Στις 19 Μαΐου 2017 υπογράφηκε η Σύμβαση της Λευκωσίας του Συμβουλίου της Ευρώπης, η οποία αφορά στις “Ματωμένες Αρχαιότητες” – ή, επίσημα, η Σύμβαση που αφορά παραβιάσεις σχετικά με την πολιτιστική κληρονομιά. Η εν λόγω Σύμβαση υπεγράφη στο πλαίσιο της 127ης Συνόδου της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης, και συγκεκριμένα από την Κύπρο, την Ελλάδα, την Αρμενία, το San Marino, την Πορτογαλία και το Μεξικό (Φιλελεύθερος, 2017). Παρά το γεγονός ότι, προκειμένου να τεθεί σε εφαρμογή, θα πρέπει να επικυρωθεί από τα Κοινοβούλια τουλάχιστον πέντε κρατών -εκ των οποίων τα τρία να είναι Κράτη-Μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης-, η εν λόγω Σύμβαση ξεχωρίζει για τη σπουδαιότητά της σε ό,τι αφορά στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς (Council of Europe, 2017). Ήδη, από το προοίμιό της, καθίσταται εμφανής η προσπάθεια ποινικοποίησης της αρχαιοκαπηλίας και, συγκεκριμένα, της παράνομης ανασκαφής, εξαγωγής ή εισαγωγής της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς επίσης του εμπορίου αυτής ως μέσο χρηματοδότησης (Coucil of Europe, 2017). Σχετικά με το εν λόγω ζήτημα, γίνεται ειδική μνεία στο εμπόριο της πολιτιστικής κληρονομιάς ως μέσο χρηματοδότησης τρομοκρατικών οργανώσεων, και ιδιαίτερα του επονομαζόμενου “Ισλαμικού Κράτους” (I.S.I.S. ή Daesh). Παράλληλα, είναι αξιοσημείωτη η αναφορά στους τρόπους που χρησιμοποιούνται για την πώληση των πολιτιστικών αγαθών – κυρίως μέσω καταστημάτων με αντίκες, δημοπρασιών και μέσω ίντερνετ. Η μεταφορά των εν λόγω αντικειμένων γίνεται μέσω της Τουρκίας, του Λιβάνου και της Ιορδανίας (Engel, 2016). Για την περαιτέρω κατανόηση του παρόντος άρθρου κρίνεται απαραίτητη η αναφορά του ορισμού του “πολιτιστικού αγαθού“ -όπως αυτό ορίζεται στο Άρθρο 2(2) της παραπάνω Σύμβασης (Council of Europe, 2017)-, στον οποίο περιλαμβάνονται πιο περιεκτικά τα μνημεία και οι ομάδες κτισμάτων και χώρων με ιστορική, αισθητική, αρχαιολογική, επιστημονική, εθνολογική ή ανθρωπολογική αξία (UNESCO Hellas, n.d.).

Τα πολιτιστικά αγαθά ως πηγή χρηματοδότησης του Daesh

Είναι παραδεκτό το γεγονός ότι βασική πηγή χρηματοδότησης για το Daesh αποτελεί η σύληση αρχαιολογικών χώρων στην περιοχή της Συρίας, όπου υπάρχει ένοπλη σύρραξη. Συγκεκριμένα, το 2015, το 42% των περιοχών που κατείχε το I.S.I.S. υπέστη σοβαρές και έντονες συλήσεις, σύμφωνα με έρευνα του International Council of Museums. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, τα μνημεία που επλήγησαν περισσότερο κατά το διάστημα 2014-2015 ήταν η πόλη Mari -ή αλλιώς Tell Hariri- και η πόλη Dura Europos της Συρίας. Δυστυχώς, και οι δύο πόλεις ήταν υποψήφιες για ένταξη στον κατάλογο των μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO – του Εκπαιδευτικού, Επιστημονικού και Πολιτιστικού Οργανισμού των Ηνωμένων Εθνών (International Council of Museums, 2015). Επιπλέον, σύμφωνα με έρευνα του National Geographic, το 90% των πολιτιστικών αντικειμένων της Συρίας βρίσκεται εντός του πεδίου της ένοπλης σύρραξης – ποσοστό που αντικατοπτρίζει περίπου 4.500 αρχαιολογικούς χώρους. Επομένως, είναι εύλογο το γεγονός ότι το Daesh χρηματοδοτείται με δύο τρόπους: αφενός, με την πώληση των πολιτιστικών αγαθών στη “μαύρη αγορά” και, αφετέρου, με την υπερφορολόγηση των υπόλοιπων διακινητών, οι οποίοι δράττονται της ευκαιρίας για σύληση, και διέρχονται από τα εδάφη που de facto κατέχει το Daesh (FATF, 2015). Δυστυχώς, ο υπολογισμός των εσόδων του Daesh καθίσταται εξαιρετικά δύσκολος. Ωστόσο, υπολογίζεται ότι το συνολικό ποσό των εσόδων των ομάδων διακινητών αρχαιοτήτων -συμπεριλαμβανομένου και του Daesh- ανέρχεται στα δέκα εκατομμύρια δολάρια για το 2015.

Η Συρία εκπέμπει “SOS”

Το παρακάτω βίντεο της UNESCO στοχεύει στην κινητοποίηση των πολιτών για την αντιμετώπιση της αρχαιοκαπηλίας στη Συρία, με τη Γενική Διευθύντρια του εν λόγω Οργανισμού, Irina Bokova, να αναφέρει ότι “η διακίνηση πολιτιστικών αγαθών επηρεάζει όλους, και κλέβει από τις μελλοντικές γενιές την κληρονομιά τους”.

Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της ένωσης Heritage For Peace, οι περιοχές της Συρίας που ακόμα υφίστανται καταστροφές είναι η Raqqa, το Aleppo, οι Τάφοι της Παλμύρας, η Idlib και το καντόνι Al Jazeera (Heritage For Peace, 2017). Η UNESCO -με τη χρηματοδότηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης- έχει ξεκινήσει ένα πρόγραμμα προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς της Συρίας, λόγω της έκτακτης ανάγκης στην οποία βρίσκεται η χώρα αυτή (Emergency Safeguarding of the Syrian Heritage project). Το εν λόγω πρόγραμμα ξεκίνησε το 2014, και έχει διάρκεια τριών ετών. Συγκεκριμένα, έχει υιοθετηθεί μια προσέγγιση τριών δράσεων. Η πρώτη δράση αφορά στον υπολογισμό της καταστροφής και στην καταγραφή της κατάστασης της πολιτιστικής κληρονομιάς στη Συρία, σε συνεργασία με το Διεθνές Παρατηρητήριο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Συρίας (International Observatory of Syrian Cultural Heritage). Το δεύτερο στάδιο αφορά στον περιορισμό των πολιτιστικών καταστροφών μέσα από την κινητοποίηση των ομάδων κοινωνικής δικτύωσης, και των διεθνών, εθνικών και περιφερειακών μέσων ενημέρωσης. Ενδεικτικό παράδειγμα της εν λόγω προσέγγισης είναι το παραπάνω βίντεο της UNESCO. Επίσης, στο ίδιο πλαίσιο δράσης εντάσσονται και βιωματικά εργαστήρια, τα οποία στοχεύουν στη διαμόρφωση μελλοντικών πολιτικών δράσης για την αντιμετώπιση του ζητήματος. Τέλος, η τρίτη δράση αφορά στην υλικοτεχνική υποστήριξη και εκπαίδευση της αστυνομίας και των τοπικών Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, με σκοπό την αντιμετώπιση της αρχαιοκαπηλίας και την προστασία των αρχαιοτήτων κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά το τέλος της σύρραξης. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι οι εν λόγω δράσεις δεν αφορούν μόνο στη Συρία, αλλά και στις γειτονικές χώρες, με σκοπό την επίτευξη συλλογικού αποτελέσματος (UNESCO, 2017). Καθοριστικός είναι, επίσης, ο ρόλος της INTERPOL, η οποία, μετά την απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας (RES/2199/2015) για το παράνομο εμπόριο των αρχαιοτήτων της Συρίας και του Ιράκ, ανέλαβε δράση για την αντιμετώπιση του ζητήματος (INTERPOL, n.d.).

Φωτογραφία της Παλμύρας από τη βάση δεδομένων της INTERPOL για το 2015. Πηγή: Interpol

Συμπεράσματα

Κατά την τελευταία δεκαπενταετία, τα κρούσματα παράνομης καταστροφής, εξαγωγής, εισαγωγής και πώλησης αρχαιοτήτων ολοένα και αυξάνονται. Τα πρόσφατα -και δυστυχώς συνεχιζόμενα- “χτυπήματα” του Daesh συνθέτουν ένα μεγάλο κομμάτι του παζλ των χαμένων αρχαιοτήτων. Ενδεικτικά παραδείγματα αποτελούν η “πολιτιστική κάθαρση“ στην οποία προέβη το Daesh σε περιοχές του Ιράκ, η καταστροφή -ή και λεηλασία- δεκατεσσάρων μαυσωλείων στο Timbuktu από τζιχαντιστικές οργανώσεις το 2012, καθώς επίσης και στη Λιβύη το 2012 και το 2013 (Καθημερινή, 2016). Όλα αυτά συνηγορούν στην επιτακτικότητα κινητοποίησης της διεθνούς κοινότητας για την καταστολή -ή ακόμα και την πρόληψη- τέτοιων εγκλημάτων. Το νομικό υπόβαθρο υπάρχει ήδη σε κείμενα διεθνούς προστασίας, όπως στο 2ο Πρόσθετο Πρωτόκολλο του 1977, στη Σύμβαση της UNESCO (1970) για την απαγόρευση και την πρόληψη της παράνομης εισαγωγής, εξαγωγής και μεταφοράς της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς επίσης και στην πρόσφατη απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του 2015, με την οποία το τελευταίο καταδίκασε την πώληση αρχαιοτήτων του Ιράκ και της Συρίας ως μέσο χρηματοδότησης του Daesh. Το πιο πρόσφατο -και εξίσου σημαντικό- βήμα είναι αυτό του Συμβουλίου της Ευρώπης, το οποίο -μετά τη Σύμβαση του 1985 για τις παραβιάσεις που αφορούν στην πολιτιστική κληρονομιά- δημιουργεί τις προϋποθέσεις για ποινικοποίηση της παράνομης πώλησης αρχαιοτήτων, στοχεύοντας στην πηγή του ζητήματος, δηλαδή στο κίνητρο της αρχαιοκαπηλίας ως μέσο χρηματοδότησης τόσο για την περίπτωση του Daesh, όσο και για κάθε άλλη εξτρεμιστική τρομοκρατική οργάνωση. Εν κατακλείδι, η Σύμβαση της Λευκωσίας θέτει τις βάσεις για μία πιο στοχευμένη αντιμετώπιση του εν λόγω ζητήματος από τη διεθνή κοινότητα, εστιασμένη στη διεθνή συνεργασία, στην καταστολή του εγκλήματος, αλλά και στην ενδυνάμωση των ποινικών ενδίκων μέσων εναντίον των παραβιάσεων που αφορούν στην πολιτιστική κληρονομιά, προκειμένου η εκδίκαση υποθέσεων όπου εξτρεμιστές προβαίνουν σε καταστροφές της πολιτιστικής κληρονομιάς να μην είναι απλώς “ευχολόγιο” για ένα περιφερειακό δικαστήριο προστασίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Πηγές:

1. Φιλελεύθερος. (2017). Υπογράφηκε από τις πρώτες έξι χώρες η Σύμβαση της Λευκωσίας. [online] Available at: http://www.philenews.com/eidiseis/politiki/article/399872/ypogafike-apo-tis-protes-exi-chores-i-symbasi-tis-lefkosias [Accessed 1 Jun. 2017].
2. Council of Europe. (2017). Details of Treaty No.221. [online] Available at: http://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/treaty/221 [Accessed 1 Jun. 2017].
3. Council of Europe. (2017). Council of Europe Convention on Offences relating to Cultural Property. [online] Available at: http://www.coe.int/en/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/0900001680710435 [Accessed 1 Jun. 2017].
4. Engel, P. (2016). ISIS’ looting of the Middle East is ‘the largest-scale mass destruction of cultural heritage since’ WWII. [online] Business Insider. Available at: http://www.businessinsider.com/isis-antiquities-destroyed-smuggling-2016-1 [Accessed 1 Jun. 2017].
5. UNESCO Hellas. (n.d.). Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά UNESCO. [online] Available at: http://www.unesco-hellas.gr/gr/3_5_1.htm [Accessed 1 Jun. 2017].
6. International Council of Museums (2015). Countering illicit trafic in cultural goods. 1st ed. Paris: ICOM. Available at: http://icom.museum/fileadmin/user_upload/pdf/publications/Book_observatory_illicit_traffic_version_issuu.pdf (Accessed 26 May 2017)
7. FATF. (2015). Financing of the terrorist organisation Islamic State in Iraq and the Levant (ISIL). [online] Available at: http://www.fatf-gafi.org/media/fatf/documents/reports/Financing-of-the-terrorist-organisation-ISIL.pdf [Accessed 1 Jun. 2017].
8. Heritage for Peace. (2017). Damage to Syria’s heritage. [online] Available at: http://www.heritageforpeace.org/syria-culture-and-heritage/damage-to-cultural-heritage/previous-damage-newsletters/damage-to-syrias-heritage-14-may-2017/#mctoc2 [Accessed 1 Jun. 2017].
9. UNESCO. (2017). Emergency Safeguarding of Syria Heritage. [online] Available at: http://www.unesco.org/new/en/safeguarding-syrian-cultural-heritage/international-initiatives/emergency-safeguarding-of-syria-heritage/ [Accessed 1 Jun. 2017].
10. UN. (2015). Unanimously Adopting Resolution 2199 (2015), Security Council Condemns Trade with Al-Qaida Associated Groups, Threatens Further Targeted Sanctions. [online] Available at: https://www.un.org/press/en/2015/sc11775.doc.htm [Accessed 1 Jun. 2017].
11. Interpol. (n.d.). Works of art. [online] Available at: https://www.interpol.int/Crime-areas/Works-of-art/Works-of-art [Accessed 1 Jun. 2017].
12. Η Καθημερινή. (2016). Ανυπολόγιστες πολιτιστικές καταστροφές αφήνει πίσω του το ISIS. [online] Available at: http://www.kathimerini.gr/885838/article/epikairothta/kosmos/anypologistes-politistikes-katastrofes-afhnei-pisw-toy-to-isis [Accessed 1 Jun. 2017].
13. UNESCO. (2017). End trafficking, save culture. Available at: https://www.youtube.com/watch?v=J-WDjZvvyD4&feature=youtu.be [Accessed 1 Jun. 2017].