Εισαγωγή

Στο τελευταίο κεφάλαιο της «Ιστορίας της Σεξουαλικότητας», ο Foucault επισημαίνει ότι ένα από τα χαρακτηριστικά προνόμια της κυριαρχικής εξουσίας είναι το δικαίωμα να αποφασίζει για τη ζωή και τον θάνατο (1978:135). Σε πολλές περιοχές του σύγχρονου Δημοκρατικού κόσμου συνεχίζει να υφίσταται αυτό ως δικαίωμα της κυρίαρχης φυλετικής εξουσίας. Σε αυτό το πλαίσιο, τα εγκλήματα «τιμής» είναι η πιο έκδηλη επιβεβαίωση της αναβίωσης του πρωτόγονου καθεστώτος δουλείας, μέσα από μετριασμούς και τροποποιήσεις που θέτουν τις ανθρώπινες σχέσεις υπό τον έλεγχο της δικαιοσύνης. Ωστόσο, η δικαιοσύνη αδυνατεί να αναμετρηθεί με τη στερεότητα των πεποιθήσεων και των έμφυλων στερεοτύπων, μετατρέποντας ένα φυσικό γεγονός σε νόμιμο δικαίωμα. Έτσι, οι γυναίκες που εξαναγκάζονταν σε υποταγή γίνονται με αυτό τον τρόπο νομικώς υπόχρεες σε αυτήν και, σύμφωνα με αυτή τη διαδικασία, επιβιώνει και τροφοδοτείται ο φαύλος κύκλος της γυναικείας θυματοποίησης.

Η Τουρκία αποτελεί ένα αρκετά χαρακτηριστικό παράδειγμα χώρας στην οποία ευδοκιμούν τα εγκλήματα τιμής, προσπαθώντας να ισορροπήσει μέσα από τις αντιφάσεις της παγκοσμιοποίησης και της παράδοσης. Αν και τα εγκλήματα τιμής καταδικάζονται ως μορφή θεσμοθετημένου εγκλήματος, και οι νομικές αρχές προσπαθούν να διαφυλάξουν το κράτος δικαίου, ο φυλετικός νόμος επιβιώνει, παραχωρώντας κάθε δικαίωμα επιβολής των ανδρών στη ρύθμιση συμπεριφοράς των γυναικών τους. Γι’αυτό τον λόγο κρίνεται σκόπιμο να μελετήσουμε τη σπασμωδική στάση της Τουρκίας απέναντι στο κρίσιμο ζήτημα των εγκλημάτων τιμής, και εν συνεχεία να επιχειρήσουμε να αξιολογήσουμε, βάσει γεγονότων, τον τρόπο με τον οποίο επενδύονται οι πρακτικές αντιμετώπισης των εγκλημάτων αυτών.

Ισλαμικό δίκαιο: Όταν οι Ερινύες υποτάχθηκαν στο πατριαρχικό μοντέλο δίκαιου

Αρχικά, από εννοιολογική άποψη, τα εγκλήματα τιμής αν και φαίνεται να εμφανίζουν ένα σταθερό και αυτονόητο νόημα, συγχρόνως παρουσιάζουν μεγάλη ρευστότητα και πολυσημία τόσο από άποψη περιεχομένου, όσο και από άποψη πρακτικής αντιμετώπισης. Γι’ αυτό τον λόγο είναι σημαντικό να προσαρμόσουμε την εννοιολογική επένδυση της “τιμής” στο μοντέλο της Τουρκίας, το οποίο και μελετάμε.

Οι γυναίκες στην Τουρκία καλούνται να διαφυλάξουν το «namus», τη σεξουαλική τους τιμή, η οποία συνδέεται άρρηκτα και με την οικογενειακή τιμή. Η «ανήθικη» συμπεριφορά συνίσταται συνήθως στη σύναψη (ή στην υποψία) σεξουαλικών σχέσεων εκτός γάμου, ή σε άρνηση γάμου με συνοικέσιο. Σύμφωνα με τις πολιτισμικές νόρμες, ο άνδρας καλείται να διαφυλάξει το «namus» του μέσω της γυναίκας. Το παραδοσιακό σύστημα ορίζει τη γυναίκα ως ιδιοκτησία του άνδρα, και προϋποθέτει τη σεξουαλική της «καθαρότητα» πριν τον γάμο. Αυτή η «καθαρότητα» είναι τόσο εύθραυστη, καθώς μπορεί να αποδομηθεί με μία πράξη βιασμού, ή ακόμη με μια απλή ανταλλαγή βλέμματος με άτομο του αντίθετου φύλου. Σε μία τέτοια περίπτωση, η γυναίκα οφείλει να θυσιαστεί στο όνομα της «τιμής», ή να δεχθεί ειδεχθείς βιαιοπραγίες κάθε είδους (ακρωτηριασμό, παραμόρφωση με χρήση οξέος κ.α.) ως τιμωρία της ανάρμοστης συμπεριφοράς της.

Στην Ανατολική Τούρκικη επαρχία κυρίως (π.χ Batman, Diyarbakır) είναι γνωστή η ρήση «Στην Ανατολία ο μεγαλύτερος νόμος είναι η τιμή» (doğuda en büyük kanun manustur). Εκεί, η θέση της γυναίκας περιοριζόταν από τα στενά μουσουλμανικά όρια έως το 1925. Υπό τον Kemal Atatürk καταργήθηκε το Ισλαμικό Δίκαιο και εισήχθη στη χώρα νέος καταστατικός χάρτης, συντεταγμένος σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Η γυναίκα απελευθερώθηκε θεωρητικά, αλλά επί του πρακτέου η αποδέσμευσή της από τον άνδρα απείχε πολύ από την πραγματικότητα. Το Κοράνιο διατυπώνει ότι η «άτιμη» γυναίκα οφείλει να κλειστεί στο σπίτι της ως τον θάνατό της, ή ώσπου ο θεός τής φανερώσει κάποιον τρόπο σωτηρίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι άνδρες κλειδώνουν σε ένα δωμάτιο τη γυναίκα που έχει καταπατήσει τις αρχές της οικογένειας μέχρι εκείνη να βάλει τέλος στη ζωή της, αποκαθιστώντας με αυτό τον τρόπο τη χαμένη «τιμή». Αν ωστόσο η ίδια αρνείται να διαπράξει αυτοχειρία, η οικογένεια αποφασίζει να τη σκοτώσει. Επιπλέον, στις κατηγορίες για μοιχεία ή πορνεία, το Κοράνιο ορίζει την ποινή της μαστίγωσης (celd) και του λιθοβολισμού (recm) («για να αποφύγει κανείς να γευτεί τη μοιχεία χρειάζεται θλίψη και πόνος. Υπάρχει όμως μεγαλύτερη θλίψη και περισσότερος πόνος από εκατό μαστιγώσεις;»). Βάσει των παραπάνω, γίνεται αντιληπτή η μετατόπιση του ενοχικού αισθήματος από τον δράστη στο ίδιο το θύμα. Εντούτοις, η παράδοση σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να θεωρείται ελαφρυντικό για τη διάπραξη τέτοιων ειδεχθών εγκλημάτων, σε ένα πλαίσιο όπου το κράτος φαίνεται να αποσύρεται από το ρόλο του ως πρωταρχική πηγή δικαίου.

ERDOGAN: Ένθερμος φεμινιστής η νοσταλγός της οθωμανικής αίγλης;

Το κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (Justice and Development Party, Adalet ve Kalkınma Partisi) αναλαμβάνει την εξουσία τον Νοέμβριο του 2002 ως το πρώτο αυτοδύναμο κόμμα των τελευταίων δύο δεκαετιών. Το κυβερνητικό του πρόγραμμα θεωρείται ότι έδινε ιδιαίτερη προσοχή στις ανησυχίες των γυναικών, περιλαμβάνοντας ένα πολλά υποσχόμενο πακέτο μέτρων για την εξάλειψη βίας και, πιο συγκεκριμένα, την αντιμετώπιση των εγκλημάτων «τιμής». Ο Erdogan, ως πρόεδρος του κυβερνώντος κόμματος, δήλωσε πως «σε μέρη όπου οι αυτοκτονίες και οι δολοφονίες των γυναικών στο όνομα του εθίμου και της τιμής ευδοκιμούν, το κόμμα δεσμεύεται να υλοποιήσει πρόγραμμα εκπαιδευτικού χαρακτήρα, στοχεύοντας στην προστασία των γυναικών και των οικογενειών τους». Βάσει αυτών των δηλώσεων, ο Erdogan δεσμεύτηκε να προβεί στη λήψη ανασταλτικών μέτρων για την αντιμετώπιση των εγκλημάτων τιμής, εστιάζοντας στον μείζονα ρόλο της παιδείας στο ευρύτερο πλαίσιο ενδυνάμωσης των οικογενειακών αξιών. Προς επίρρωση των παραπάνω, σύμφωνα με άρθρο του Economist στις 12 Απριλίου του 2007 «Η ήπια Ισλαμική κυβέρνηση έχει υποκύψει στις πιέσεις των φεμινιστικών ομάδων και της Ε.Ε. αναλαμβάνοντας μία εκστρατεία εναντίον των εγκλημάτων τιμής». Πράγματι, εισήγαγε ανοιχτές γραμμές έκτακτης ανάγκης και προχώρησε στη δημιουργία καταφυγίων ευάλωτων γυναικών, ωστόσο αποδείχθηκαν ανεπαρκή και ασαφή μέτρα, καθώς επισημαίνεται ότι από τις 1000 περιπτώσεις εγκλημάτων «τιμής» μόνο οι 51 δέχθηκαν κάποιου είδους ποινή (Turkish honor killings: A dishonorable practice 2007, The Economist, 12 April).

Επιπρόσθετα, βάσει δηλώσεων του Erdogan «Οι γυναίκες δεν είναι μόνο σημαντικές γιατί αποτελούν μεγάλο μέρος του πληθυσμού μας, αλλά κυρίως επειδή είναι υπεύθυνες για τη διαιώνιση υγειών γενεών». Με αυτό τον τρόπο, φαίνεται ότι ο Erdogan αναγνωρίζει την οικογένεια ως δομικό στοιχείο της κοινωνίας, θεμέλιο της οποίας είναι η γυναίκα. Ωστόσο, αυτές οι δηλώσεις του έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τις αντιλήψεις του περί φυσικής ανισότητας φύλων, υποστηρίζοντας πρόδηλα ότι η ίση αντιμετώπιση των δύο φύλων εναντιώνεται στην ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία. Σύμφωνα με πορίσματα του υπουργείου εξωτερικών των Η.Π.Α. το 2006, η Τούρκικη κυβέρνηση δεν κατάφερε να εφαρμόσει τις υποσχέσεις της για την απαγόρευση της έμφυλης βίας κατά των γυναικών, επισημαίνοντας ότι αν και σημειώθηκαν 1800 εγκλήματα τιμής από το 2001-2006, την ίδια περίοδο 5300 γυναίκες διέπραξαν αυτοκτονία.

Αυτή η εξέλιξη μπορεί να αποδοθεί στον περίτεχνο χειρισμό του κοινού αισθήματος από την πλευρά του Erdogan, κάνοντας λόγο για αυτοκτονίες οι οποίες θα έπρεπε να αντιμετωπιστούν ως απόρροια των ένοπλων συγκρούσεων μεταξύ των Κούρδων Ανταρτών και του Τουρκικού στρατού, και όχι δολοφονίες γυναικών. Με αυτή τη σπασμωδική του αντίδραση, μεταθέτει τις ευθύνες σε μία μειονοτική Κουρδική εθνοτική ομάδα της Νοτιοανατολικής Τουρκία, συντείνοντας στον στιγματισμό της Κουρδικής μειονότητας. Παραδόξως, υπό αυτό το πρίσμα, ο Erdogan όχι μόνο δεν έδρασε αποτελεσματικά για την καταπολέμηση του φαινομένου των εγκλημάτων «τιμής», αλλά ουσιαστικά αποποιήθηκε κάθε ευθύνη.

Πολλοί ισχυρίζονται ότι η επίδραση των εγκλημάτων για λόγους «τιμής» είναι αμελητέα, περιοριζόμενη στα στενά όρια συντηρητικών κοινωνιών. Αν αποδεχτούμε αυτή την οπτική, τότε εκπίπτουμε σε σφάλμα αν αναλογιστούμε ότι η τιμή σχετίζεται όχι μόνο με την αυτοεικόνα του ατόμου αλλά, στο πεδίο που μας ενδιαφέρει, κυρίως με τη δημόσια αναγνώριση της αξίας του, μεταβάλλοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο το «δημόσιο αίσθημα» και καθιστώντας σαφή τη συνθετότητα του ζητήματος.

Κοινή γνώμη: Τα «Εν βρασμώ ψυχής» εγκλήματα παραγράφονται (;)

«Η τιμή είναι η αναγνώριση της αξίας ενός ατόμου στα μάτια του ιδίου, αλλά κυρίως στα μάτια των άλλων» (σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο John Campbell). Σε περιπτώσεις διάπραξης ενός εγκλήματος τιμής, η «κοινή γνώμη» μετατρέπεται σε ένα ενιαίο συλλογικό πρόσωπο που κρίνει και αξιολογεί. Έτσι, ο λόγος που παράγεται γύρω από το έγκλημα επιβεβαιώνει τις προσμονές και εν γένει τις αξίες των ανθρώπων που τοποθετούνται μπροστά στο συμβάν. Στο εξής η βία λαμβάνει άλλο πρόσωπο, πιο διάχυτο, καθώς γίνεται δομικά απρόσωπη.

Συγκεκριμένα, στην Τουρκία, η απώλεια ελέγχου τη στιγμή του εγκλήματος θεωρείται πλήρως νομιμοποιημένη, καθώς η ανάγκη διαφύλαξης της οικογενειακής τιμής αναγορεύεται σε δύναμη ανώτερη απ’ αυτή της αυτοσυγκράτησης. Συγκεκριμένα, ο μάρτυρας, επικαλούμενος την «ανάρμοστη συμπεριφορά του παθόντα», παραινεί ουσιαστικά το δικαστήριο να δικαιολογήσει τον τρόπο δράσης του, αξιολογώντας και δικαιολογώντας κατά κάποιο τρόπο την αιφνίδια υπερδιέγερση του θυμικού του στη βάση των αντιλήψεων ηθικής τάξης. Συνεπώς, κρίνεται σκόπιμο να αναφέρουμε ότι αυτή η ανοχή από πλευράς δικαστηρίου της επίκλησης του δράστη περί «βρασμού ψυχικής ορμής» μαρτυρά την αναγνώριση σε ένα βαθμό των συνιστωσών που οδήγησαν στο έγκλημα. Βάσει αυτής της ετυμηγορίας ο δράστης απαλλάσσεται πάσης ποινής, πράγμα που καθιστά σαφή την αντιπαράθεση μεταξύ συναισθήματος και ορθολογισμού, πολλώ δε μάλλον όταν αυτή η συγκρουσιακή σχέση αποκαλύπτει ευθαρσώς τη μη χρηστή λειτουργία των δικαστικών οργάνων.

Εν συνεχεία, κρίνεται σκόπιμο να μεταθέσουμε την προσοχή μας από τα προκαθορισμένα όρια της κουλτούρας και της παράδοσης στην εξέταση των θεσμικών, νομικών και νομοθετικών διατάξεων του κράτους, διότι χωρίς την ύπαρξη νόμου δεν μπορεί να υπάρξει ούτε τιμωρία, ούτε καν υφίσταται έγκλημα.

Νullum crimen sine lege: Όταν ο νομός είναι απών

Τον Αύγουστο του 2003 οι εκπρόσωποι του κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης πέρασαν στο κοινοβούλιο πακέτο μέτρων, με στόχο την είσοδο της χώρας στην Ε.Ε. Βάσει αυτών των μέτρων εισήχθη νέος ποινικός κώδικας, που θεμελιωνόταν στην κατάργηση του άρθρου 463, ένα από τα σημαντικότερα κωλύματα στην εκδίκαση των δραστών που διέπραξαν εγκλήματα «τιμής», εισάγοντας αυστηρές ποινές στους δράστες. Ωστόσο, το άρθρο που ήρθε να αντικαταστήσει το παλαιό ήταν ακόμη πιο προβληματικό, μιας και προέβλεπε μείωση ποινών σε περιπτώσεις παιδοκτονίας (παιδιά εκτός γάμου), και επίσης αποφυγή οποιασδήποτε ποινής σε περιπτώσεις βιασμού (εάν ο βιαστής παντρευόταν το θύμα του). Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της Naile Erdas, 15 χρόνου κοριτσιού από την Πόλη Van της Νοτιοανατολικής Τουρκίας, η οποία δολοφονήθηκε από την οικογένειά της επειδή έμεινε έγκυος μετά από βιασμό. Η γυναίκα, αφού προέβη σε παράκληση των γιατρών να μην γνωστοποιήσουν στην οικογένειά της το συμβάν, αποπέμφθηκε στο σπίτι της μετά από ενημέρωση των αρχών, και δολοφονήθηκε από την οικογένειά της στο όνομα της «τιμής» ( US Department of State 2007, Country Reports on Human Rights Practices for 2006 – Turkey, March, Section 5).

Επιπλέον, το άρθρο 82 που πραγματεύεται τις ποινές που συνεπάγεται η διάπραξη ανθρωποκτονίας αναφέρεται μόνο στους φόνους στο όνομα του «εθίμου», και συνεπώς δεν συμπεριλαμβάνει ούτε αναφέρει ρητά τα εγκλήματα «τιμής». Έτσι, ενώ η παράδοση είναι το κοινό σημείο αναφοράς στο θεσμικό πλαίσιο των εγκλημάτων τιμής, η επίδραση της παράδοσης παραμένει ένα πεδίο που δεν έχει αναλυθεί (υπό ποιές συνθήκες η δολοφονία μίας γυναίκας συνιστά ή αποκαθιστά τη χαμένη «τιμή»). Η αυστηροποίηση των ποινών περί διάπραξης εγκλημάτων τιμής σε καμία περίπτωση δεν συνέβαλε ανασταλτικά στην αντιμετώπιση του φαινομένου, καθώς ο νόμος δεν προέβλεπε κυρώσεις σε περίπτωση που ο δράστης ήταν ανήλικος. Βάσει αυτού, η οικογένεια παρότρυνε κάποιο ανήλικο µέλος της οικογένειας να διαπράξει το έγκλημα, αποφεύγοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την τιμωρία, αντλώντας νομιμοποίηση των πράξεών του στην προσπάθεια αποκατάστασης της οικογενειακής «τιμής», ή πίεζε τη γυναίκα να διαπράξει αυτοχειρία (βάσει αποτελεσμάτων ειδικού εισηγητή της Επιτροπής Ηνωμένων Εθνών τον Μάιο του 2006, βρέθηκαν στην Τουρκία πολλές περιπτώσεις που μας κινούν την υποψία ότι αυτοκτονίες και θάνατοι «εκ παραδρομής» στην πραγματικότητα συνδέονται με τα εγκλήματα «τιμής»).

Ένα ακόμη στοιχείο που συντείνει στην αναγνώριση της αναποτελεσματικότητας του Τούρκικου ποινικού κώδικα στην αντιμετώπιση των εγκλημάτων «τιμής» αποτελεί η απαραίτητη προϋπόθεση υποβολής καταγγελίας από τη μεριά των γυναικών προκειμένου να λάβουν νομική υποστήριξη. Αυτό το στοιχείο έρχεται σε αντιδιαστολή με τα μεγάλα ποσοστά αναλφαβητισμού που μαστίζουν τη Νοτιοανατολική Τουρκία, τη «μήτρα» των εγκλημάτων «τιμής». Προς επίρρωση των παραπάνω, η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Τουρκία αναφέρει πως το νομικό πλαίσιο αν και είναι συνολικά ικανοποιητικό, η εφαρμογή του επι του πρακτέου παραμένει μία σημαντική πρόκληση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ισχυροποιούνται οι απόψεις περί συνειδητής αδράνειας της Τουρκικής κυβέρνησης τόσο στο νομικό πεδίο, όσο και σε ευρύτερες πολιτισμικές πρωτοβουλίες.

Όλα αυτά μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως ακόμη κι αν στην Τουρκία η εξουσία εξατομικεύεται και καθορίζει αυτούς που ασκείται, απέχει πολύ από το να θεωρείται λειτουργική, πόσο δε μάλλον κατασταλτική.

Επίλογος

Τα εγκλήματα “τιμής” δεν είναι απλώς μια μικρή και ασήμαντη παρένθεση μέσα σε ένα αχανές πλαίσιο καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αντιθέτως, είναι απολύτως ενδεικτικά της τουρκικής νοοτροπίας που έρχεται σε πλήρη αντιπαράθεση με το “δημοκρατικό” χαρακτήρα της χώρας που πολλοί υπαινίσσονται. Για να μειωθεί και να προληφθεί η βία κατά των γυναικών, χρειάζεται μια ολοκληρωμένη στρατηγική η οποία θα επενδύσει δυναμικά όλους τους τομείς της πρόληψης, και όχι μια αποσπασματική προσέγγιση. Συνεπώς, είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι η Δημοκρατία δεν είναι μία κατάσταση ισορροπίας, αλλά μια διαδικασία εν τω γίγνεσθαι, και όσο ο Erdogan θα εθελοτυφλεί για ζητήματα ισότητας, η Τουρκική “Δημοκρατία” θα παραπαίει.

Πηγές:

1. Αβδέλα, Έ. (2002). Δια λόγους τιμής. Εκδόσεις Νεφέλη
2. Göle, N. (1997). The Forbidden Modern. Εκδόσεις The Univercity of Michigan Press
3. Stuart Mill, J. (2013). Για την υποτέλεια των γυναικών. Εκδόσεις Νόηση
4. Στεφανίδης, Α. (1994). Η γυναίκα στο Ισλάμ: μύθος και πραγματικότητα. Εκδόσεις Τέρτιος
5. Derya, T. (2012). Victims of Law: The Efficiency of Turkish Penal System on Honour Killings. http://www.strategicoutlook.org/publications/victims_of_law_the_efficiency_of_turkish_penal_system_on_honour_killings.pdf
6. Smith, H. (2004). Turkey ‘plagued by crimes of honour’. https://www.theguardian.com/world/2004/jun/03/turkey.helenasmith
7. Bilefsky, D. (2006). How to Avoid Honor Killing in Turkey? Honor Suicide. http://www.nytimes.com/2006/07/16/world/europe/16turkey.html
8. Women for Women s Human Rights NEW WAYS, (2004). Womens human rights in the new Turkish penal code: The success of the campaign for the reform of the Turkish penal code from a gender perspective. http://www.stopvaw.org/sites/3f6d15f4-c12d-4515-8544-26b7a3a5a41e/uploads/Summary_Outcome_Penal_Code__WWHR_.pdf
9. BBC news. (2015). Is life getting worse for women in Erdogan’s Turkey?. http://www.bbc.com/news/world-europe-31709887
10. Navai, R. (2009). ‘Honor Killings’ Have Morphed Into ‘Honor Suicides’ in Turkey. https://www.huffingtonpost.com/2009/03/27/honor-killings-have-morph_n_179928.html
11. Kogacioglu, D. (n.d). The Tradition Effect: Framing Honor Crimes in Turkey. http://research.sabanciuniv.edu/510/1/3011800001178.pdf