Ο ανθρώπινος νους έχει συλλάβει έννοιες όπως εγκλεισμός, σωφρονισμός, επιτήρηση, εποπτεία, καταστολή, πανοπτισμός και αναμόρφωση, που σηματοδοτούν ένα παράλληλο σύστημα οργάνωσης της καθημερινής ζωής των «μη ενάρετων» πολιτών. Η επιβολή κανόνων και νομοθεσιών, και η τιμωριτική διαδικασία στην οποία υποβάλλονται τα άτομα που αποτελούν μέρος ενός οργανωμένου πολιτικού συστήματος σε περίπτωση ανυπακοής, δημιουργεί την προβληματική της ανθρωπιστικής μεταρρύθμισης σχετικά με την αντιμετώπιση παραβατικών συμπεριφορών.

Ο Μισέλ Φουκώ υποστήριξε ότι, το σωφρονιστικό σύστημα είναι δομημένο με τέτοιο τρόπο που διασφαλίζει την υποταγή της κοινωνίας στην κυριαρχία και τη συμμόρφωσή της με προκαθορισμένα πρότυπα, τονίζοντας ότι «Παντού το βλέμμα επαγρυπνεί». Άλλωστε, η ιστορία του σωφρονισμού και της ποινικής καταστολής μετρά αρκετές δεκαετίες με μεθόδους όπως ο δημόσιος βασανισμός και η διαπόμπευση, η δημόσια εκτέλεση, η αναγκαστική απομόνωση και η στέρηση των ελευθεριών υπό την εποπτεία του κράτους και του θεσμού της φυλακής.

Σύμφωνα με τον Φουκώ, η φυλακή αποτελεί προνομιακό χώρο εφαρμογής των «πειθαρχικών μεθόδων» που εξαπλώνεται κατά τον 18ο-19ο αιώνα και σε στρατόπεδα, σχολεία, εργοστάσια κτλ. Μέχρι εκείνη την περίοδο η ποινή που επιβαλλόταν στον κατάδικο ήταν κυρίως σωματικής φύσης, και υλοποιούταν με θανάτωση ή σωματικές ποινές. Από την περίοδο όμως του 18ου-19ου αιώνα αναδιαρθρώνεται ολόκληρη η ρύθμιση της ποινικής τιμωρίας στη Δύση, όπου πραγματοποιούνται πολυάριθμα μεταρρυθμιστικά σχέδια, ενώ καταργούνται παλιά διατάγματα. Εμφανίζονται καινούργιες θεωρίες του νόμου και του εγκλήματος, αλλά και ένας καινούργιος ηθικός και πολιτικός τρόπος δικαιολόγησης του ίδιου του εγκλήματος.

Με τις γενικότερες συνθήκες που επικράτησαν στις δυτικές κοινωνίες, ιδίως μετά τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, πραγματοποιήθηκε η μετάβαση από τους παλαιότερους τρόπους τιμωρίας (με σωματική τιμωρία) στο σύγχρονο τρόπο τιμωρίας (με φυλάκιση), αλλαγή η οποία οφείλεται κυρίως στις πολιτισμικές και πολιτικές αλλαγές που σχετίζονταν με τη μετάβαση από την μεσαιωνική απόλυτη μοναρχία στο σύγχρονο νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Η τιμωρία βασίζεται καταρχήν στην απλή μορφή της «στέρησης της ελευθερίας» (Φουκώ, 2005:305), και αυτό επιτυγχάνεται με τον περιορισμό του κατάδικου μέσα σε ένα συγκεκριμένο χώρο.

Στην Ελλάδα σήμερα, η οργάνωση του σωφρονιστικού συστήματος βασίζεται στις γενικές αρχές πού τίθενται από το Σύνταγμα, τις διεθνείς συμβάσεις, τους νόμους και τα Προεδρικά Διατάγματα, καθώς και τις κανονιστικές πράξεις κατ’ εξουσιοδότησή τους, με θεμελιώδη νόμο τον ισχύοντα Σωφρονιστικό Κώδικα. Απαραβίαστες αρχές αποτελούν η νομιμότητα και η ισότητα στην μεταχείριση των κρατουμένων, ο σεβασμός των δικαιωμάτων των κρατουμένων που τους αναγνωρίζει ο νόμος, και η έννομη προστασία τους. Ο Κώδικας περιγράφει ακόμη τα όργανα της άσκησης της σωφρονιστικής πολιτικής, και καθορίζει τις κατηγορίες των κρατουμένων και των καταστημάτων κράτησης, τον τρόπο μεταγωγής σε αυτά και τη διαβίωσή τους, την εφαρμογή προγραμμάτων και τη διάθεση του ελεύθερου χρόνου, καθώς και την επικοινωνία με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον.

Για την πρόληψη της εγκληματικότητας έχουν συσταθεί Υπηρεσίες που υπάγονται στο Υπουργείο Δικαιοσύνης, όπως οι Εταιρείες Προστασίας Ανηλίκων και οι Υπηρεσίες Επιμελητών Ανηλίκων των Δικαστήριων Ανηλίκων. Παράλληλα, στον τομέα της καταστολής έχουν ιδρυθεί πολυάριθμα καταστήματα κράτησης σε όλη την χώρα, όπως Ειδικά Καταστήματα Κράτησης Ανηλίκων, Αγροτικές Φυλακές, Ειδικά Καταστήματα Κράτησης Νέων, Θεραπευτικά Καταστήματα, Κλειστές Φυλακές και Δικαστικές Φυλακές.

Στον ευρωπαϊκό χώρο έχει συσταθεί Ευρωπαϊκή Επιτρoπή για τηv Πρόληψη τωv Βασαvιστηρίωv και της Απάvθρωπης ή Ταπειvωτικής Μεταχείρισης ή Τιμωρίας (ΕΠΒ), με στόχο την πρόληψη της κακής μεταχείρισης των ατόμων που στερούνται της ελευθερίας τους. Η διεθνής σύμβαση, η οποία ιδρύει την ΕΠΒ, βασίζεται στις αρχές της συνεργασίας και της εμπιστευτικότητας, με στόχο την προστασία των ατόμων που στερούνται των ελευθεριών τους. Βασίζεται στο Άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που προβλέπει ότι «Κανείς δεν πρέπει να υφίσταται βασανιστήρια ή απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή τιμωρία» και έχει επικυρωθεί από τα 47 Κράτη Μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης. Η ΕΠΒ δεν είναι διερευνητικό όργανο, αποτελεί μη-δικαιοδοτικό προληπτικό μηχανισμό που προστατεύει άτομα τα οποία στερούνται της ελευθερίας τους από τα βασανιστήρια και άλλες μορφές κακής μεταχείρισης. Συνεπώς, συμπληρώνει τη δικαστική εργασία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Πιο συγκερκριμένα, η ΕΠΒ οργανώνει επισκέψεις σε χώρους κράτησης (φυλακές, σωφρονιστικά καταστήματα κράτησης νέων, αστυνομικά τμήματα, κέντρα κράτησης μεταναστών, ψυχιατρικά νοσοκομεία, οίκους κοινωνικής φροντίδας κλπ.) ώστε να εκτιμήσει την μεταχείριση των ατόμων που στερούνται της ελευθερίας τους. Οι αντιπροσωπείες της ΕΠΒ απολαμβάνουν απεριόριστη πρόσβαση στους χώρους αυτούς, ενώ συνομιλούν με τους κρατούμενους κατ’ ιδίαν και επικοινωνούν ελεύθερα με οποιονδήποτε μπορεί να παρέχει σχετικές πληροφορίες. Μετά από κάθε επίσκεψη, η ΕΠΒ αποστέλλει στο ενδιαφερόμενο Κράτος λεπτομερή έκθεση με τα ευρήματά της και τις συστάσεις, τα σχόλια και αιτήματά της για πληροφορίες. Η ΕΠΒ επίσης ζητεί λεπτομερή απάντηση για τα ζητήματα που εγείρονται στην έκθεσή της. Οι εκθέσεις και οι εμπιστευτικές απαντήσεις σε αυτές συναποτελούν μέρος ενός συνεχή διαλόγου ανάμεσα στην Επιτροπή και τα Κράτη.

Η ΕΠΒ πρόσφατα πραγματοποίησε επίσκεψη στο Βέλγιο, προκειμένου να εξετάσει τις συνέπειες των απεργιών των σωφρονιστικών υπαλλήλων σχετικά με τις συνθήκες κράτησης των Βέλγων κρατουμένων. Τα ευρήματα οδήγησαν στην ανάγκη θέσπισης των «ελάχιστων υπηρεσιών», οι οποίες αφορούν σε υπηρεσίες που κάθε κρατούμενος επιβάλλεται να απολαμβάνει, και αφορούν σε γεύματα που σερβίρονται στις προγραμματισμένες ώρες, σε ιατρική φροντίδα χωρίς περιορισμό, σε πρόσβαση για περπάτημα για τουλάχιστον μία ώρα κάθε μέρα, στη διατήρηση της προσωπικής υγιεινής και της συνεχούς επαφής με το εξωτερικό περιβάλλων μέσω emails, προσκλήσεων και επισκέψεων, καθώς και σε τακτικές επισκέψεις από τους γονείς τους.

Στην πραγματικότητα, η απαράμιλλη διέξοδος στην προβληματική του σωφρονισμού θα παραμείνει η εκπαιδευτική διαδικασία. Η εκπαίδευση του ατόμου το αναγάγει αυτομάτως σε ένα ελεύθερο ον, με τη δυνατότητα όχι μόνο να ανακαλύψει νέους ορίζοντες, αλλά να δει με νέα μάτια το εσωτερικό και το εξωτερικό του περιβάλλον. Σύμφωνα με τον D.J. O’Connor, ένας από τους σκοπούς της εκπαίδευσης είναι η ηθική εξύψωση του ατόμου, η ανάπτυξη ηθικής συνείδησης και ήθους, αλλά και η επαφή του εκπαιδευόμενου με την κουλτούρα και τα επιτεύγματα του ανθρώπου, και να τους εξασκήσει ώστε να τα εκτιμούν. Ωστόσο, βασική προϋπόθεση για να κριθεί αποτελεσματική και άμεση η εκπαιδευτική διαδικασία, στο καθεστώς ενός κρατούμενου, είναι να πραγματοποιείται σε συνάρτηση με τον κοινωνικό περίγυρο, και όχι αποκομμένη σαν ένα μέλος που πάσχει και πασχίζει να διασωθεί.

Τα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων (Κ.Ε.Ε.), μέσω των επιμορφωτικών προγραμμάτων που έχουν καταρτιστεί, και ανεξάρτητοι φορείς που έχουν συσταθεί με στόχο την πληροφόρηση, την ψυχοκοινωνική στήριξη, τη νομική συμβουλευτική και τη συμβουλευτική για ζητήματα απασχόλησης, αποτελούν μία ελάχιστη αφετηρία για τη μετάβαση από την τιμωρία στην ενδυνάμωση και κινητοποίηση του ατόμου, προκειμένου να πραγματοποιήσει με επιτυχία όλα τα επιμέρους βήματα του προσωπικού, αυτοβελτιωτικού του σχεδίου.

Η διατήρηση και η διαφύλαξη των θεμελιωδών δικαιωμάτων των κρατουμένων, αλλά και η χαρτογράφηση ενός παραβατικού ή εγκληματικού νου, σε συνδυασμό με την ένταξή του σε μία σταθερή εκπαιδευτική διαδικασία, θα μπορέσουν να αποτελέσουν το προοίμιο της μετάβασης από την μέθοδο του εγκλεισμού στη μέθοδο της θεραπευτικής διαδικασίας, που θα επιτρέπει στο άτομο να συμβιώνει λειτουργικά εκ νέου με το κοινωνικό σύνολο.

Πηγές:

1. Οργάνωση του Σωφρονιστικού Συστήματος στην Ελλάδα (2014) Available at: http://www.ethemis.gr/xrisima/chrisima-ke-alla/organosi-tou-sofronistikou-sistimatos-sin-ellada/ (Accessed: 3 December 2016).
2. Νόμος 2776/1999 – ΦΕΚ 291/Α/24-12-1999 (Κωδικοποιημένος) (2016) Available at: https://www.e-nomothesia.gr/kat-dikasteria-dikaiosune/n-2776-1999.html (Accessed: 3 December 2016).
3. Η ΕΠΒ (CPT) εν συντομία Available at: http://www.cpt.coe.int/grec.htm (Accessed: 3 December 2016).
4. Εφημερίδα της Κυβερνήσεως. Ευρωπαϊκη Συμβαση για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων και της Απάνθρωπης ή Ταπεινωτικής Μεταχείρησης ή Τιμωρίας. Available at: http://www.cpt.coe.int/lang/grc/grc-convention.pdf (Accessed: 3 December 2016).
5. Πρότυπα ΕΠΒ (CPT). Available at: http://www.cpt.coe.int/lang/grc/grc-standards.pdf (Accessed: 3 December 2016).
6. Survey on Prison Education and Training in Europe – Final Report Available at: http://www.epeamalta.org/uploads/3/0/6/4/3064611/survey_on_prison_education_and_training.pdf (Accessed: 3 December 2016).
7. Η Επιτροπή Κατά των Βασανιστηρίων Προτρέπει τις Βελγικές Φυλακές να Κάνουν Αλλαγές ‘Χωρίς Περαιτέρω Καθυστέρηση’ (2016) Available at: http://www.liberties.eu/gr/news/cpt-belgique (Accessed: 3 December 2016).
8. Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων Available at: http://kee.ideke.edu.gr/?p=activities (Accessed: 3 December 2016).
9. Η Σιγουρία της Αμφιβολίας (2011) Available at: http://terrapapers.com/ (Accessed: 3 December 2016).
10. ΕΠΑΝΟΔΟΣ (2014) Available at: http://www.epanodos.org.gr/web/guest/odegos (Accessed: 3 December 2016).
11. Φουκώ, Μ. (1991) «Πειθαρχική εξουσία και υποτέλεια»
12. Φουκώ, Μ. (2005) Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής.