Α. Εισαγωγή στην έννοια της στρατηγικής

Η έννοια της στρατηγικής στις διεθνείς σχέσεις ορίζεται ως η σύνδεση μεταξύ των διαθέσιμων μέσων και των επιδιωκόμενων σκοπών, υπό το πρίσμα πραγματικής ή πιθανής σύγκρουσης. (Κολιόπουλος, 2008) Η χάραξη στρατηγικής πραγματοποιείται τόσο εν καιρώ ειρήνης όσο και εν καιρώ πολέμου, ενώ άμεση επίδραση σε αυτή έχει ο ανταγωνιστικός και συγκρουσιακός χαρακτήρας του διεθνούς συστήματος. (Waltz, 2011) Σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο Κολιόπουλο, ανάλογα με το πεδίο αναφοράς της, η στρατηγική διακρίνεται σε τέσσερα επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο αφορά την «υψηλή στρατηγική», όπου γίνεται χρήση όλων των διαθέσιμων μέσων ενός κράτους προς επίτευξη των αντικειμενικών του πολιτικών σκοπών. Το δεύτερο επίπεδο αφορά την «στρατιωτική στρατηγική», σύμφωνα με την οποία ένα κράτος επιστρατεύει όλα τα διαθέσιμα στρατιωτικά μέσα προς επίτευξη των αντικειμενικών του σκοπών. Το τρίτο επίπεδο ονομάζεται «επιχειρησιακή τέχνη», και αφορά τη «χρήση μεγάλων στρατιωτικών μονάδων για την επίτευξη των αντικειμενικών σκοπών που έχουν τεθεί στα πλαίσια μιας εκστρατείας, ενός θεάτρου επιχειρήσεων ή ενός κλάδου των ενόπλων δυνάμεων». Τέλος, στο τέταρτο επίπεδο αναγνωρίζεται η «τακτική στρατηγική», που σχετίζεται με την χρήση των στρατιωτικών μονάδων προς επίτευξη των αντικειμενικών σκοπών της πολιτικής ηγεσίας, στο πλαίσιο μιας μάχης.(Κολιόπουλος, 2008)

Β. Η αποτροπή στις διεθνείς σχέσεις

Η έννοια της αποτροπής ορίζεται ως «η διατήρηση του status quo με την απειλή χρήσης βίας». (Κολιόπουλος, 2008) Στον πυρήνα της βρίσκεται η έννοια του σχετικού κόστους, σύμφωνα με την οποία η αποτροπή πρέπει να επιφυλάσσει στον αντίπαλο μεγαλύτερο κόστος απ’ ότι όφελος σε περίπτωση που επιχειρηθεί η αλλαγή του status quo. Θεμελιώδες στοιχείο της έννοιας της αποτροπής είναι αξιοπιστία, αφού προκειμένου να καταστεί μια αποτρεπτική απειλή αξιόπιστη, ο αντίπαλος θα πρέπει να γνωρίζει ότι υπάρχουν τόσο τα απαραίτητα μέσα όσο και η θέληση να χρησιμοποιηθούν. Διακρίνονται τρεις μορφές αποτροπής. Η πρώτη αφορά την «αποτροπή μέσω παρουσίας», η οποία επιδιώκεται μέσω της διατήρησης συμβολικών δυνάμεων στον προς υπεράσπιση χώρο. Η δεύτερη αφορά την «αποτροπή μέσω άμυνας», η υλοποίηση της οποίας προϋποθέτει την ανάπτυξη και διατήρηση αξιόπιστων και ισχυρών αμυντικών ερεισμάτων, ενισχύοντας κατ’ αυτό τον τρόπο την αποτρεπτική στρατηγική εν συνόλω. Σε αυτή την κατηγορία υπάγεται και η αποτροπή «μέσω άρνησης της επιτυχίας του αντιπάλου», με την άρνηση να στοχεύει στην παρεμπόδιση του αντιπάλου να καρπωθεί τα οφέλη ενδεχόμενης επιτυχίας. Η τρίτη σχετίζεται με την «αποτροπή μέσω αντιποίνων», η οποία επιδιώκεται μέσω της απειλής αντίδρασης σε διαφορετικό χώρο ή χρόνο, ή ακόμη και με διαφορετικό τρόπο, σε σχέση με τα προς αποτροπή εχθρικά πλήγματα. Ακόμη, για τις ανάγκες του παρόντος άρθρου, γίνεται αναφορά σε τρία πιο συγκεκριμένα είδη αποτροπής. Η πρώτη είναι η «εθνική αποτροπή», σύμφωνα με την οποία το κράτος στηρίζει την αποτρεπτική του ικανότητα αποκλειστικά σε εθνικά μέσα. Σε αυτή τη μορφή υπεισέρχεται η έννοια της εσωτερικής εξισορρόπησης, η οποία επιτυγχάνεται με την αποτελεσματικότερη χρήση και εκμετάλλευση των εσωτερικών πόρων του κράτους, ως μέσα εξισορρόπησης της ισχύος του αντιπάλου, και αποτροπής ενδεχόμενης προσβολής. Στη συνέχεια, η «διεθνής αποτροπή» αφορά την αποτρεπτική ικανότητα που στηρίζεται σε τρίτους ενώ, αντίστροφα, η αποτροπή εχθρικών προσβολών εναντίον τρίτων συνιστά την «προεκτεινόμενη αποτροπή».(Κολιόπουλος, 2008) Αντίστοιχα, σε αυτές τις μορφές αποτροπής υπεισέρχεται η έννοια της εξωτερικής εξισορρόπησης, η οποία σχετίζεται με τη σύναψη στρατηγικών συμμαχιών ή/και εξασθένισης των συμμαχιών του αντιπάλου, προκειμένου να εξισορροπηθεί η αντίπαλη ισχύς και, κατά συνέπεια, να ενισχυθεί η αποτρεπτική ικανότητα.

Γ. Οι διαστάσεις της ελληνικής αποτρεπτικής στρατηγικής: η περίπτωση της Τουρκίας

Η Ελλάδα, όντας χώρα που επιθυμεί την διατήρηση του status quo, περιορίζεται στην αποτροπή των απειλών που αφορούν τα συμφέροντά της. Αποσαφηνίζοντας ποια είναι αυτά, στηρίζεται στην εθνική αποτροπή για την προάσπισή τους, παρουσιάζοντας στην Τουρκία «την αξιόπιστη απειλή ότι το τίμημα σε περίπτωση επίθεσης κατά της Ελλάδας θα είναι πολύ υψηλό». (Ήφαιστος, Πλατιάς, 1992) To πλησιέστερο παράδειγμα εσωτερικής εξισορρόπησης στην σύγχρονη ελληνική ιστορία αποτελεί η προσπάθεια δημιουργίας αυτόνομης αμυντικής πολιτικής μετά το 1974. Η μείωση της εξαρτησιακής λογικής από τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Βορειοατλαντικό Σύμφωνο, που είχαν μονοπωλήσει τη στρατηγική σκέψη στην Ελλάδα τις προηγούμενες δεκαετίες, ήρθε ως απότοκο της αποτυχίας του αμυντικού δόγματος έπειτα από την Τουρκική εισβολή στην Κύπρο, το 1974. (Τσιριγώτης, 2013) Ο κεντρικός άξονας της ελληνικής υψηλής στρατηγικής επικεντρώθηκε στον εκσυγχρονισμό των εσωτερικών οικονομικών και στρατιωτικών δομών, μέσω της δημιουργίας νέων δυνάμεων που βρίσκονταν υπό εθνική δικαιοδοσία, καθώς και περεταίρω ενίσχυση των ειδικών δυνάμεων (που τέθηκαν σε αποκλειστική εθνική διοίκηση), του ναυτικού και της αεροπορίας. (Ήφαιστος, Πλατιάς, 1992)

Η δεύτερη διάσταση της ελληνικής αποτρεπτικής ικανότητας άπτεται της διεθνούς αποτροπής. Η Ελλάδα, όντας μέρος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Βορειοατλαντικού Συμφώνου, συμπεριλαμβάνεται στους στρατηγικούς σχεδιασμούς ισχυρών δρώντων του διεθνούς συστήματος, συνδέοντας -σε περιορισμένο βαθμό- τα συμφέροντά της με τα δικά τους. Ακόμη, η συμμετοχή σε διμερείς ή πολυμερείς συμφωνίες αναβαθμίζει τον ρόλο της χώρας στις διεθνείς εξελίξεις, ενισχύοντας τόσο το κύρος όσο και την αποτρεπτική της ισχύ. Το πλησιέστερο παράδειγμα διεθνούς αποτροπής -που έχει να επιδείξει η Ελλάδα- είναι εκείνο της διαφοροποίησης των επιλογών εξωτερικής εξισορρόπησης μετά το 1985, με τη μερική απεξάρτηση της Ελλάδας από τις Ηνωμένες Πολιτείες σε στρατιωτικό επίπεδο. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την ενίσχυση του ρόλου της Ελλάδας στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας και με την ανάπτυξη στενότερων σχέσεων με χώρες του ανατολικού μπλοκ και τις αραβικές χώρες του «Τρίτου κόσμου», συνέβαλε στην ανάπτυξη των συντελεστών εθνικής ισχύος. Την ίδια περίοδο, η αποτρεπτική ικανότητα της χώρας δοκιμάστηκε επιτυχώς στην κρίση που προκλήθηκε με την έξοδο στο Αιγαίο του τουρκικού ερευνητικού σκάφους «Σισμίκ», το 1987. (Τσιριγώτης, 2013)

Η ελληνική αποτρεπτική στρατηγική, στην τρίτη της διάσταση, αποκτά τη μορφή της εκτεταμένης αποτροπής. Τα ελληνικά εθνικά συμφέροντα δεν περιορίζονται στον ελλαδικό χώρο, αλλά εκτείνονται έως την Κύπρο, γεγονός που μαρτυρά η «στρατηγική ζεύξη» ανάμεσα στα δυο κράτη. (Πλατιάς, 2005) Σημαντικότερο παράδειγμα στην ιστορική διαχρονία αποτελεί η υιοθέτηση του δόγματος του «Ενιαίου Αμυντικού Χώρου Ελλάδος-Κύπρου», τον Νοέμβριο του 1993. (Τσιριγώτης, 2013) Το εν λόγω δόγμα στηρίχθηκε στη λογική της εκτεταμένης αποτροπής, θέτοντας ως αντικειμενικό στόχο «τη δημιουργία ενός ενιαίου θεάτρου από τον Έβρο μέχρι την Κύπρο». Ωστόσο, η ανορθολογικότητα του εγχειρήματος, η έλλειψη πολιτικής βούλησης και η αδιαλλαξία της τουρκικής στάσης οδήγησαν το δόγμα σε κατάρρευση.

Δ. Οι περιορισμοί της ελληνικής αποτρεπτικής ικανότητας

Η ελληνική αποτρεπτική στρατηγική περιορίζεται από μια σειρά από παράγοντες μεταξύ των οποίων βρίσκονται ο πληθυσμός, η οικονομία, η γεωγραφία και τα συμφέροντα των ισχυρών δρώντων του διεθνούς συστήματος. Όσον αφορά τον πληθυσμό, τα 10 -περίπου- εκατομμύρια ελληνικού πληθυσμού, σε αντιστοιχία με τα 80 της Τουρκίας, δημιουργούν ένα σαφές αριθμητικό πλεονέκτημα στη δεύτερη, το οποίο αντικατοπτρίζεται και στο στρατεύσιμο δυναμικό. Η οικονομική κρίση που βιώνει η χώρα την τελευταία δεκαετία, συνοδεύτηκε αναπόφευκτα από μείωση των εξοπλιστικών δαπανών, έχοντας άμεσο αντίκτυπο στην αποτρεπτική ικανότητα της χώρας. Ακόμη, ο ελλαδικός χώρος, ο οποίος χαρακτηρίζεται από μεγάλο μήκος συνόρων και έλλειψη στρατηγικού βάθους, καθιστούν εξαιρετικά δυσχερή την αποτελεσματική άμυνα, καθώς «ο χάρτης των ελληνο-τουρκικών χερσαίων και θαλάσσιων συνόρων δεν δίνει στην Ελλάδα το πλεονέκτημα των εσωτερικών γραμμών – δηλαδή, δεν της παρέχει τη δυνατότητα γρήγορης συγκέντρωσης ενόπλων δυνάμεων σε ένα μέτωπο και μετά μετακίνησής τους σε άλλο». (Ήφαιστος, Πλατιάς, 1992) Τελευταίο, αλλά σίγουρα όχι λιγότερο σημαντικό, η Ελλάδα οφείλει να συνυπολογίζει τα στρατηγικά συμφέροντα των ισχυρότερων δρώντων στην περιοχή, τα οποία, αναπόφευκτα, επηρεάζουν τη χάραξη υψηλής στρατηγικής της χώρας. (Ήφαιστος, Πλατιάς, 1992)  Ενδεχόμενη απόκλιση συμφερόντων με παραδοσιακούς συμμάχους δύναται να οδηγήσει σε διπλωματική απομόνωση, με ολέθριες συνέπειες για τη χώρα.

Ε. Καταληκτικό Σχόλιο

Η διαχρονική αδυναμία ανάπτυξης συγκροτημένης στρατηγικής σκέψης της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας οδήγησε αναπόφευκτα σε μια σειρά από κρίσεις, που έπληξαν τόσο τη διπλωματική ικανότητα όσο και τη «στρατιωτική φήμη» της Ελλάδας, οδηγώντας σε μια σειρά από κρίσεις στα τέλη της δεκαετίας του 1990: Ίμια (1996), S-300 (1997-1998), Öcalan (1999). Είκοσι περίπου χρόνια αργότερα, η αναζωπύρωση του τουρκικού αναθεωρητισμού έρχεται αντιμέτωπη με μια στάσιμη έως ανύπαρκτη στρατηγική σκέψη. Συνεπώς, η πορεία της ελληνικής αποτρεπτικής στρατηγικής συνοψίζεται καλύτερα με τα λόγια του Παναγιώτη Ήφαιστου: «Είναι αμφίβoλo κατά πόσο, στην Ελλάδα, υπήρξε ποτέ επεξεργασμένη αποτρεπτική στρατηγική, η οποία να oλoκληρώvει και να εvαρμovίζει στην διαδικασία λήψεως αποφάσεων τα οπλικά συστήματα, τη διπλωματία, τις δηλώσεις των ηγετών, την προπαγάνδα και τους υπόλοιπους συντελεστές ισχύος του έθvoυς. Αυτή η πραγματικότητα είναι ευδιάκριτη εάν κανείς παρατηρήσει, για παράδειγμα, τις παλινδρομήσεις της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, την έλλειψη εθνικής συναίνεσης στις μεγάλες εξωτερικές επιλογές, και την αλλοπρόσαλλη ή απελπιστικά αναξιόπιστη συμπεριφορά πολλών μελών της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας.» (Ήφαιστος, 2016)

Συμπερασματικά, λαμβάνοντας υπόψη το αναλυθέν θεωρητικό πλαίσιο, είναι εμφανές ότι η Ελλάδα προσπάθησε να σχεδιάσει και να εφαρμόσει μια αποτρεπτική στρατηγική απέναντι στην Τουρκία –ιδίως μετά το 1974-, δίχως όμως την απαιτούμενη συνέπεια και επιτυχία. Το γεγονός αυτό επαληθεύει η ποσοτική και ποιοτική αναβάθμιση των τουρκικών αξιώσεων έναντι της Ελλάδας, τόσο στο Αιγαίο όσο και στην Ανατολική Μεσόγειο.

Πηγές:

1. Ήφαιστος, Π. and Πλατιάς, Α. (1992). Ελληνική αποτρεπτική στρατηγική. Εκδόσεις: Παπαζήση
2. Τσιριγώτης, Δ. (2013). Νεότερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία: διεθνείς σχέσεις και διπλωματία. Εκδόσεις: Ποιότητα
3. Πλατιάς, A. (2005). Η ελληνική αμυντική πολιτική μετά το 1974, στο Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος, Μαριλένα Κοππά (επιμέλεια), 30 χρόνια ελληνικής εξωτερικής πολιτικής 1974- 2004. Εκδόσεις: Λιβάνη
4. Ήφαιστος, Π. (2016). Ελληνική αποτρεπτική στρατηγική: για να υπάρχουν επιλογές πρέπει να υπάρχει και στρατηγική – Το μεθοδολογικό και φιλοσοφικό σταυροδρόμι και ο θανατηφόρος χαρακτήρας κάθε κατευναστικής στάσης και συμπεριφοράς. https://ifestos.edu.gr/2016/02/14/%CF%80-%CE%AE%CF%86%CE%B1%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%82-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CE%B1%CF%80%CE%BF%CF%84%CF%81%CE%B5%CF%80%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%B7-%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B1/
5. Waltz, N. Kenneth. (2011). O άνθρωπος, το κράτος και ο πόλεμος. Εκδόσεις: Ποιότητα
6. Κολιόπουλος, Κ. (2008). Η στρατηγική σκέψη από την αρχαιότητα  έως σήμερα. Εκδόσεις: Ποιότητα