Το τελευταίο διάστημα, η κατάσταση χάους που επικρατεί σε πολλές περιοχές της Ελλάδος -και ιδιαίτερα στις μεγαλουπόλεις- αναφορικά με την αποκομιδή των αστικών αποβλήτων αναδεικνύει μια από τις πολλές παθογένειες του γενικότερου συστήματος διαχείρισης των απορριμμάτων της χώρας. Την ίδια στιγμή που τα περισσότερα ανεπτυγμένα κράτη της Ευρώπης καταφέρνουν να ξεπερνούν κάθε εμπόδιο, και να βαίνουν με γοργό ρυθμό προς την υιοθέτηση μοντέλων αειφόρου ανάπτυξης, με κύριους άξονες τη μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας των πόρων και την ανακύκλωση, η Ελλάδα παρουσιάζει τεράστιες αδυναμίες ως προς τη διαμόρφωση ενός βασικού και ορθολογικού πλαισίου διαχείρισης των αποβλήτων. Ενδεικτικά, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία και το παρακάτω διάγραμμα, η χώρα μας κατατάσσεται ανάμεσα στις τελευταίες θέσεις ως προς την εφαρμογή ιεραρχικά βέλτιστων πρακτικών αξιοποίησης των απορριμμάτων, καθώς σχεδόν πάνω από 80% του συνολικού βάρους τους καταλήγει είτε σε χώρους υγειονομικής ταφής, είτε σε ανεξέλεγκτες χωματερές, ενώ μόνο το υπόλοιπο 20% υπόκειται σε εργασίες ανάκτησης και ανακύκλωσης.

Ταυτόχρονα, παρότι την τελευταία -κυρίως- δεκαετία το ζήτημα της βιώσιμης ανάπτυξης έχει τεθεί στον πυρήνα του δημόσιου διαλόγου, συμβάλλοντας στην εναρμόνιση πληθώρας Ευρωπαϊκών οδηγιών στο εθνικό μας δίκαιο, η ανασυγκρότηση του παραγωγικού μοντέλου της χώρας, σύμφωνα με τις επιταγές των πολιτικών της Κυκλικής Οικονομίας, δεν έχει επιτευχθεί. Συγκεκριμένα, η έλλειψη ενός στιβαρού περιγράμματος διοικητικής οργάνωσης, παιδείας, μηχανισμών εφαρμογής και παρακολούθησης, οδηγεί συστηματικά στην απόκλιση των εθνικών επιδόσεων από τους κοινοτικούς στόχους και τις κατευθυντήριες γραμμές. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω αποτελεί η επιβολή συνεχόμενων προστίμων από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, καθώς φυσικά και η έξαρση των κινδύνων για το περιβάλλον και τη δημόσια υγεία. Παράλληλα, παρατηρούνται και επιπλέον κοινωνικοοικονομικές συνέπειες, οι οποίες αφορούν την παρεμπόδιση γένεσης νέων επιχειρηματικών δράσεων, και δημιουργίας θέσεων εργασίας, συντελώντας στη στασιμότητα της ήδη επιβαρυμένης οικονομικής κατάστασης των τοπικών κοινωνιών και της χώρας, γενικότερα.

Μπορεί, λοιπόν, το τελευταίο διάστημα το επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης να περιστράφηκε γύρω από την αποχή της συγκομιδής των δημοτικών απορριμμάτων, ωστόσο είναι καιρός όλες οι προσπάθειες να επιστρατευθούν προς την καταγραφή και επίλυση όλων των διαχρονικών ασθενειών που μαστίζουν το γενικότερο πεδίο της διαχείρισης των αποβλήτων.

Οι μέθοδοι διαχείρισης στερεών αποβλήτων των κρατών της Ε.Ε (EU-28) και της Ελλάδας (επισήμανση εντός κόκκινου διαγραμμισμένου περιγράμματος), σε ποσοστιαία ανάλυση. Πηγή: Eurostat

Προκλήσεις προς Διευθέτηση

Η σημερινή πραγματικότητα επιτάσσει την αντιμετώπιση ενός ιδιαίτερα μακροσκελούς καταλόγου προκλήσεων, ωστόσο, εκμεταλλευόμενοι την εμπειρία από τα ανεπτυγμένα κράτη της Ε.Ε, μας παρέχεται η δυνατότητα να υλοποιήσουμε -έστω και καθυστερημένα- βασικά βήματα προς την κατεύθυνση της Κυκλικής Οικονομίας.

Ξεκινώντας, πρωταρχικός πυλώνας της προσπάθειας αυτής δεν θα μπορούσε να είναι άλλος από την εντατικοποίηση της ευαισθητοποίησης των πολιτών. Αναλυτικότερα, η τακτική ενημέρωση και εκπαίδευση των καταναλωτών -μέσω εθελοντικών πρωτοβουλιών, καμπανιών κλπ- έχει αποδειχθεί ότι ενισχύει την περιβαλλοντική συνείδηση, στρέφοντάς τους στην υιοθέτηση της ανακύκλωσης και της συνετούς απόρριψης των απορριμμάτων. Σε συνέχεια αυτού, είναι αναγκαία και εκ μέρους της Πολιτείας η αναθεώρηση και η εισαγωγή οικονομικών εργαλείων -όπως το τέλος ταφής και οι περιβαλλοντικοί φόροι-, τα οποία δεν θα λειτουργούν μόνο αποτρεπτικά αλλά, αντιθέτως ανταποδοτικά, αυξάνοντας το κίνητρο του καταναλωτικού κοινού στην ανάληψη δράσεων επαναχρησιμοποίησης και ανάκτησης των αποβλήτων.

Παράλληλα, σε επίπεδο διαχειριστικών σχεδίων, χρήζει ιδιαίτερης σημασίας η άντληση παραδειγμάτων από άλλες Ευρωπαϊκές χώρες -όπως η Γερμανία, Σουηδία κλπ-, για την ολοκλήρωση συστημάτων διαλογής στην πηγή, και χωριστής συλλογής των διαφόρων ρευμάτων των αστικών αποβλήτων, μέσω διακριτών κάδων ή δημοτικών σημείων. Στόχος των ανωτέρω μέτρων είναι η προαγωγή ανακύκλωσης υψηλής ποιότητας, και η επίτευξη καλύτερου βαθμού αξιοποίησης διαφόρων ειδών απορριμμάτων, όπως το οργανικό κλάσμα και οι συσκευασίες. Στα πλαίσια αυτά, ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης οφείλει να ενισχυθεί και, μέσω της εκμετάλλευσης των απαιτούμενων κοινοτικών χρηματοδοτικών πόρων, να διασφαλισθούν μικρής κλίμακας αποκεντρωμένα έργα -όπως μονάδες κομποστοποίησης, διαχωρισμού κλπ-, εκτρέποντας εν τέλει από την ταφή σημαντικό μέρος σύμμεικτων και ανεπεξέργαστων δημοτικών αποβλήτων.

Βέβαια, κοινός παρανομαστής σε όλες τις προσπάθειες αυτές θα πρέπει να αποτελέσει ο εξορθολογισμός του κανονιστικού πλαισίου, και η αποκωδικοποίησή του μέσω κατευθυντήριων γραμμών, ο περιορισμός της γραφειοκρατίας, καθώς και η εκ νέου ενεργοποίηση διαγωνιστικών διαδικασιών, οι οποίες θα συμβάλλουν και στη μόχλευση ιδιωτικών κεφαλαίων στον τομέα της διαχείρισης των αποβλήτων – όπως κατά καιρούς έχει εκφραστεί το ενδιαφέρον από εταιρίες του εξωτερικού. Τέλος, σύμφωνα και με τις επιταγές της Ε.Ε, κρίνεται απαραίτητη εκ μέρους της εγχώριας βιομηχανίας η τήρηση των αρχών του οικολογικού σχεδιασμού, με στόχο τη μεγιστοποίηση των μελλοντικών προοπτικών ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης των προϊόντων τους, καθώς και η θέσπιση προδιαγραφών για τα δευτερογενή υλικά -όπως εδαφοβελτιωτικά/κομπόστ, εναλλακτικές πρώτες ύλες και καύσιμα που προκύπτουν από τις εργασίες επεξεργασίας των αποβλήτων-, προωθώντας την απρόσκοπτη απορρόφησή τους από ποικίλες μεταποιητικές και αγροτικές δραστηριότητες.

Οφέλη για την κοινωνία και την εθνική οικονομία

Αναμφισβήτητα, ο εξορθολογισμός του συστήματος διαχείρισης των απορριμμάτων δύναται να επιφέρει πολλαπλά οφέλη για τη χώρα μας, τα οποία μπορούν να επεκταθούν σε πολλά επίπεδα. Αρχικής και πρωτίστης σημασίας αποτελεί η επίτευξη μείωσης της ρύπανσης του περιβάλλοντος, και η ελαχιστοποίηση των κινδύνων προς τη δημόσια υγεία, που επί σειρά δεκαετιών προκαλεί η λειτουργία των χώρων ταφής και των ανεξέλεγκτων χωματερών, ακόμα και δίπλα σε πυκνούς αστικούς ιστούς.

Ταυτόχρονα, σύμφωνα και με τη διεθνή εμπειρία, η θεμελίωση του κλάδου της διαχείρισης των αποβλήτων, όπως επίσης η ανάπτυξη μιας νέας αγοράς επεξεργασμένων/δευτερογενών υλικών ενισχύουν θεαματικά την αύξηση των θέσεων εργασίας, καθώς και τη διεύρυνση των οικονομικών δραστηριοτήτων. Ενδεικτικά, διαθέσιμα ευρωπαϊκά στοιχεία -όπως αυτά αποτυπώνονται στο παρακάτω διάγραμμα- αποδεικνύουν πως, από το 2000 και έπειτα, η ευρωπαϊκή πράσινη οικονομία, με προεξέχοντα συνιστώσα την αξιοποίηση των αποβλήτων, μεγεθύνθηκε με εκθετικό ρυθμό (ταχύτερα και από τον μέσο όρο του Ευρωπαϊκού Α.Ε.Π), συμβάλλοντας στην ενίσχυση της εργασίας και της γενικότερης οικονομικής ευημερίας, υπό όρους προστιθέμενης αξίας. Επιπλέον, η πολυπόθητη αποδοχή -εκ μέρους της εγχώριας βιομηχανίας μας- της αντιμετώπισης των αποβλήτων ως χρήσιμο πόρο δύναται να προωθήσει δράσεις επιχειρηματικής συμβίωσης, συνέργειας και δημιουργίας συστάδων (clusters), με ευεργετικά αποτελέσματα στην προαγωγή της έρευνας και της καινοτομίας.

Συνεχίζοντας, ουδείς οφείλει να παραλείψει και τα πολυποίκιλα οφέλη που μπορούν να προκύψουν από την πτυχή της ενεργειακής αξιοποίησης των απορριμμάτων. Συγκεκριμένα, η υιοθέτηση διεθνώς δοκιμασμένων πρακτικών και τεχνολογιών, όπως θερμικών ή βιολογικών -με έλεγχο, ωστόσο, των περιβαλλοντικών τους επιδόσεων-, παρέχει τη δυνατότητα εκμετάλλευσης του ενεργειακού περιεχομένου ορισμένων ρευμάτων αποβλήτων προς παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας και θερμότητας, συμβάλλοντας στους γενικότερους στόχους της εθνικής ενεργειακής πολιτικής – αν λάβει κανείς υπόψη ότι η πλειοψηφία των μεθόδων αυτών χαρακτηρίζονται και ως ΑΠΕ. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η παραγωγή βιοαερίου ή άλλων βιοκαυσίμων από διάφορους τύπους βιομάζας, με στόχο την ηλεκτροπαραγωγή ή τη χρησιμοποίησή τους στις μεταφορές, καθώς και η απορρόφηση ειδικού κλάσματος επεξεργασμένων απορριμμάτων από την εγχώρια τσιμεντοβιομηχανία, αντικαθιστώντας σε ικανοποιητικό βαθμό την εξάρτησή τους από τα συμβατικά και ορυκτά καύσιμα.

Ολοκληρώνοντας, συγκεντρώνει αρκετά το ενδιαφέρον το γεγονός ότι η αναμόρφωση του τομέα της διαχείρισης των απορριμμάτων μπορεί να έχει αξιοσημείωτη επίδραση -έστω εμμέσως- και στην επούλωση πληγών του χωρικού σχεδιασμού και της χωροταξικής πολιτικής, τα οποία αποτελούν σημαντικά εργαλεία αναπτυξιακών προοπτικών της χώρας. Αναφορικά, οι ανάγκες και ευκαιρίες που δύναται να προκύψουν από την εξειδίκευση των περιφερειακών στόχων αξιοποίησης των αποβλήτων μπορούν κάλλιστα να δώσουν το έναυσμα για την ενίσχυση πολιτικών θεσμοθέτησης σαφώς οριοθετημένων βιομηχανικών και επιχειρηματικών πάρκων, τον έλεγχο των προστατευόμενων οικοσυστημάτων και περιοχών, και τη βελτίωση της αισθητικής εικόνας αστικών κέντρων. Τα μέτρα αυτά θα έχουν σαν αποτέλεσμα τη μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων, την προαγωγή της εξωστρέφειας και, εν τέλει, την αναβάθμιση του προσώπου της χώρας μας στο εξωτερικό.

Σύγκριση μεγέθυνσης της πράσινης οικονομίας, υπό όρους προστιθέμενης αξίας και δημιουργίας θέσεων εργασίας, με την πορεία της γενικότερης οικονομίας στην Ευρώπη. Πηγή: Eurostat

Συμπεράσματα

Συμπερασματικά, ο τομέας της διαχείρισης των αποβλήτων αποτελεί βασικό συστατικό της βιώσιμης ανάπτυξης, με πληθώρα ωφελειών σε πολλαπλά επίπεδα, όπως στην οικονομία, την επιχειρηματικότητα, το περιβάλλον, τη δημόσια υγεία κλπ. Ο τρόπος αξιοποίησης του αποτελέσματος της καθημερινής μας δραστηριότητας αντανακλά βασικά στοιχεία του πολιτισμού, της παιδείας και της κουλτούρας της κοινωνίας, και έγκειται -πλέον- στη διακριτική μας ευχέρεια -τόσο ως πολίτες, όσο και ως κράτος- εάν θα εξακολουθήσουμε να το αντιμετωπίζουμε ως κατάρα ή χρυσή ευκαιρία για το μέλλον. Καθίσταται, λοιπόν, επιτακτική η ανάγκη να αρχίσουμε να αφουγκραζόμαστε και να υιοθετούμε τα επιτυχημένα παραδείγματα άλλων ευρωπαϊκών κρατών, και -πριν προβούμε στον καθορισμό υπέρμετρα φιλόδοξων και μη ρεαλιστικών στόχων- να ξεκινήσουμε να υλοποιούμε τα αυτονόητα, στην προσπάθειά μας προς μεταστροφή σε ένα μοντέλο περιορισμένων αποβλήτων – και, γιατί όχι, μακροπρόθεσμα, σε μια κοινωνία μηδενικών ανεκμετάλλευτων απορριμμάτων.

Πηγές:

1. Eurostat. (2017). Environmental economy – Εmployment and growth – Statistics Explained. [online] Available at: http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Environmental_economy_-_employment_and_growth [Accessed 6 Jul. 2017].
2. Eurostat. (2017). Waste statistics – Statistics Explained. [online] Available at: http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Waste_statistics [Accessed 6 Jul. 2017].
3. ΥΠΕΚΑ. (2015). Εθνικό Σχέδιο Διαχείρισης Αποβλήτων. [online] Available at: http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=OI1lVu124Jk%3D&tabid=238&language=el-GR [Accessed 6 Jul. 2017].
4. European Commission. (n.d.). Life Cycle Thinking and Assessment for Waste Management. [online] Available at: http://ec.europa.eu/environment/waste/publications/pdf/Making_Sust_Consumption.pdf [Accessed 6 Jul. 2017]