Στις 18 Απριλίου του 1951 υπογράφεται στο Παρίσι η Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα. Σήμερα, 66 χρόνια αργότερα, η εν λόγω συνθήκη, ακόμα και μετά την παύση της ισχύος της, θεωρείται το πρώτο στάδιο της διαμόρφωσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα.

Η δημιουργία της Ε.Κ.Α.Χ. θεμελιώθηκε πάνω στην “Ευρωπαϊκή Ιδέα”, η οποία αποκρυσταλλωνόταν στη Διακήρυξη του Γάλλου Υπουργού Εξωτερικών, Robert Schuman, ο οποίος εξέφρασε το όραμα της ενωμένης Ευρώπης με επίκεντρο την γαλλογερμανική συμφιλίωση. Η διακήρυξη Schuman παρουσιάστηκε από τον ίδιο στις 9 Μαΐου του 1950, προτείνοντας τη δημιουργία μιας Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα, με στόχο την από κοινού διαχείριση της παραγωγής των εν λόγω μετάλλων, που αποτελούσαν τις βασικές πρώτες ύλες κάθε βιομηχανοποιημένης κοινωνίας. Ο έτερος πρωτεργάτης και εμπνευστής του “Σχεδίου Schuman” ήταν ο Γάλλος πολιτικός και διπλωμάτης Jean Monnet. Ο Monnet επωμίστηκε το σημαντικό βάρος της τεχνικής και διοικητικής πρωτοβουλίας, ενώ συνέβαλλε αποφασιστικά στην παρασκηνιακή προώθηση του εγχειρήματος. Ο Γερμανός Καγκελάριος, Konrad Adenauer, έβλεπε θετικά τη γαλλική πρόταση, ενώ την πρόσκληση αποδέχθηκαν η Ιταλία, το Βέλγιο, η Ολλανδία και το Λουξεμβούργο, για να δημιουργηθεί η πρώτη ευρωπαϊκή κοινότητα, αποτελούμενη από έξι μέλη.

Η στρατηγική σκέψη πίσω από την πρόταση της Ε.Κ.Α.Χ. βασιζόταν στη δημιουργία οικονομικών αλληλεξαρτήσεων μεταξύ των δυο βασικών δρώντων της ηπειρωτικής Ευρώπης. Η συγχώνευση των βαριών βιομηχανιών άνθρακα και χάλυβα της Γαλλίας και της Γερμανίας -και η εποπτεία τους από μια Ανώτατη Αρχή- θα στεκόταν ικανή να ενισχύσει τη γαλλογερμανική αλληλεγγύη, να απομακρύνει τον φόβο του πολέμου, και να θέσει τα θεμέλια της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Συνεπώς, πέρα από τα οικονομικά και πολιτικά οφέλη, η ελαχιστοποίηση ενδεχομένων συγκρούσεων και η διασφάλιση της ειρήνης βρέθηκαν στο επίκεντρο της στρατηγικής σκέψης, σε μια μεταπολεμική Ευρώπη που σταδιακά άφηνε πίσω τα δεινά του πολέμου, και έκανε τα πρώτα της βήματα προς την κοινωνική, πολιτική και οικονομική της ανοικοδόμηση. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω απόσπασμα της Διακήρυξης Schuman: “Η Ευρώπη δεν θα δημιουργηθεί δια μιας, ούτε σε ένα συνολικό σχέδιο: θα οικοδομηθεί μέσα από συγκεκριμένα επιτεύγματα που, κατ΄ αρχάς, θα δημιουργήσουν μια πραγματική αλληλεγγύη. Η συνένωση των ευρωπαϊκών εθνών απαιτεί να εξαλειφθεί η μακραίωνη διαμάχη μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας. Η δράση που θα αναλάβουμε πρέπει να αφορά κατά πρώτο λόγο τη Γαλλία και τη Γερμανία”.

Οπωσδήποτε, η Ε.Κ.Α.Χ. δεν θα είχε δημιουργηθεί, αν δεν εξυπηρετούσε καίριες και πιεστικές εθνικές ανάγκες των δυο βασικών δρώντων της εποχής. Από τη μία, η οικονομική ανασυγκρότηση της μεταπολεμικής Γαλλίας περνούσε από τα χέρια των Γερμανών και, συγκεκριμένα, από την εισαγωγή κάρβουνου από τα γερμανικά ανθρακωρυχεία του Ruhr και του Saar. Η γαλλική πιεστική ανάγκη αποκρυσταλλώθηκε το 1945 με το “Σχέδιο Monnet”, το οποίο πρότεινε την απόκτηση ελέγχου των περιοχών που παρήγαγαν άνθρακα εντός της γερμανικής επικράτειας, καθώς και τη μεταφορά της παραγωγής προς τη γαλλική πλευρά. Κάτι τέτοιο θα αποδυνάμωνε τη γερμανική οικονομική ισχύ, ενώ θα ανεξαρτητοποιούσε και θα ενίσχυε τη γαλλική οικονομία. Από την άλλη, ο Konrad Adenauer, κατανοώντας τη σημασία που είχε η Δυτική Γερμανία για τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (Η.Π.Α.) και τους δυτικούς συμμάχους ως στρατηγικό φυλάκιο-ανάχωμα έναντι του σοβιετικού μπλοκ, εναρμόνισε την πολιτική της χώρας του με τις επιταγές της δυτικής στρατηγικής. Με αυτό το σκεπτικό, εισήγαγε τη Δυτική Γερμανία σε ένα ευρύ πλέγμα των δυτικών θεσμών (Ε.Κ.Α.Χ., μετέπειτα στο Βορειοατλαντικό Σύμφωνο και στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα), πετυχαίνοντας την ανέγερση της χώρας του από τα συντρίμμια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, και ξεπερνώντας τους εξοπλιστικούς περιορισμούς που είχαν επιβληθεί στην ηττημένη Χιτλερική Γερμανία.

Ωστόσο, θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η εξυπηρέτηση γαλλογερμανικών συμφερόντων ήταν απλά η αφορμή -ή ένα παραπάνω κίνητρο- για τη σύσταση της Ε.Κ.Α.Χ. στην μεταπολεμική Ευρώπη. Τα βαθύτερα αίτια βρίσκονται στη δράση των δυο υπερδυνάμεων της εποχής, και του διπολικού συστήματος που είχε ήδη αναδυθεί από το 1945. Συγκεκριμένα για τις Η.Π.Α., η υλοποίηση της διακήρυξης Schuman ήταν το μέσο για τη διασφάλιση των ευνοϊκότερων δυνατών όρων ισορροπίας ισχύος στο νέο διπολικό περιβάλλον. Η υιοθέτηση, μετά το 1947, του δόγματος της “ανάσχεσης” (containment) από την αμερικανική κυβέρνηση προϋπέθετε την οικονομική ανοικοδόμηση της Ευρώπης, με στόχο τη δημιουργία ενός αξιόπιστου ευρωατλαντικού πλαισίου άμυνας έναντι της Σοβιετικής Ένωσης. Η αμέριστη αμερικανική στήριξη στα πρώτα βήματα της μεταπολεμικής Ευρώπης αποτυπώθηκε τόσο σε οικονομικό επίπεδο -με την προσφορά οικονομικής βοήθειας μέσω του “Σχεδίου Marshall”-, όσο και σε επίπεδο άμυνας και ασφάλειας, εξασφαλίζοντας τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την ομαλή άνθηση της ευρωπαϊκής συνεργασίας, υπό την ομπρέλα του Βορειοατλαντικού Συμφώνου. Επομένως, λαμβάνοντας υπόψιν τις συνθήκες της εποχής, συμπεραίνει κανείς ότι ήταν, μάλλον, ο φόβος της σοβιετικής εξάπλωσης, και η έμμεση πίεση των Η.Π.Α. που οδήγησαν στην ταχύτερη δρομολόγηση των εξελίξεων, ενώ -μολονότι οι λόγοι ήταν κυρίως πολιτικοί- προτάθηκε η οικονομική συνεργασία ως όχημα επίτευξης γρήγορων και σταθερών αποτελεσμάτων.

Σε κάθε περίπτωση, η Ε.Κ.Α.Χ αποτελούσε καινοτομία για την εποχή, αφού οι στόχοι των κοινών πολιτικών που επιθυμούσε να εγκαθιδρύσει δεν περιορίζονταν μόνο στη δημιουργία μιας ελεύθερης ζώνης συναλλαγών μεταξύ των κρατών-μελών, αλλά έθετε τα θεμέλια για τη δημιουργία μιας ενιαίας αγοράς πρώτων υλών, όπως ο άνθρακας, ο χάλυβας, τα μεταλλεύματα σιδήρου κ.α. Η Ε.Κ.Α.Χ. σηματοδοτούσε την πρώτη ευρωπαϊκή διακρατική κοινότητα, διαθέτοντας μια σειρά σημαντικών υπερεθνικών χαρακτηριστικών. Τα εν λόγω χαρακτηριστικά εντοπίζονταν στη σύσταση και τη δράση των νέων κεντρικών οργάνων της Κοινότητας των έξι. Ανάμεσα στις βασικές τους αρμοδιότητες ήταν η παραγωγή και η εποπτεία νομοθεσίας σε σημαίνοντα πεδία πολιτικής, η εναρμόνιση της εξωτερική εμπορικής πολιτικής των κρατών-μελών, και η επιβολή φόρων στην παραγωγή άνθρακα και χάλυβα για τη χρηματοδότηση των δράσεων της Κοινότητας. Η ευθύνη εξυπηρέτησης των νέων αρμοδιοτήτων σε υπερεθνικό επίπεδο μοιράστηκε στα τέσσερα κύρια όργανα που δημιουργήθηκαν με την Ε.Κ.Α.Χ.:

1. Η Ανώτατη Αρχή: αποτελείτο από 9 μέλη, και ήταν το ανεξάρτητο εκτελεστικό όργανο που μεριμνούσε για την υλοποίηση των σκοπών της Συνθήκης, δρώντας προς το συμφέρον της Κοινότητας. Η εξουσία λήψης αποφάσεων που διέθετε επικεντρωνόταν σε ζητήματα όπως ο εκσυγχρονισμός και η αναβάθμιση της ποιότητας της παραγωγής, η προώθηση κοινών εξαγωγών, και η βελτίωση των εργασιακών συνθηκών στις βιομηχανίες άνθρακα και χάλυβα (μεταξύ άλλων).
2. Το Συμβούλιο Υπουργών: απαρτιζόταν από τους υπουργούς των εθνικών κυβερνήσεων, και κάθε κράτος-μέλος είχε έναν εκπρόσωπο. Κύρια αρμοδιότητά του ήταν να εναρμονίσει τη δράση της Ανώτατης Αρχής με τη γενικότερη οικονομική πολιτική των κυβερνήσεων των χωρών της Κοινότητας.
3. Η Κοινή Συνέλευση: απαρτιζόταν από 78 βουλευτές, οι οποίοι επιλέγονταν από τα εθνικά κοινοβούλια. Ο ρόλος της ήταν, ως επί το πλείστον, συμβουλευτικός.
4. Το Δικαστήριο: επωμιζόταν το βάρος της επίλυσης διαφορών μεταξύ των κρατών-μελών, και οι αποφάσεις του ήταν εκτελεστές στην επικράτεια των κρατών της Κοινότητας.

Εν συνόλω, το έργο της Ε.Κ.Α.Χ. έχει θετικό πρόσημο. Δεδομένων των δυσμενών συνθηκών “γέννησης” και ανάπτυξής της, κατάφερε να διαχειριστεί επιτυχώς πληθώρα κρίσεων, διασφαλίζοντας την ισόρροπη ανάπτυξη τόσο της παραγωγής, όσο και της διανομής των πόρων, συμβάλλοντας παράλληλα σε σημαντικές βιομηχανικές μεταρρυθμίσεις και αναδιαρθρώσεις. Ο τετραπλασιασμός της παραγωγής χάλυβα, η αναβάθμιση της ποιότητάς του, αλλά και η υψηλή τεχνολογική ανάπτυξη που επετεύχθη σε επίπεδο ασφάλειας και περιβαλλοντικής ποιότητας της εξόρυξης γαιάνθρακα αποτελούν μόνο μερικά δείγματα της επιτυχίας της Ε.Κ.Α.Χ. Σε επίπεδο πολιτικό, η Ε.Κ.Α.Χ. αποτελεί την αφετηριακή συνθήκη του ευρωπαϊκού κοινοτισμού, σηματοδοτώντας την απαρχή της συγκρότησης του “ευρωπαϊκού κεκτημένου”. Τέθηκε σε ισχύ ένα χρόνο μετά την υπογραφή της, το 1952, και έπαυσε να ισχύει 50 χρόνια αργότερα, το 2002, με τις δραστηριότητες και τις αρμοδιότητές της να μεταβιβάζονται στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα.

Πηγές: