς αυτούς η ύπαρξη ζωής στον πλανήτη Γη θα ήταν αδύνατη». Ζωτικής σημασίας κρίνονται, επίσης, οι ίδιοι για την οικονομική ευημερία και εξέλιξη εκατομμυρίων ανθρώπων καθημερινά, αφού σε αυτούς βασίζεται το θαλάσσιο εμπόριο, ένα μέρος της διεθνούς εξόρυξης πετρελαίου, ο θαλάσσιος και νησιωτικός τουρισμός και, τέλος, η αλιεία που αποφέρει κέρδη περίπου 50 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως. Ωστόσο, ολοένα και περισσότερο το ανθρώπινο ενδιαφέρον στρέφεται στο βυθό των ωκεανών, όχι μόνο λόγω οικονομικών συμφερόντων και επιδιώξεων, αλλά και εξαιτίας έντονης επιστημονικής ανησυχίας, με στόχο αξιόλογες ανακαλύψεις και εξεύρεση πόρων.

Έτσι, από το 1960 κι έπειτα, οπότε εντείνεται η κάθε είδους ανθρώπινη δραστηριότητα, το καθεστώς «ελευθερίας θαλάσσης» που επικρατούσε έως τότε στους ωκεανούς, ανατρέπεται, και τίθενται προ οφθαλμών ζητήματα όπως οι εθνικές συγκρούσεις συμφερόντων, η μόλυνση και η υπερεκμετάλλευση των θαλασσών. Υπό το πρίσμα αυτό, μετά από πρωτοβουλία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) και, αφού προηγήθηκε η τρίτη διάσκεψη του Οργανισμού για το Δίκαιο της Θάλασσας, υπεγράφη το 1982 η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (United Nations Convention on the Law of the Sea- UNCLOS), η οποία τέθηκε σε ισχύ το 1994, ενώ σήμερα μετρά 138 κράτη-μέρη και 157 Συμβαλλόμενους. Κύριο μέλημα της Σύμβασης αυτής ήταν η τήρηση της θαλάσσιας τάξης, η λελογισμένη χρήση και διαχείριση των θαλάσσιων πόρων, καθώς και η προστασία των ωκεανών.

Από τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας στη Διεθνή Αρχή Θαλάσσιου Βυθού

Μερικές Γενικές Προβλέψεις

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην προστασία και τη διατήρηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος και, ως εκ τούτου, αφιέρωσε ένα ολόκληρο τμήμα της -από τα συνολικά 17 που την απαρτίζουν- στο φλέγον αυτό ζήτημα. Πιο συγκεκριμένα, το 12^ο μέρος της Σύμβασης προτρέπει τόσο την τοπική όσο και την παγκόσμια συνεργασία, την τεχνική συνδρομή, την περιβαλλοντική αξιολόγηση, καθώς και την αποτελεσματική αντιμετώπιση της μόλυνσης των ωκεανών (άρθρα 197, 200). Μία εξίσου, όμως, σημαντική εγγύηση που εισήγαγε η Σύμβαση προς τον παραπάνω σκοπό ήταν το 11^ο τμήμα της, το σχετικό με το θαλάσσιο βυθό, και το οποίο καθιέρωσε έναν ανεξάρτητο διεθνή οργανισμό – τη Διεθνή Αρχή Θαλάσσιου Βυθού (International Seabed Authority-ISA ). Η Αρχή αυτή, που ιδρύθηκε το 1994, στο πλαίσιο των όσων όριζε η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας στα άρθρα 156-185, εδρεύει στο Kingston της Τζαμάικα και άρχισε να λειτουργεί το 1996, ενώ η αρμοδιότητά της αφορά στην προστασία και τον έλεγχο στη χρήση των πόρων του θαλάσσιου βυθού που εκτείνεται στα διεθνή ύδατα.

Πιο αναλυτικά, στη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας η εθνική  κυριαρχία περιορίζεται στα 12 ναυτικά μίλια από τις χωρικές ακτογραμμές, όπως και σε μία Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) 200 ναυτικών μιλίων από τις εθνικές ακτές, τη ζώνη εξερεύνησης, εκμετάλλευσης και διαχείρισης των θαλάσσιων πόρων. Από εκεί και πέρα αρχίζει η περιοχή του διεθνούς βυθού (international seabed area), η οποία και υπάγεται στη δικαιοδοσία της Διεθνούς Αρχής Θαλασσίου Βυθού και ορίζεται ως ο «θαλάσσιος βυθός, ο πυθμένας του ωκεανού και το υπέδαφος εκτός των ορίων της εθνικής κυριαρχίας». Η περιοχή αυτή αποκαλείται ως «Περιοχή» (Area) στο κείμενο της Σύμβασης με τα άρθρα 133 – 155 να αφιερώνονται σε ζητήματα που σχετίζονται με αυτήν. Το άρθρο 136 εξαγγέλλει πως η «Περιοχή» (Area) συνιστά κοινή ανθρώπινη κληρονομιά, ενώ όλοι οι πόροι της ανήκουν από κοινού στο ανθρώπινο είδος, και η Διεθνής Αρχή Θαλάσσιου Βυθού ενεργεί εκ μέρους του τελευταίου (άρθρο 137). Παραπέρα, η «Περιοχή» θα χρησιμοποιείται αποκλειστικά για ειρηνικούς σκοπούς (άρθρο 141), και προς αυτή την κατεύθυνση απαιτείται να κινείται και οποιαδήποτε θαλάσσια επιστημονική έρευνα (άρθρο 143). Από την άλλη, η Διεθνής Αρχή Θαλάσσιου Βυθού οφείλει να οργανώνει, να διεξάγει και να ελέγχει κάθε είδους δραστηριότητα στην «Περιοχή», με την αποφυγή διακρίσεων στην άσκηση των διαχειριστικών της εξουσιών, και στην παροχή ευκαιριών για τη δραστηριοποίηση στην «Περιοχή» να αποτελεί ειδική μνεία (άρθρα 152, 153).

Τα μέλη της Διεθνούς Αρχής Θαλάσσιου Βυθού

Μέλη της εν λόγω Αρχής συνιστούν, σύμφωνα με τις διατυπώσεις του άρθρου 156 της Σύμβασης, όλα τα κράτη-μέρη που συμμετέχουν στη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας ipso facto – δηλαδή αυτόματα, εκ των πραγμάτων. Στις μέρες μας, η Αρχή μετρά συνολικά 168 μέλη τα οποία είναι ίσα μεταξύ τους, και έχουν υποχρέωση να εκπληρώνουν καλόπιστα τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα που απορρέουν από τη συμμετοχή τους στην Αρχή (άρθρο 157).

Τα κύρια όργανα της Αρχής αυτής ρυθμίζονται στο άρθρο 158 της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας και είναι τέσσερα: η Συνέλευση (Assembly), το Συμβούλιο (Council), η Γραμματεία (Secretariat) και η Επιχείρηση (The Enterprise). Η «Συνέλευση» απαρτίζεται από κάθε μέλος της Αρχής -μεταξύ των οποίων είναι και η Ευρωπαϊκή Ένωση-, αποτελεί το ανώτατο όργανο της Διεθνούς Αρχής Θαλάσσιου Βυθού, και έχει την εξουσία να εγκαθιδρύει γενικές πολιτικές και γραμμές σε οποιοδήποτε θέμα αναφύεται εντός της αρμοδιότητάς της Αρχής. Το «Συμβούλιο» αποτελείται από 36 μέλη της Αρχής, όπως αυτά εκλέγονται από τη Συνέλευση με την εξής σειρά: 4 μέλη εκλέγονται από τα κράτη που τα τελευταία χρόνια είναι οι μεγαλύτεροι καταναλωτές των παραγώγων που προέρχονται από το θαλάσσιο βυθό, 4 επιπλέον από τα κράτη που συνιστούν τους μεγαλύτερους επενδυτές στη διεξαγωγή δραστηριοτήτων στην «Περιοχή», 4 κράτη μέλη από τους σημαντικούς εξαγωγείς μεταλλικών στοιχείων που εξορύσσονται από την «Περιοχή», 6 από μέλη χαρακτηριζόμενα ως «αναπτυσσόμενα κράτη» με ειδικά συμφέροντα (όπως μεγάλο πληθυσμό ή ως σημαντικοί εισαγωγείς των παραγόμενων από την «Περιοχή» πόρων ή κράτη με γεωγραφικό μειονέκτημα κτλ) και, τέλος, 18 από τις 6 ομάδες κρατών που έχουν δημιουργηθεί με τοπικά κριτήρια (ομάδα της Αφρικής, της Ασίας, της Ανατολικής Ευρώπης, της Λατινικής Αμερικής, της Δυτικής Ευρώπης και για τις λοιπές χώρες). Το Συμβούλιο ορίζεται ως το εκτελεστικό όργανο του Διεθνούς Οργανισμού που θέτει σε εφαρμογή τις πολιτικές της Αρχής, και το έργο του συνεπικουρείται από την Επιτροπή Οικονομικού Σχεδιασμού (Economic Planning Commission) και τη Νομική και Τεχνική Επιτροπή (Legal and Technical Commission). Εν συνεχεία, η «Γραμματεία» επανδρώνεται από τον Γενικό Γραμματέα και το προσωπικό της Αρχής – δηλαδή, τους 40 καθηγητές και το επιστημονικό προσωπικό για τη συνδρομή της λειτουργίας της Αρχής. Ο Γενικός Γραμματέας εκλέγεται για 4 χρόνια από τη Συνέλευση, κατόπιν πρότασης από το Συμβούλιο, ως ο προϊστάμενος διοίκησης της Αρχής, και ως αυτός που προεδρεύει στις συνεδριάσεις τόσο της Συνέλευσης όσο και του Συμβουλίου. Τέλος, η «Επιχείρηση» είναι το όργανο που διεξάγει ευθέως όλες τις απαιτούμενες δραστηριότητες στην «Περιοχή», καθώς επίσης και τη μεταφορά, τη διεργασία και την προώθηση των εξαγόμενων από εκεί μεταλλικών στοιχείων.

Το νομικό πλαίσιο για την εξόρυξη στο διεθνή θαλάσσιο βυθό

Η Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας συμπληρώνεται από δύο επιπλέον Συμφωνίες που αφορούν την εξόρυξη στο βυθό και τα ιχθυοαποθέματα υψηλής μεταναστευτικότητας. Η πρώτη Συμφωνία, υπογεγραμμένη το 1994, συνιστά τη Συμφωνία Εφαρμογής του 11^ου τμήματος της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (Implementation Agreement relating to Part XI). Πιο συγκεκριμένα, εγκαθιστά το νομικό πλαίσιο που, σε συνδυασμό με τις διατάξεις της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας και τους εκδιδόμενους κανόνες από τη Διεθνή Αρχή Θαλάσσιου Βυθού, ρυθμίζει την εξόρυξη στο βυθό της θάλασσας σε διεθνή ύδατα, όπως επίσης και την επιστημονική έρευνα στην περιοχή.

Οι εξαγόμενοι από το βυθό πόροι, η εξόρυξη των οποίων ρυθμίζεται στην παραπάνω Συμφωνία, είναι κυρίως πολυμεταλλικοί κόνδυλοι, ιζήματα, πλούσια σε σουλφίδια, και φλοιοί σιδηρομαγγανίου πλούσιοι σε κοβάλτιο. Στο δεύτερο άρθρο της συμπληρωματικής αυτής Συμφωνίας ορίζεται ότι οι διατάξεις της θα ερμηνεύονται και θα εφαρμόζονται από κοινού μαζί με τις προβλέψεις του 11^ου μέρους της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας.

Άλλωστε, το ρυθμιστικό πλαίσιο για την εξόρυξη στο θαλάσσιο βυθό χαράσσεται, αρχικά, στη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, στο μέρος για την έρευνα, την εξερεύνηση και την εκμετάλλευση στην «Περιοχή» – διαδικασίες που θα λαμβάνουν χώρα μόνο σε συγκεκριμένες και ορισμένες περιοχές, κατόπιν σχετικής έγκρισης από την Αρχή. Επιπλέον, τα μέλη της Συμφωνίας αυτής είναι τα ίδια κράτη, τα συμμετέχοντα στη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, ενώ, παράλληλα, στα μόλις 10 άρθρα της, τα συμβαλλόμενα μέρη επαναλαμβάνουν τις διατυπώσεις του 11^ου μέρους της Σύμβασης, αναγνωρίζοντας τη συμβολή της Σύμβασης στη διασφάλιση της ειρήνης, της δικαιοσύνης και της προόδου στη γη. Παραπέρα, ορίζονται εκ νέου τα όρια της «Περιοχής», όπως ακριβώς αυτά ορίζονται και στη Σύμβαση, καθώς επίσης στα 9 παραρτήματα της Συμφωνίας Εφαρμογής περιγράφονται λεπτομερώς οι αρμοδιότητες των οργάνων της Διεθνούς Αρχής για το Θαλάσσιο Βυθό σχετικά με την εξόρυξη, όπως και ειδικότερα θέματα που άπτονται των εξορύξεων.

Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι η Διεθνής Αρχή για το Θαλάσσιο Βυθό έχει εκδώσει μία σειρά κανόνων, διαδικασιών και ρυθμίσεων που συμπληρώνουν το διεθνές νομικό πλαίσιο για την εξόρυξη στο θαλάσσιο βυθό, και το σύνολό τους αποκαλείται Κώδικας Εξόρυξης (Mining Code), αποτελούμενος από 4 αποφάσεις της Συνέλευσης της Αρχής σχετικές με την έρευνα για πολυμεταλλικούς κονδύλους, πολυμεταλλικά σουλφίδια, ιζήματα πλούσια σε φλοιό σιδηρομαγγανίου και κοβάλτιο στην «Περιοχή», καθώς επίσης και από την απόφαση για γενικές αλλαγές, αναφορικά με την ανάθεση και τον έλεγχο της εξερεύνησης στην «Περιοχή».

Συμπερασματικά, παρατηρείται ότι το αρχικά επιδιωκόμενο πνεύμα προστασίας και οριοθέτησης της ανθρώπινης δραστηριότητας στο διεθνή βυθό έχει τηρηθεί στο έπακρο από το πλέγμα των ισχυουσών διατάξεων, καθώς όλες οι επιχειρούμενες ενέργειες στηρίζονται στον ακρογωνιαίο λίθο, τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας, που από ορισμένους έχει χαρακτηριστεί ως το «Σύνταγμα των Ωκεανών». Συνεπώς, μέσα από τις επιταγές της Σύμβασης αυτής γίνεται σαφές πως η εκμετάλλευση και η προάσπιση  της κοινής κληρονομιάς συνιστούν όχι μόνο δικαίωμα, αλλά και ευθύνη όλων, λαμβάνοντας, ταυτόχρονα, υπόψιν ότι το θαλάσσιο περιβάλλον πλήττεται περισσότερο από ποτέ, με την ανάγκη για βιώσιμη εκμετάλλευση του πλούτου αυτού να καθίσταται επιτακτική.

Πηγές:

1. DG Maritime Affairs and Fisheriries. (2014). Study to investigate state of knowledge of deep sea mining. https://drive.google.com/file/d/0BywZUcU9kPX6QVB3TVo5NmdnWDdueUtMOU1qalRISVdZdlJJ/view
2. International Seabed Aythority. (2017). The mining code. https://www.isa.org.jm/mining-code/Regulations/Polymetallic%20nodules
3. International Seabed Aythority. (2017). Member States. https://www.isa.org.jm/member-states
4. International Seabed Authority. (2017). United Nations Convention on the Law of the Sea and Agreement relating to the Implementation of Part XI of the Convention. http://www.un.org/Depts/los/convention_agreements/texts/unclos/closindx.htm
5. Internatioanl Seabed Authority. (2017). Exploration Areas. https://www.isa.org.jm/contractors/exploration-areas
6. United Nations Regional Information Centre for Western Europe. (2017). Ωκεανοί : Η Πηγή της Ζωής Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, 20ή Επέτετιος (1982-2002). 
   http://www.unric.org/el/index.php?option=com_content&view=article&id=26267&
7. MIDAS. (n.d.). The Internatioanl Legal Framework for deep sea mining : a primer
   http://eu-midas.net/legal_framework
8. Internatioanl Seabed Authority. (n. d.). Protection of the Seabed Environment. https://www.isa.org.jm/files/documents/EN/Brochures/ENG4.pdf
9. Sainivalati S, Navoti. (2016). Module 3. Existing Uses of the ABNJ and Authorities and Processes related to ABNJ at the Global Level SEABED MINING. https://globaloceanforumdotcom.files.wordpress.com/2016/03/deep-seabed-mining-navoti.pdf
10. Oceans and Law of the Sea United Nations. (2017). United Natinos Convention on the Law of the Sea of 10 December 1982 Overview and full text.  http://www.un.org/depts/los/convention_agreements/convention_overview_convention.htm