Της Αλεξάνδρας Καρίεβα και της Ερμιόνης Ντράνου

Η κρίση Ρωσίας-Τουρκίας κάθε άλλο παρά αποκλιμακώνεται, παρόλο που το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας φαίνεται να μονοπωλούν οι επαναλαμβανόμενες τρομοκρατικές επιθέσεις. Σύμφωνα με τα γεγονότα, οι επιπτώσεις της εν λόγω έντασης στην Ελλάδα δεν είναι αμελητέες, επομένως η ηγεσία καλείται να λάβει σοβαρές αποφάσεις για ένα αξιοσημείωτο ζήτημα. Η ανάλυση του θέματος παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες, καθώς η κατάσταση είναι ρευστή και οι ισορροπίες ανάμεσα στις δύο χώρες αποδεικνύονται αρκετά λεπτές. Λόγω του ότι η Ρωσία και η Ελλάδα συμμετέχουν σε διαφορετικούς παγκόσμιους θεσμούς, οι θέσεις τους σε οικονομικά και, προπάντων, γεωπολιτικά και στρατηγικά θέματα είναι συχνά αντίθετες. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, η έκβαση των γεγονότων εξαρτάται αποκλειστικά από τις επιλογές των κυβερνήσεων. Με κάθε επιφύλαξη της πολυπλοκότητας της ανάλυσης και της ρευστότητας της κατάστασης, θα προσπαθήσουμε να δούμε ποιες αλλαγές και σε ποιους τομείς μπορεί να επιφέρει στην Ελλάδα η κρίση στις ρωσοτουρκικές σχέσεις.

Οι σχέσεις Ελλάδας και Ρωσίας ήταν και είναι κάτι παραπάνω από «συναισθηματικές», λόγω θρησκείας και κουλτούρας. Το ελληνικό έδαφος, ως γνωστόν, πάντα αποτελούσε πόλο έλξης για την «παγωμένη αυτοκρατορία». Στο σύγχρονο κόσμο αυτό αποτυπώθηκε σε αρκετές συνθήκες, οι οποίες υπεγράφησαν μεταξύ τους.

Γεωπολιτικός τομέας
Ξεκινώντας την ανάλυσή μας, θα αναφερθούμε στο γεωπολιτικό και στρατιωτικό τομέα. Παίρνοντας ως δεδομένο ότι η Ελλάδα είναι χώρα-μέλος του ΝΑΤΟ, τότε στην περίπτωση που ξεσπάσει μια ένοπλη σύγκρουση Ρωσίας-Τουρκίας (οι πιθανότητες να συμβεί κάτι τέτοιο είναι ελάχιστες προς το παρόν) και κληθεί να επέμβει η Βορειοατλαντική συμμαχία, η Ελλάδα, ως χώρα-μέλος, οφείλει να υποστηρίξει την Τουρκία. Αυτή η υποχρέωση προκύπτει βάσει του άρθρου 5 του καταστατικού του Οργανισμού, σύμφωνα με το οποίο τα μέλη πρέπει να θεωρούν οποιαδήποτε ένοπλη επίθεση προς σύμμαχο κράτος ως επίθεση εναντίων όλων των μελών. Εάν η συμμαχία κινηθεί επίσημα, η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να βοηθήσει την Τουρκία να αντιμετωπίσει το ρωσικό κίνδυνο. Για να υπάρχει η δυνατότητα να κρατήσει η Ελλάδα ουδέτερη στάση, το ΝΑΤΟ θα πρέπει να δράσει τοπικά, σχηματίζοντας ένοπλες «ομάδες» που θα επεμβαίνουν με τη θέληση τους σε περίπτωση ανάγκης. Αυτό βέβαια μπορεί να έχει αρνητικό αντίκτυπο στις σχέσεις της Ελλάδας με τους συμμάχους της. Εύκολα διαφαίνεται το δίλημμα στο οποίο θα περιέλθει η κυβέρνηση, διότι, ας μην ξεχνάμε, ότι η Ρωσία από γεωπολιτική άποψη αποτελεί σημαντικό εξισορροπητικό παράγοντα στη σχέση Αθήνας-Άγκυρας, οπότε η διατήρηση διπλωματικών σχέσεων με τη Ρωσία κρίνεται απαραίτητη.
Από την πλευρά του ελληνικού συμφέροντος, δε θα ήταν καθόλου θεμιτό να λάβει θέση η χώρα υπέρ της Τουρκίας. Η Ελλάδα φαίνεται να είναι διπλωματικά απομονωμένη από τους πιθανούς συμμάχους της στην αντιμετώπιση του ζητήματος. Τόσο το ΝΑΤΟ όσο και η Ε.Ε. έχουν δηλώσει επανειλημμένα πως δεν προτίθενται να επέμβουν στις ελληνοτουρκικές υποθέσεις, αφήνοντας τις δύο χώρες να βρουν τη λύση μεταξύ τους. Συγκεκριμένα η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί την ένταξη της Τουρκίας, μιας χώρας η οποία αμφισβητεί απροκάλυπτα τα σύνορα της Ελλάδας και αρνείται να αποσύρει τα στρατεύματά της από το βόρειο τμήμα της Κύπρου. Προφανώς η Ε.Ε. δεν έχει υπάρξει ιδιαίτερα υποστηρικτική στη στάση της προς την Ελλάδα. Όπως προαναφέρθηκε όμως, οι αποφάσεις που θα ληφθούν σε μια τόσο κρίσιμη κατάσταση θα εξαρτηθούν από την ηγεσία της χώρας.

Εμπορικός τομέας
Τα τελευταία 10 χρόνια η Ρωσία αποτελεί για την Ελλάδα έναν βασικό εμπορικό συνεταίρο. Παρόλο που το 2014, λόγω των κυρώσεων που επέβαλε η Ευρωπαϊκή Ένωση στη Ρωσία και των αντίστοιχων της Μόσχας στην Ε.Ε. ως αντίποινα, οι συναλλαγές ανάμεσα στις δύο χώρες μειώθηκαν κατά 37% σε σχέση με το 2013, εντούτοις η Ρωσία κατάφερε να παραμείνει η τρίτη χώρα με την οποία η Ελλάδα έχει τις περισσότερες συναλλαγές. Η Ρωσία εξάγει στην Ελλάδα πετρελαϊκά προϊόντα, καύσιμα και λιπαντικά, βιομηχανικά προϊόντα, σιτηρά και προϊόντα διατροφής (κριθάρι, ηλιέλαιο, σπόροι ηλίανθου και ελαιοκράμβης). Οι ρωσικές εξαγωγές στην Ελλάδα δεν αγγίζουν το 1%. Από την άλλη πλευρά, η Ελλάδα προμηθεύει τη Ρωσία με διάφορα βιομηχανικά προϊόντα, όπως γουναρικά, σίδηρο, χάλυβα και ανόργανα χημικά. Ακόμα εξάγει καπνό, φυσικά και επεξεργασμένα τρόφιμα (φρούτα, λαχανικά, ξηρούς καρπούς, χυμούς, κρασί), που αποτελούν περίπου το 34% των ρωσικών εισαγωγών.
Στο πλαίσιο της επιδείνωσης των ρωσοτουρκικών σχέσεων, η Ρωσία έχει προβεί σε οικονομικές κυρώσεις κατά της Τουρκίας. Υπό απαγόρευση τέθηκαν τα εισαγόμενα από τη Τουρκία προϊόντα (φρούτα και λαχανικά, ξηροί καρποί), όπως και είδη καπνού. Εισαγωγές ορισμένων προϊόντων απλά περιορίστηκαν, σε κάποια όμως εφαρμόστηκε εμπάργκο. Η Ρωσία ήδη αναζητά εναλλακτικές αγορές για να προλάβει τα σημαντικά ελλείμματα που θα προκύψουν στην αγορά. Λαμβάνοντας υπόψη τα γεγονότα αυτά, μπορούμε να φανταστούμε μερικές αλλαγές που είναι πιθανό να συμβούν στον τομέα αυτόν.
Με μια ματιά βλέπει κανείς ότι τα προϊόντα που εισάγει η Ρωσία από τη Τουρκία είναι παρόμοια με αυτά που εισάγει από την Ελλάδα. Συνεπώς η Ελλάδα θα μπορούσε να καλύψει κάποια ποσοστά των εισαγωγών από την Τουρκία. Προϊόντα όπως ντομάτες, ξηροί καρποί, πορτοκάλια και είδη καπνού θα μπορούσαν να εξαχθούν σε μεγαλύτερο ποσοστό από την Ελλάδα προς τη Ρωσία, και να τονώσουν έτσι την οικονομία της χώρας.

Τουριστικός τομέας
Ένας άλλος σημαντικός κλάδος συνεργασίας Ρωσίας-Ελλάδας είναι αδιαμφισβήτητα ο τουριστικός. Σαφώς θα υπάρξουν αλλαγές και σε αυτόν τον τομέα, κυρίως λόγω της προτροπής του ίδιου του Υπουργείου Εξωτερικών της Ρωσίας προς τους υπηκόους της χώρας να αναζητήσουν εναλλακτικό τουριστικό προορισμό από την Τουρκία και την Αίγυπτο.
Η Ελλάδα είναι ένας από τους αγαπημένους προορισμούς για τους Ρώσους ταξιδιώτες. Το 2013 ο αριθμός των Ρώσων που επισκέφτηκαν την Ελλάδα έφτασε το 1,352 εκ. Σύμφωνα με τη ρωσική εφημερίδα TASS, οι Ρώσοι τουρίστες συνολικά ξόδεψαν στην Ελλάδα 1,342 δισ. ευρώ (κάθε Ρώσος ξοδεύει πάνω από 1000 ευρώ, ενώ άλλοι τουρίστες δεν υπερβαίνουν το ποσό των 700 ευρώ).
Ο Ρώσος Υπουργός Εξωτερικών, Sergey Lavrov, τόνισε πως οι τρομοκρατικές απειλές στην Τουρκία δεν είναι λιγότερες από αυτές στην Αίγυπτο. Το βράδυ που συνέβη η καταστροφή του ρωσικού μαχητικού αεροπλάνου άρχισαν μαζικές επιστροφές εισιτηρίων με προορισμό την Τουρκία, ενώ μερικά πρακτορεία σταμάτησαν τελείως να πωλούν τουριστικά πακέτα για τον ίδιο προορισμό.
Η Ελλάδα όμως δεν έμεινε άπραγη, και έσπευσε να λάβει μέτρα στην περίπτωση που οι Ρώσοι τουρίστες ακολουθήσουν τις εντολές του Υπουργείου Εξωτερικών και το ποσοστό Ρώσων επισκεπτών στην Ελλάδα αυξηθεί. Σύμφωνα με το Υπουργείο Τουρισμού της Ελλάδας, έχουν γίνει ήδη κινήσεις για να εκμεταλλευτεί η χώρα το «κενό» που έχει δημιουργηθεί λόγω των παραπάνω τρομοκρατικών γεγονότων, οπότε η Ελλάδα είναι έτοιμη να προσφέρει καλοκαιρινές αλλά και χειμερινές διακοπές στους Ρώσους επισκέπτες. Συγκεκριμένα, έχουν δημιουργηθεί ιδιαίτερα πακέτα για τη χειμερινή περίοδο, αλλά και για την καλοκαιρινή, τα οποία εξασφαλίζουν στους Ρώσους τουρίστες υψηλά μέτρα προστασίας για να ταξιδεύουν με ασφάλεια. Η Ελλάδα, εκτός από τον απλό τουρισμό, μπορεί να προσφέρει επίσης πολιτισμικό και θρησκευτικό. Αν και είναι άγνωστο ακόμα πόσοι ακριβώς Ρώσοι επισκέπτες θα προτιμήσουν την Ελλάδα για τις διακοπές τους, η χώρα είναι έτοιμη να δεχτεί 1,2 εκ. άτομα.

Ενεργειακός τομέας
Η Ελλάδα εισάγει από τη Ρωσία περίπου το 80% του φυσικού αερίου που καταναλώνει, και πάνω από το 40% του πετρελαίου. Η μεταφορά του ρωσικού φυσικού αερίου πραγματοποιείται βάσει της διακυβερνητικής συμφωνίας του 1987. Το 1988 η χώρα είχε υπογράψει σύμβαση για την προμήθεια έως 3 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων φυσικού αερίου ετησίως μεταξύ του «Soyuzgazexport» (σήμερα «Gazprom») και της ελληνικής εταιρείας ΔΕΠΑ. Η μεταφορά του φυσικού αερίου άρχισε το 1996. Η σύμβαση θα είχε ισχύ 20 ετών και το 2014 παρατάθηκε για άλλα 10 χρόνια, δηλαδή μέχρι το 2026.
Η Ελλάδα, ως γνωστόν, είχε εκφράσει το ενδιαφέρον της να συμμετάσχει σε ρωσικά σχέδια για δημιουργία αγωγών πετρελαίου, όπως το «South Stream» (η δημιουργία του οποίου έχει σταματήσει οριστικά), το «Turkish Stream» και στον αγωγό «Tesla» που θα αποτελούσε τη συνέχεια του «Turkish Stream». Αρκετά μέσα ενημέρωσης παρουσίασαν την είδηση, πως η Ελλάδα, όπως και άλλες 7 βαλκανικές χώρες, στράφηκαν ενάντια στη δημιουργία του «Nord Stream» και του «Nord Stream 2». Σε αυτό το σημείο, θα ωφελούσε ένα μικρό ταξίδι στο χρόνο για να δούμε πώς ακριβώς πάγωσαν οι ενεργειακές σχέσεις των δύο χωρών.

Turkish Stream

Το 2007 ξεκίνησαν όλες οι απαραίτητες νομικές και τεχνικές προεργασίες για την κατασκευή νέου αγωγού φυσικού αερίου, που θα περνούσε μέσω Μαύρης Θάλασσας στη Βουλγαρία, τη Σερβία, την Ουγγαρία, την Ελλάδα, την Ιταλία και την Αυστρία. Η ρωσική Gazprom και η ιταλική Eni φιλοδοξούσαν να δημιουργήσουν έναν αγωγό που θα αντικαθιστούσε τη σχεδιαζόμενη επέκταση του «Blue Stream». Η κατασκευή του λεγόμενου «South Stream» θα ολοκληρωνόταν το 2015. Η ιστορία αυτή όμως δεν είχε αίσιο τέλος λόγω των παγκόσμιων ισορροπιών και των αντικρουόμενων συμφερόντων. Συγκεκριμένα, η Δύση άσκησε πιέσεις στη Βουλγαρία, ώστε να ακυρώσει τη συμμετοχή της στο παραπάνω πρόγραμμα, κάτι που τελικά και έγινε. Χωρίς τη συμμετοχή μιας βασικής για το σχέδιο χώρας, όλο το σχέδιο απλώς ναυάγησε. Το ερώτημα πλέον είναι εάν και το «Turkish Stream» θα μείνει μονάχα στα σχέδια λόγω και πάλι των πολιτικών διαφορών. Λαμβάνοντας υπόψη τα τελευταία γεγονότα, ο Υπουργός Ενέργειας της Ρωσίας έκανε επίσημη δήλωση πως το σχέδιο του αγωγού «Turkish Stream» αναβλήθηκε. Είναι άγνωστο εάν και αυτή η προσπάθεια της Ρωσίας θα μείνει «στο κενό» ή αν τελικά θα συνεχιστεί.

Τι σημαίνει όμως πρακτικά για την Ελλάδα το παραπάνω σχέδιο και η πιθανή ακύρωση του; Ο αγωγός που θα μετέφερε 32 δις. κυβικά μέτρα αερίου το χρόνο θα συνέβαλε στην οικονομία της χώρας, καθώς θα έφερνε σημαντικά έσοδα από τη φορολόγηση. Επιπλέον, για την κατασκευή του θα χρειαζόταν ανθρώπινο δυναμικό, κάτι που συνεπάγεται δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Αδιαμφισβήτητη θα ήταν και η ενίσχυση της γεωπολιτικής σημασίας της χώρας, όπως και της ισχύος της. Ο αγωγός «Turkish Stream» επρόκειτο να επιμηκυνθεί σημαντικά, χάρη στη δημιουργία ενός παράπλευρου αγωγού «Tesla», ο οποίος θα μετέφερε το φυσικό αέριο μέχρι και την Αυστρία. Ο «Tesla», όπως είχε προγραμματιστεί, θα λειτουργούσε το 2019. Η χωρητικότητά του θα ανερχόταν σε 27 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα και το μήκος 1300-1400 χλμ.
Ο ρόλος της Ελλάδας στη δημιουργία του αγωγού δεν θα ήταν καθόλου ασήμαντος, καθώς είχε προγραμματιστεί πως μέσω ελληνικού εδάφους θα περνούσε η συνέχειά του, που θα τροφοδοτούσε την Ιταλία με φυσικό αέριο. Εάν το σχέδιο πραγματοποιηθεί, από το ελληνικό έδαφος θα διέρχονται 42 δις. κυβικά μέτρα φυσικού αερίου. Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς τί συνεπάγεται για την Ελλάδα η ακύρωση της δημιουργίας του αγωγού «Turkish Stream». Στην περίπτωση που δεν αναθερμανθούν τελικά οι ρωσοτουρκικές σχέσεις, θα έχει ενδιαφέρον εάν η «παγωμένη αυτοκρατορία» θα προσπαθήσει να προσεγγίσει για ακόμα μια φορά τη Βουλγαρία με ένα νέο πρόγραμμα, ή αν θα επικεντρωθεί στα ήδη υπάρχοντα σχέδιά της, τα οποία όμως παρακάμπτουν το ελληνικό έδαφος.
Τον Απρίλιο του 2015 ο Πρωθυπουργός της Ελλάδας πραγματοποίησε επίσκεψη στη Ρωσία, η οποία μάλιστα θεωρήθηκε «αναθέρμανση» των ρωσο-ελληνικών σχέσεων, για να συζητήσει με τον ομόλογό του πιθανές καινούριες συνεργασίες. Στη συζήτηση αυτή τέθηκε και το θέμα του αγωγού «Turkish Stream» που θα διερχόταν από τα ελληνικά σύνορα και θα έδινε οικονομική και γεωπολιτική τόνωση στη χώρα. Ήταν η πρώτη φορά, 7 χρόνια μετά την αποτυχημένη προσπάθεια της δημιουργίας αγωγού «South Stream», που η Ελλάδα ξαναμπήκε στο ενεργειακό παιχνίδι με τη Ρωσία.

Η θέση της Ελλάδας στην τρέχουσα αντιπαράθεση είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη, κυρίως λόγω της γεωπολιτικής της θέσης. Τα τελευταία χρόνια προσπαθεί να διατηρεί τις ισορροπίες ανάμεσα σε δυο άσπονδους εχθρούς, λαμβάνοντας πάντα υπόψη τα δικά της εθνικά συμφέροντα. Οι τελευταίες εξελίξεις επιδείνωσαν ακόμα πιο πολύ τις ήδη λεπτές ισορροπίες, φέρνοντας την Ελλάδα αντιμέτωπη με επιλογές οι οποίες θα τοποθετήσουν τη χώρα σε ένα στρατόπεδο. Ποιες θα είναι αυτές οι αποφάσεις, και ποιες εξελίξεις θα έρθουν για να θέσουν νέους κανόνες, είναι άγνωστο. Σίγουρα όμως θα είναι ένα ενδιαφέρον διπλωματικό παιχνίδι, το οποίο θα επιβεβαιώσει τη πολυπλοκότητα των διεθνών σχέσεων.

Πηγές
http://www.strategyinternational.org/index.php/en/sectors/nato-transatl-relations/nato/74-5

http://www.kommersant.ru/doc/2867258

http://www.tourprom.ru/news/30935/

http://www.ria.ru/economy/20150820/1197398280.html

http://www.regnum.ru/news/polit/1912321.html

http://www.inosmi.ru/politic/20151127/234602177.html

http://www.vestikavkaza.ru/news/Turetskiy-potok-v-Evrope-prodolzhit-gazoprovod-Tesla.html

http://www.forexaw.com/TERMs/Industry/Plants_and_soobruzheniya/l2292_%D0%A2%D1%83%D1%80%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%BF%D0%BE%D1%82%D0%BE%D0%BA_Turkish_Stream_%D1%8D%D1%82%D0%BE

http://www.neftegaz.ru/news/view/128996

http://www.national-pride.org/2015/11/26/%CF%84%CE%B9-%CF%83%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CE%AF%CE%BD%CE%B5%CE%B9-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1-%CE%B7-%CF%81%CF%89%CF%83%CE%BF%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BA/

http://www.vedomosti.ru/business/articles/2015/08/19/605369-balkanskie-strani-osenyu-hotyat-dogovoritsya-o-prodlenii-turetskogo-potoka-v-evrope

http://www.tass.ru/info/1885791

http://www.vedomosti.ru/economics/articles/2015/11/30/618843-sanktsii-turtsii-rossii

http://www.mignatiou.com/2015/11/pies-i-pithanes-energiakes-ikonomikes-sinepies-tis-krisis-rosias-tourkias/