Πριν από 50 χρόνια, στις 20 Ιουλίου του 1969, o άνθρωπος «κατέκτησε» για πρώτη φορά το φεγγάρι, όταν τα μέλη του Apollo 11 προσσελήνωσαν τη σεληνάκατο Eagle στη «Θάλασσα της Ηρεμίας» (Mare Tranquillitatis). Τότε, με ένα μικρό βήμα του, ο Neil Armstrong, έκανε «ένα τεράστιο άλμα για χάρη ολόκληρης της ανθρωπότητας». Σύντομα, ακολούθησαν άλλες πέντε επανδρωμένες αποστολές, στα πλαίσια του προγράμματος Apollo, ενώ συνολικά 12 αστροναύτες περπάτησαν στο Φεγγάρι μέχρι και τη λήξη του προγράμματος, το 1972.

Αυτό το εξαιρετικής δυσκολίας εγχείρημα αποτελεί κορυφαίο γεγονός στην ιστορία της ανθρωπότητας, ενώ έφερε την επανάσταση στον τομέα της αστροναυτικής και σε πληθώρα άλλων τεχνολογικών και επιστημονικών τομέων. Τα ίχνη, δε, και τα αντικείμενα που άφησαν πίσω τους οι αστροναύτες βρίσκονται ακόμη εκεί, αναλλοίωτα στο χρόνο, ορόσημα της τεχνολογικής καινοτομίας και προόδου.

Πιο συγκεκριμένα, τα ίχνη από τα βήματα του ανθρώπου που πάτησε για πρώτη φορά στην επιφάνεια του φυσικού μας δορυφόρου έχουν τεράστια πολιτιστική σημασία – εφάμιλλη, θα λέγαμε, με τα αποτυπώματα που άφησαν οι πρόγονοί μας στην περιοχή Laetoli της Τανζανίας, 3,5 εκατομμύρια χρόνια πριν, στην πρώτη καταγεγραμμένη προσπάθεια του ανθρώπου να σταθεί στα δυο του πόδια. Αναμφισβήτητα, και τα δύο αποτελούν κορωνίδες στην ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης. Ενώ, όμως, στη δεύτερη περίπτωση η υπεραξία των αποτυπωμάτων αναγνωρίζεται επισήμως, και προστατεύεται νομικώς από την Σύμβαση της UNESCO για την Παγκόσμια Πολιτιστική και Φυσική Κληρονομιά του 1972, τα ίχνη και τα αντικείμενα που βρίσκονται στην επιφάνεια της Σελήνης δεν αναγνωρίζονται ως μνημεία με έντονη πολιτιστική σημασία, και έτσι δεν τυγχάνουν του ανάλογου σεβασμού στα πλαίσια του διεθνούς δικαίου.

Και αυτό γιατί, την περίοδο 1957-1975, συνομολογήθηκε μεν μια σειρά από διεθνείς συμβάσεις σχετικές με το διάστημα, όμως ο βασικός τους στόχος ήταν η αποστρατιωτικοποίησή του, και η εξασφάλιση της ελευθερίας προσβάσεως και έρευνας. Επιπλέον, λαμβανομένου υπόψιν ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες στο διάστημα ήταν πολύ περιορισμένες, τα αντικείμενα και τα ανθρώπινα ίχνη που βρίσκονταν στη Σελήνη δεν κινδύνευαν να καταστραφούν από ανθρώπινο παράγοντα. Συνεπώς, η διεθνής κοινότητα παρέμεινε αδρανής ως προς το εν λόγω θέμα.

Ωστόσο σήμερα, 50 χρόνια αργότερα, η ανάγκη αναγνώρισης της σπουδαιότητάς τους και η διατήρησή τους είναι επιβεβλημένη, καθώς ολοένα και περισσότερα κράτη θέτουν ως βασικό στόχο του διαστημικού τους προγράμματος την «επιστροφή στη Σελήνη». Πρόσφατο παράδειγμα η Κίνα, διαστημικό σκάφος της οποίας κατάφερε να προσσεληνωθεί στη σκοτεινή πλευρά της Σελήνης μόλις τον περασμένο Γενάρη, ενώ αντίστοιχα ουκ ολίγες είναι και οι ιδιωτικές εταιρείες που στοχεύουν στην έρευνα ή ακόμα και στη δημιουργία ενός ολόκληρου διαστημικού χωριού στη Σελήνη, που θα αποτελέσει βάση για την περαιτέρω εξερεύνηση του διαστήματος.

Το ερώτημα, εντούτοις, παραμένει: εφόσον το ισχύον καθεστώς κρίνεται ανεπαρκές, τί λύσεις θα μπορούσαν να ακολουθηθούν για να εξασφαλιστεί η προστασία των ανωτέρω αντικειμένων και αποτυπωμάτων από πιθανούς βανδαλισμούς ή και ακούσιες φθορές, με τρόπο, όμως, που να μην αποτελεί τροχοπέδη για την επιστημονική έρευνα;

Πρώτα από όλα, ήδη υπάρχοντες κανόνες που προβλέπονται από διεθνή νομικά κείμενα –όπως η Σύμβαση του 1969 για το Εξω-ατμοσφαιρικό Διάστημα– θα μπορούσαν ενδεχομένως να ερμηνευτούν διασταλτικά, και να αποτελέσουν νομική βάση για την προστασία τους. Για παράδειγμα, το άρθρο VIII της Σύμβασης του 1969 προβλέπει ότι ένα κράτος διατηρεί την κυριότητα επί των πραγμάτων που αποστέλλει στο διάστημα, για όσο χρόνο βρίσκονται αυτά εκεί. Έτσι σε ό,τι αφορά τη σημαία και τα λοιπά αντικείμενα που αφέθηκαν πίσω από το πλήρωμα του Apollo, αυτά παραμένουν στην κυριότητα και τον έλεγχο του αμερικανικού κράτους, και, κατ’ επέκταση, η οποιαδήποτε πρόκληση ζημίας από τις δραστηριότητες άλλου κράτους ή και ιδιωτικών παραγόντων επιφέρει κρατική ευθύνη απέναντι στο πρώτο – ευθύνη, όμως, που δεν είναι αντικειμενική, αλλά γεννάται μόνο επί υπαιτιότητας (άρθρο VI και Σύμβαση του 1971, σχετικά με την Ευθύνη για ζημίες που προκαλούνται από διαστημικά αντικείμενα). Έτσι, δεν υπάρχει νομικό πλαίσιο για την προστασία των εν λόγω αντικείμενων από ζημίες που προκλήθηκαν ακουσίως.

Επιπλέον, μπορεί μεν να προβλέπεται στην ως άνω Σύμβαση του 1969 ότι κανένα ουράνιο σώμα δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο κυριότητας, παρ’ όλα αυτά η οικονομική εκμετάλλευση των φυσικών πόρων των ουράνιων σωμάτων είναι καθόλα νόμιμη. Επομένως, τί θα εμπόδιζε κάποιον να ιδιοποιηθεί λίγη σκόνη από τη «Θάλασσα της Ηρεμίας», και να την πωλήσει στο ευρύ κοινό; Τρανό παράδειγμα, η περίπτωση πλειστηριασμού της σακούλας με την οποία μεταφέρθηκαν στη Γη σεληνιακοί βράχοι, έναντι τιμήματος 1,8 εκατομμυρίου δολαρίων. Σημαντική, ενδεχομένως, να φαινόταν εδώ η διάταξη του άρθρου IX, που προβλέπει ότι η έρευνα στη Σελήνη θα πρέπει να γίνεται με σεβασμό στα συμφέροντα και των άλλων κρατών – διάταξη που, διασταλτικώς εφαρμοζόμενη, δύναται να υποχρεώσει έμμεσα τα κράτη να σεβαστούν τις ιστορικές περιοχές και τα αντικείμενα που, κατά γενική ομολογία, αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της κοινής πολιτιστικής ιστορίας.

Όλα τα παραπάνω, σαφώς, καταδεικνύουν πως απαιτείται ένα σαφέστερο και αυστηρότερο νομικό πλαίσιο για την προστασία των εν λόγω αντικειμένων. Ωστόσο, η τροποποίηση των υπαρχουσών διεθνών συμβάσεων ή η δημιουργία νέων φαίνεται ιδιαίτερα δυσχερής. Στο πλαίσιο αυτό, το 2017 ιδρύθηκε ο εθελοντικός/μη κερδοσκοπικός οργανισμός For All Moonkind, που στόχο έχει την από κοινού με τον ΟΗΕ διαφύλαξη της ιστορίας και κληρονομιάς στο εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα, και την αναγνώριση της μεγάλη συμβολικής και πολιτιστικής αξίας των περιοχών προσσελήνωσης του Apollo.

Το καλοκαίρι του 2018, ο εν λόγω οργανισμός παρουσίασε ένα σχέδιο προστασίας, βασισμένο στο αντίστοιχο πρόγραμμα της UNESCO στην αρμόδια επιτροπή του ΟΗΕ για το εξω-ατμοσφαιρικό διάστημα (COPUOS). Η επιτροπή αναγνώρισε την ανάγκη δημιουργίας ενός τέτοιου προγράμματος ως απαραίτητο εργαλείο για την προώθηση της συνεργασίας στον τομέα της διαστημικής έρευνας, καθιστώντας σαφές πως η διατήρηση και ο σεβασμός του παρελθόντος, της ιστορίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι κοινή ευθύνη όλων των κρατών, και δύναται να αποτελέσει ισχυρό κίνητρο για την επίτευξη νέων σπουδαίων τεχνολογικών επιτευγμάτων. Μένει μόνο να δούμε πώς ένα τέτοιο πρόγραμμα θα μπορέσει να υλοποιηθεί, και αν μια νέα ad hoc νομοθετική ρύθμιση θα μπορέσει να καλύψει όλα τα υπάρχοντα νομικά κενά.

Πηγές:

1. Hanlon M.L.D. (2019).The case for protecting the Apollo landing areas as heritage sites. http://astronomy.com/news/2019/02/the-case-for-protecting-the-apollo-landing-areas-as-heritage-sites?fbclid=IwAR0C9wMLEPrtT1jyKrFdh-Q1vXASwdTjDM9PXBi3eJDg8_YA9ofNNlwGfvA
2. Wall M.(2017). Moon History: Group Works to Protect Apollo Landing Sites. https://www.space.com/37799-apollo-landing-sites-preservation-for-all-moonkind.html
3. U.S. Office of Science and Technology Policy (2018). Protecting and preserving Apollo program lunar landing sites & artifacts. https://www.whitehouse.gov/wp-content/uploads/2018/03/Protecting-and-Preserving-Apollo-Program-Lunar-Landing-Sites-and-Artifacts.pdf
4. For All Moonkind Official website. Declaration of Objectives and Agreements Regarding Cultural Heritage in Outer Space.  https://www.forallmoonkind.org/about/the-declaration/
5. Boyle A. (2017). Scientists call for a treaty to protect Apollo moon sites and other famous space places. https://www.geekwire.com/2017/scientists-call-treaty-protect-apollo-moon-sites-famous-space-places/