Ένας από τους βασικούς στόχους της εφαρμογής του σχεδίου της Commission για την ολοκλήρωση της Ενεργειακής Ένωσης (Energy Union) αποτελεί η ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού των Ευρωπαίων πολιτών. Σύμφωνα με την Eurostat, η ΕΕ εισάγει το 54% της ενέργειας που καταναλώνει και, πιο συγκεκριμένα, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις εισαγωγές αργού πετρελαίου (88,8%) και φυσικού αερίου (69,1%) (Eurostat, 2015).

Γράφημα 1: Εξάρτηση των εισαγωγών ενέργειας της ΕΕ, Eurostat, 2015

Αν και η ενεργειακή εξάρτηση δεν είναι ίδια για όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ, είναι γεγονός ότι έξι χώρες -οι χώρες της Βαλτικής- εξαρτώνται πλήρως από έναν και μόνο εξωτερικό προμηθευτή για τις εισαγωγές φυσικού αερίου τους – τη Ρωσία. Για τον λόγο αυτόν, εξαιτίας του φόβου της επανεμφάνισης μιας ενεργειακής κρίσης στην ευρωπαϊκή ήπειρο -όπως η διαμάχη Ρωσίας και Ουκρανίας για το φυσικό αέριο το 2009, η οποία αποκάλυψε τα ευάλωτα σημεία της ΕΕ, και τη μεγάλη εξάρτησή της από το ρωσικό φυσικό αέριο της Gazprom-, η Ενεργειακή Ένωση δείχνει να αποτελεί αναγκαιότητα για την ενεργειακή ασφάλεια (energy security) της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος της ενεργειακής ασφάλειας, η Επιτροπή αποκάλυψε τα μέτρα της για τη διαφοροποίηση των πηγών, των διαδρομών και των προμηθευτών ενέργειας, στα οποία περιλαμβάνονται (European Commission, 2016):

• Η κατασκευή νέων αγωγών φυσικού αερίου,
• Η πλήρης εκμετάλλευση αποθήκευσης του Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου (ΥΦΑ/LNG) στην εσωτερική αγορά,
• Η δημιουργία διασυνδέσεων των συστημάτων μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου μεταξύ των κρατών (electricity interconnectors),
• Η καθιέρωση μηχανισμών αλληλεγγύης για την παροχή βοήθειας στα πλέον ευάλωτα κράτη-μέλη σε περίπτωση διακοπών του ενεργειακού εφοδιασμού, και
• Η ανάπτυξη αντίστροφων ροών (reverse flows).

Το ενεργειακό καθεστώς της Ελλάδας

Λόγω της περιορισμένης παραγωγής ενέργειας, η Ελλάδα είναι, κυρίως, χώρα εισαγωγής πετρελαίου και φυσικού αερίου. Ειδικότερα, η Ελλάδα εισάγει το 62% όλων των καυσίμων, με τις εισαγωγές πετρελαίου και φυσικού αερίου να φτάνουν κοντά στο 100% – γεγονός που αποτελεί σοβαρή απειλή για την ενεργειακή της ασφάλεια. Η Ρωσία αποτελεί τον μεγαλύτερο εξαγωγέα φυσικού αερίου στην Ελλάδα (66%), ακολουθούμενη από την Τουρκία (17,4%) και την Αλγερία (16,4%).

Ως μέλος της ΕΕ και της Ευρωζώνης, η Ελλάδα συμμετέχει στις κοινοτικές ενεργειακές πολιτικές – όπως οι στόχοι 20-20-20 για την κλιματική αλλαγή, αλλά και το κλιματικό πλαίσιο για το 2030 (European Commission, 2008). Παρά τη σοβαρή οικονομική κρίση, η Ελλάδα αποτελεί χώρα-κλειδί για την επίτευξη της ολοκλήρωσης της Ενεργειακής Ένωσης, κυρίως λόγω της γεωγραφικής της θέσης που τοποθετείται στην ανατολική λεκάνη της Μεσογείου.

Εάν ληφθεί υπόψη ο τομέας της ενεργειακής ασφάλειας και αλληλεγγύης, το ενεργειακό μείγμα της χώρας είναι ελαφρώς διαφορετικό από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (υψηλότερη χρήση πετρελαίου και λιγνίτη, με χαμηλότερη χρήση φυσικού αερίου, και καθόλου πυρηνική ενέργεια), ενώ η εξάρτησή της από τις εισαγωγές παραμένει υψηλότερη σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (Γράφημα 2).

Γράφημα 2: Εξάρτηση των εισαγωγών ενέργειας της Ελλάδας, European Commission, 2015 γ

Πολιτικές ενεργειακής ασφαλείας στο πλαίσιο της Ενεργειακής Ένωσης

Κατασκευή αγωγών

Το πρώτο μέρος της στρατηγικής ασφάλειας της Ενεργειακής Ένωσης είναι η διαφοροποίηση του ενεργειακού εφοδιασμού. Το μέτρο αυτό αποσκοπεί στην κατασκευή νέων αγωγών φυσικού αερίου, ή στην οριστικοποίηση εκείνων που έχουν ήδη προγραμματιστεί, με σκοπό τη σύνδεση των χωρών της Κεντρικής Ασίας (π.χ. Αζερμπαϊτζάν) με την Ευρώπη για την εξαγωγή φυσικού αερίου, αλλά και για την αντιμετώπιση της έκθεσης των ευρωπαϊκών αγορών ενέργειας στο ρωσικό φυσικό αέριο (European Commission, 2014).

Η Ελλάδα συμμετέχει ενεργά στη δημιουργία του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου λόγω της γεωγραφικής της θέσης. Ειδικότερα, η Ελλάδα θα συμμετάσχει στην κατασκευή του αγωγού Trans-Adriatic Pipeline (TAP), ο οποίος θα μεταφέρει φυσικό αέριο από την Κασπία Θάλασσα προς την Κεντρική Ευρώπη μέσω της Ελλάδας, της Αλβανίας και της Ιταλίας (European Commission, 2014) (Γράφημα 3).

Ο TAP, ο οποίος είναι έργο κοινού ενδιαφέροντος για την ΕΕ (Project of Common Interest, PCI), θα συνδεθεί με το TANAP (Trans-Anatolian Pipeline) στα ελληνοτουρκικά σύνορα, και θα έχει προβλεπόμενη χωρητικότητα 10 bcm ετησίως – με πιθανή αναβάθμιση στα 20 bcm, ανάλογα με τις μελλοντικές συνθήκες προσφοράς και ζήτησης.

Γράφημα 3: Αγωγός TAP, Υπουργείο Ενέργειας και Περιβάλλοντος

Το δεύτερο έργο κοινού ενδιαφέροντος για δημιουργία αγωγών στο οποίο συμμετέχει η Ελλάδα είναι η κατασκευή του Διασυνδετήριου Αγωγού φυσικού αερίου Ελλάδας-Βουλγαρίας (IGB), ο οποίος θα λειτουργήσει ως μία ακόμα ενεργειακή γέφυρα μεταφοράς φυσικού αερίου για τις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης (European Commission, 2015 β).

Ο IGB θα αποτελεί “παρακλάδι” του κεντρικού αγωγού TAP, και θα έχει χωρητικότητα 3 έως 5 bcm, με μόνιμη ικανότητα αντίστροφης ροής (reverse flow) (European Commission, 2014). Ο αγωγός αυτός θα είναι μέρος του Κάθετου Διαδρόμου – ενός φιλόδοξου σχεδιασμού για τη διασύνδεση των εθνικών ενεργειακών συστημάτων της Ελλάδας, της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας, ενισχύοντας την ενεργειακή τους ασφάλεια και τη διαφοροποίηση του ενεργειακού τους εφοδιασμού (IENE, 2015).

Το τρίτο έργο που εμπλέκεται η Ελλάδα είναι ο αγωγός φυσικού αερίου EASTMED -γνωστός και ως Τρίτος Διάδρομος-, ο οποίος θα συνδέει το Ισραήλ, την Κύπρο και την Ελλάδα δια της υποθαλάσσιας οδού (Γράφημα 4). Μετά τις ανακαλύψεις αποθεμάτων φυσικού αερίου στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Κύπρου και Ισραήλ (Θάλασσα της Λεβαντίνης), ο EASTMED θα μπορούσε να δημιουργήσει έναν νέο διάδρομο για την παροχή ενέργειας στην Ευρώπη.

Αυτός ο υποθαλάσσιος αγωγός εκτιμάται ότι θα έχει χωρητικότητα 8-10 bcm, και έχει σχεδιαστεί για να παραδώσει ποσότητες φυσικού αερίου από το Ισραήλ στη Δυτική Ευρώπη (νότια Ιταλία) μέσω της Κρήτης και της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ο EASTMED αποτελεί έργο κοινού ενδιαφέροντος, καθώς έχει την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, λόγω του γεγονότος ότι σε αυτό συμμετέχουν τρία μέλη της ΕΕ (Κύπρος, Ελλάδα και Ιταλία).

Γράφημα 4: Σχέδιο αγωγού EASTMED, Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών

Πλήρης εκμετάλλευση του ΥΦΑ (LNG)

Το δεύτερο μέρος των πολιτικών της Ενεργειακής Ένωσης για ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού είναι η πλήρης εκμετάλλευση του υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG), και η αποθήκευσή του στην εσωτερική αγορά. Δεδομένου ότι το φυσικό αέριο αποτελεί το 1/4 του ενεργειακού μίγματος της ΕΕ, η Επιτροπή στοχεύει στην αύξηση αυτού του ποσοστού κατά 50% κατά την επόμενη δεκαετία (Γράφημα 5).

Η Ελλάδα εμπλέκεται διπλά σε αυτή την πολιτική, αφενός, μέσω της κατασκευής ενός νέου σταθμού υγροποιημένου φυσικού αερίου στην Καβάλα και, αφετέρου, μέσω της αναβάθμισης του υφιστάμενου τερματικού σταθμού της Ρεβυθούσας, προκειμένου να αυξηθεί η χωρητικότητα αποθήκευσης και υγροποίησης του φυσικού αερίου (European Commission, 2015 β). Η αύξηση της δυνατότητας αποθήκευσης φυσικού αερίου στην Ευρώπη δεν θα λειτουργήσει μόνο ως μια εφεδρική λύση σε καταστάσεις κρίσης, αλλά θα δημιουργήσει επίσης μια πιο ανταγωνιστική αγορά για τις τιμές του φυσικού αερίου παγκοσμίως (European Commission, 2015 β).

Γράφημα 5: Χάρτης των τερματικών σταθμών LNG (2013), J. Delors Institute

Σύνδεση κρατών μέσω διασυνδέσεων ηλεκτρικής ενέργειας

Ο τρίτος πυλώνας του project της Ενεργειακής Ένωσης για την ενεργειακή ασφάλεια αφορά στη ραχοκοκαλιά της ενεργειακής εσωτερικής αγοράς, και είναι η δημιουργία διασυνδέσεων ηλεκτρικής ενέργειας μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ (European Commission, 2015 β). Αυτή η πολιτική στοχεύει στην περιφερειακή συνεργασία και αλληλεγγύη μεταξύ γειτονικών χωρών – όπως το παράδειγμα των σκανδιναβικών χωρών.

Η περιοχή της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στερείται ανταγωνιστικών και επαρκώς ενοποιημένων αγορών και, για τον λόγο αυτόν, η ανάπτυξη διασυνδεδεμένων ενεργειακών δικτύων είναι απαραίτητη για τη διασφάλιση του ενεργειακού εφοδιασμού (European Commission, 2014). Με βάση το πλαίσιο της Ενεργειακής Ένωσης, ο ελάχιστος στόχος διασύνδεσης για όλες τις χώρες θα είναι 15% έως το 2030 (European Commission, 2015 β). Η ικανότητα διασύνδεσης της Ελλάδας ανήλθε σε 11% το 2014, αλλά βρίσκονται υπό κατασκευή δύο νέα έργα, με στόχο η χώρα να φθάσει το επίπεδο του 15%.

Η νέα διασυνδετική γραμμή Ελλάδας-Βουλγαρίας αποτελεί το πρώτο υπό κατασκευήν έργο που θα επιτρέψει την αύξηση της ικανότητας μεταφοράς ισχύος στα σύνορα μεταξύ των δύο χωρών. Παράλληλα, το EuroAsia Interconnector, ένα διμερές έργο υποβρύχιας διασύνδεσης μεταξύ Ισραήλ, Κύπρου και Ελλάδας, στοχεύει στη δημιουργία μια σχέσης αλληλεξάρτησης των απομονωμένων αγορών ενέργειας του Ισραήλ και της Κύπρου με την αγορά της ΕΕ.

Έτσι, λοιπόν, λόγω της κεντρικής θέσης του ελληνικού ενεργειακού δικτύου στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, και παράλληλα με τις υπάρχουσες και μελλοντικές συνδέσεις με την Ιταλία, τη Βουλγαρία, την Τουρκία και τα Δυτικά Βαλκάνια, η Ελλάδα θα μπορούσε να διαδραματίσει ρόλο ηλεκτρικού κόμβου στην περιοχή (European Commission, 2015 γ).

Επιπτώσεις των πολιτικών ασφαλείας της Ενεργειακής Ένωσης για την Ελλάδα

Οφέλη

Συμμετέχοντας στην Ενεργειακή Ένωση, η Ελλάδα μπορεί να βγει κερδισμένη σε πολλαπλά επίπεδα. Από γεωπολιτική σκοπιά, η Ελλάδα έχει την ευκαιρία να καταστεί περιφερειακός κόμβος φυσικού αερίου στη Νοτιοανατολική Ευρώπη, ως χώρα διέλευσης που συνδέει τα αποθέματα φυσικού αερίου από την Κασπία Θάλασσα και τη Μέση Ανατολή προς στην Ευρώπη, μέσω αγωγών και τερματικών σταθμών υγροποιημένου φυσικού αερίου (European Commission, 2015 β).

Λόγω του ασταθούς σκηνικού που δημιουργήθηκε κατά τα τελευταία τρία χρόνια από την άνοδο του ISIS στη Μέση Ανατολή, η Ελλάδα εμφανίζεται ως η πλέον αξιόπιστη χώρα στη Νοτιοανατολική Ευρώπη για να εγγυηθεί την ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια (ΓΕΕΘΑ, 2015). Επιπλέον, μετά την άρση του εμπάργκο του Ιράν από τη Δύση, η Ελλάδα θα μπορούσε να επωφεληθεί από τις ισχυρές διπλωματικές σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών, και να διαδραματίσει τον ρόλο του κατόχου των εισαγωγών του ιρανικού φυσικού αερίου προς την ΕΕ (Brakoulias et al., 2015).

Όλες αυτές οι ενέργειες θα μπορούσαν να μεταφραστούν ως μια μεγάλη ευκαιρία για την Ελλάδα να αποκαταστήσει την εικόνα της, και να αυξήσει το διπλωματικό της κεφάλαιο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ως χώρα-κλειδί του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου – ιδιαίτερα στην παρούσα φάση της οικονομικής κρίσης (Dokos & Tsakiris, 2012).

Όσον αφορά στην ενεργειακή ασφάλεια, με την εφαρμογή αυτών των πολιτικών η Ελλάδα θα μπορούσε να ενισχύσει την ασφάλεια εφοδιασμού της. Τόσο η κατασκευή αγωγών φυσικού αερίου, όσο και οι τερματικοί σταθμοί ΥΦΑ θα διαφοροποιήσουν τις πηγές και τις διαδρομές εφοδιασμού, μειώνοντας την εξάρτηση της χώρας από το ρωσικό φυσικό αέριο. Η διαφοροποίηση των προμηθειών, αλλά και η εισαγωγή φυσικού αερίου μέσω αντίστροφων ροών από γειτονικές χώρες θα έχει ως αποτέλεσμα την καλύτερη ανταπόκριση σε περιπτώσεις ενεργειακής κρίσης. Στις περιπτώσεις αυτές, η κατασκευή νέων τερματικών σταθμών υγροποιημένου φυσικού αερίου με χωρητικότητα αποθήκευσης, και η επέκταση των διασυνδέσεων ηλεκτρικής ενέργειας θα συμβάλουν συμπληρωματικά.

Τέλος, η Ελλάδα μπορεί να έχει σημαντικά άμεσα και έμμεσα οικονομικά οφέλη από τις πολιτικές ενεργειακής ασφάλειας. Πρώτον, κατά την περίοδο κατασκευής και λειτουργίας των προτεινόμενων αγωγών και τερματικών σταθμών ΥΦΑ θα δημιουργηθούν εγχώριες θέσεις εργασίας, ενισχύοντας την τοπική οικονομία, και μειώνοντας τα υψηλά ποσοστά ανεργίας. Για παράδειγμα, μόνο για την κατασκευή του TAP θα δημιουργηθούν κατά μέσο όρο 4.300-4.800 περισσότερες θέσεις εργασίας ετησίως, για τουλάχιστον 54 έτη (IOBE, 2013). Παράλληλα, ο TAP αναμένεται να συνεισφέρει 33-36 δισεκατομμύρια ευρώ στην ελληνική οικονομία – μέσω φόρων, δασμών, και άλλων μορφών εισφορών (IOBE, 2013). Εκτός από τις άμεσες επιπτώσεις στην ελληνική οικονομία, οι ενδεχόμενες δευτερογενείς επιπτώσεις από αυτές τις κατασκευές θα μπορούσαν να αποτελέσουν ευκαιρία για την προσέλκυση ξένων ενεργειακών εταιρειών που θα επενδύουν στην ελληνική αγορά.

Προκλήσεις

Στον αντίποδα, η Ελλάδα μπορεί να αντιμετωπίσει σημαντικές προκλήσεις λόγω της συμμετοχής της στην Ενεργειακή Ένωση. Ένα πιθανό μειονέκτημα αυτής της “συμφωνίας” θα μπορούσε να είναι ότι η σημερινή κατάσταση της Ενεργειακής Ένωσης σχεδιάζεται με βάση μια ισορροπημένη πολιτική εισαγωγών, με σκοπό την ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού. Ως εκ τούτου, αυτή η πολιτική αποκλείει την εκμετάλλευση των εγχώριων φυσικών πόρων “πράσινης” ενέργειας – όπως, στην περίπτωση της Ελλάδας, η αιολική και η ηλιακή ενέργεια (Προέδρου, 2009). Αυτές οι πολιτικές ενδέχεται, επίσης, να αποθαρρύνουν τις επόμενες ελληνικές κυβερνήσεις από τη διερεύνηση ενδεχόμενων αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου που είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν στη θαλάσσια περιοχή νοτίως της Κρήτης, εάν ληφθεί υπόψη ότι η Κύπρος και η Αίγυπτος έχουν ανακαλύψει σχετικά αποθέματα φυσικού αερίου.

Επιπλέον, οι πολιτικές αυτές -προσανατολισμένες στη μείωση της ρωσικής εξάρτησης- που βασίζονται στο πλαίσιο ασφάλειας της Ενεργειακής Ένωσης, μπορεί να έχουν αρνητικές επιπτώσεις σε διπλωματικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, η πιθανή ολοκλήρωση της ευρωπαϊκής ενεργειακής αγοράς θα επηρεάσει την πολυπολική εξωτερική πολιτική της Ελλάδας, και θα επιδεινώσει ιδιαίτερα τους πολιτικούς, πολιτιστικούς και οικονομικούς δεσμούς με τη Ρωσία (Dokos & Tsakiris, 2012).

Συμπεράσματα

Η Ελλάδα, ως μέλος όλων των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων και πλαισίων, συμμετέχει ενεργά στις πολιτικές ασφάλειας της Ενεργειακής Ένωσης. Η συμμετοχή της αυτή στην κατασκευή αγωγών, τερματικών σταθμών ΥΦΑ και διασυνδέσεων ηλεκτρικής ενέργειας της δίνει τη δυνατότητα -παράλληλα με τη γεωγραφική της θέση- να καταστεί περιφερειακός κόμβος του Νότιου Διαδρόμου Φυσικού Αερίου. Επιπλέον, η Ελλάδα μπορεί να επωφεληθεί διπλωματικά και οικονομικά από την εφαρμογή αυτών των πολιτικών, αναβαθμίζοντας το ενεργειακό της καθεστώς στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και ενισχύοντας την ανάκαμψη της οικονομίας της.

Από την άλλη πλευρά, καθώς το πλαίσιο της Ενεργειακής Ένωσης και οι εθνικές πολιτικές αποτελούν ένα παιχνίδι μηδενικού αθροίσματος, η Ελλάδα μπορεί σε διπλωματικό επίπεδο να αντιμετωπίσει σοβαρές προκλήσεις κατά τη συμμετοχή της σε αυτό το έργο. Επιπρόσθετα, οι δεσμευτικές ενεργειακές πολιτικές ασφαλείας αφήνουν λίγο χώρο σε μια μελλοντική ελληνική κυβέρνηση να εκμεταλλευτεί πλήρως τους εθνικούς φυσικούς πόρους, καθώς η Ελλάδα περιορίζεται στον ρόλο απλά και μόνο μιας χώρας εισαγωγής ενέργειας.

Πηγές:

1. Andoura, S. & Vinois, J. (2015). FROM THE EUROPEAN ENERGY FROM THE EUROPEAN ENERGY. s.l.: Jacques Delors Institute.
2. Brakoulias, C., Levoyannis, C. and Gkanoutas-Leventis, A., (2015). Greece and Iran: two old friends can change the geopolitics of energy in Europe. s.l.: www.energypost.eu.
3. Coats, C., (2013). How Real Is Greece’s Oil And Gas Future? s.l.: forbes.com.
4. Dagoumas, A. and Kitsios, F. (2014). Assessing the impact of the economic crisis on energy poverty in Greece. Sustainable Cities and Society, Volume 13, p. 267–278.
5. Dokos, T. and Tsakiris, T. (2012). A Strategic Challenge: The role of Greece in Europe’s Southern Gas Corridor Strategy s.l.: Eliamep.
6. European Climate Foundation. (2016). Energy Union Choices: A Perspective on Infrastructure and Energy Security In the Transition. s.l.: European Climate Foundation.
7. European Commission. (2008). 20 20 by 2020: Europe’s climate change opportunity Brussels: European Commission.
8. European Commission. (2014). European Energy Security Strategy, Brussels: European Commission.
9. European Commission. (2015). ENERGY UNION PACKAGE, Brussels: European Commision.
10. European Commission, (2015). State of the Energy Union 2015, Brussels: European Commission.
11. European Commission. (2015). State of the Energy Union: Country Factsheet Greece, Brussels: European Commission.
12. European Commission. (2016). EU strategy for liquefied natural gas and gas storage, Brussels: European Commision.
13. Eurostat Statistical Books. (2015). Energy, transport and environment indicators. Eurostat
14. Gaventa, J. Mabey, N., Dixson, S. & Acke, D. (2015). SIX PRINCIPLES FOR A RESILIENT ENERGY UNION: DELIVERING ENERGY AND CLIMATE SECURITY FOR EUROPE.s.l.: E3G.
15. Gotev, G. (2015). Russia can use Trans-Adriatic pipeline. Commission confirms
16. IEA. (2014). ENERGY SUPPLY SECURITY, Emergency Response of IEA Countries.
17. IEA. (2015). IEA Energy Statistics. s.l.: International Energy Agency.
18. IENE. (2015). THE “VERTICAL CORRIDOR” FROM THE AEGEAN TO THE BALTIC. Athens: Institute of Energy of South-East Europe.
19. IOBE. (2013). ECONOMIC IMPACT FROM THE CONSTRUCTION AND OPERATION OF THE TRANS ADRIATIC PIPELINE ON GREEK TERRITORY. Athens: FOUNDATION FOR ECONOMIC & INDUSTRIAL RESEARCH (IOBE).
20. MFA. (2015). Energy Diplomacy. Hellenic Republic Ministry of Foreign Affairs. http://www.mfa.gr/en/energy-diplomacy/
21. Radovanović, M., Filipović, S. and Pavlović, D. (2016). Energy security measurement – A sustainable approach. Renewable and Sustainable Energy Reviews.
22. Severin, F. and Geden, O. (2015). Limits of an “Energy Union”: Only Pragmatic Progress on EU Energy Market Regulation Expected in the Coming Months. s.l.: German Institute for International and Security Affairs .
23. Strambo, C., Nillson, M. and Mannson, A. (2015). Coherent or inconsistent? Assessing energy security and climate policy interaction within the European Union. Energy Research & Social Science, Volume 8, p. 1–12.
24. Tagliapetra, S. & Zachmann, G. (2016). RETHINKING THE SECURITY OF THE EUROPEAN UNION’S GAS SUPPLY.s.l.: Bruegel.
25. ΓΕΕΘΑ. (2015). ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΕΞΕΛΙΞΕΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΜΕΤΑ ΤΟ 2030. Αθήνα: Γενικό Επιτελείο Εθνικής Άμυνας
26. Προέδρου Φ. (2009). Η ελληνική πολιτική ενεργειακής ασφάλειας: Οι ελληνικές θέσεις στο πλαίσιο της ΕΕ και η δράση για την εξασφάλιση προμηθειών.