Ορμώμενοι από την πρόσφατη, ασυνήθιστη, και ιστορικής σημασίας αποδοχή των ασφαλιστικών μέτρων Ιρανού πρόσφυγα κατά της απέλασής του από τη Λέσβο στην Τουρκία, από το ελληνικό τμήμα του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), στο παρόν άρθρο θα γίνει εκτενής αναφορά στην εξέλιξη της νομολογίας του Δικαστηρίου σχετικά με την εφαρμογή του άρθρου 39 του Κανονισμού του Δικαστηρίου, το οποίο προβλέπει ότι “προσωρινά μέτρα μπορούν να διαταχθούν, κατόπιν αιτήματος ενός διάδικου μέρους ή άλλου ενδιαφερομένου ή αυτεπαγγέλτως, προς το συμφέρον των μερών ή για την ομαλή διεξαγωγή της δίκης”.

Το Δικαστήριο, ικανοποιώντας το αίτημα ασφαλιστικών μέτρων κατά απέλασης, έστειλε ένα ηχηρό μήνυμα ενάντια στην αυθαιρεσία και στις καταχρήσεις που συντελούνται από την ελληνική κυβέρνηση, στο πλαίσιο της αμφισβητούμενης Κοινής Δήλωσης Ε.Ε.-Τουρκίας για το προσφυγικό. Σημειωτέον ότι είναι η πρώτη φορά στην ιστορία του Δικαστηρίου που το ελληνικό τμήμα του αποφασίζει να πάρει ασφαλιστικά μέτρα κατά απέλασης, ενώ η σχετική διαδικασία θεωρείται ως μία από τις πιο δύσκολες, και οι αντίστοιχες αιτήσεις σπάνια ικανοποιούνται από το Δικαστήριο. Τα ασφαλιστικά μέτρα αποτελούν επείγοντα μέτρα, τα οποία -σύμφωνα με την πάγια νομολογία του Δικαστηρίου- εφαρμόζονται μόνο στις περιπτώσεις που υπάρχει άμεσος κίνδυνος ανεπανόρθωτης βλάβης.

Στην πράξη, τα προσωρινά μέτρα αφορούν -κυρίως- την απέλαση και την έκδοση των αιτούντων σε Κράτος στο οποίο κινδυνεύουν να υποστούν δίωξη. Τα μέτρα συνήθως συνίστανται σε αναστολή της απέλασης ή της έκδοσης του αιτούντος, για όσο διάστημα εξετάζεται η αίτηση. Οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι εκείνες στις οποίες, εάν ο αιτών εκδοθεί, θα υπάρχει φόβος για τη ζωή του (άρθρο 2, Δικαίωμα στη Ζωή) ή κίνδυνος βασανιστηρίων, και απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης (άρθρο 3, Απαγόρευση Βασανιστηρίων ή Απάνθρωπης ή Εξευτελιστικής Μεταχείρισης).

Εντούτοις, με τις υποθέσεις Öcalan (European Court of Human Rights, Öcalan v. Turkey, 2003) και Evans (European Court of Human Rights, Evans v. United Kingdom, 2006) αποδεικνύεται ότι το Δικαστήριο εξακολουθεί να εφαρμόζει μια αυστηρή πολιτική, ως προς την εφαρμογή του άρθρου 39.

Η εξέλιξη της νομολογίας του δικαστηρίου: το κενό στο “γράμμα” της Σύμβασης

Η διαδικασία αιτήσεως ασφαλιστικών μέτρων δεν προβλέπεται στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, παρά μόνο στον Κανονισμό του Δικαστηρίου. Το σύστημα της Σύμβασης δεν διαθέτει κάποια νομική βάση που να προβλέπει ρητά τη λήψη δεσμευτικών προσωρινών μέτρων. Αυτό το κενό της Σύμβασης ήρθε να καλύψει η νομολογία του Δικαστηρίου. Κατά πρώτον, με την υπόθεση Soering κατά Ηνωμένου Βασιλείου (European Court of Human Rights, Soering v. United Kingdom, 1989), η διαδικασία των ασφαλιστικών μέτρων ήρθε στο προσκήνιο, υπογραμμίζοντας τις ολέθριες συνέπειες που θα είχε για τον αιτούντα η έκδοσή του στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου εκκρεμούσε εναντίον του η θανατική ποινή. Αυτά τα μέτρα αρχικά ήταν μόνο ενδεικτικά, χωρίς να δεσμεύουν τα Κράτη-Μέλη. Δεδομένης, όμως, της καταλυτικής σημασίας της συμμόρφωσης των Κρατών-Μελών στα αιτήματα προσωρινών μέτρων που ικανοποιούσε το Δικαστήριο, ορισμένοι αιτούντες δεν δίστασαν να υποστηρίξουν σθεναρά ότι τα μέτρα αυτά ήταν δεσμευτικά. Στην υπόθεση Cruz Varas κατά Σουηδίας (European Court of Human Rights, Cruz Varas v. Sweden, 1991), οι αιτούντες υποστήριξαν ότι, παρόλο που δεν υπήρχε στη Σύμβαση ειδική διάταξη για τα ασφαλιστικά μέτρα, είναι απαραίτητο να αναγνωριστεί η δεσμευτική ισχύς των μέτρων αυτών, ώστε να διασφαλίζεται η αποτελεσματικότητα του δικαιώματος ατομικής προσφυγής, όπως αυτή προβλέπεται στο άρθρο 34 της Σύμβασης.

Με τη σταδιακή εξέλιξη της νομολογίας του Δικαστηρίου, το πρόβλημα της έκτασης της δεσμευτικής ισχύος των προσωρινών μέτρων δεν αποτελεί πλέον ανυπέρβλητο εμπόδιο. Δύο είδη επιχειρημάτων προβάλλονται από το Δικαστήριο, για να δικαιολογηθεί η εξουσία του να διατάσσει δεσμευτικά προσωρινά μέτρα. Αρχικά, υπογραμμίζεται “ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της Σύμβασης ως θεμέλιο για τη συλλογική επιβολή και προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου” (European Court of Human Rights, Mamatkulov and Askarov v. Turkey, 2005, §§100- 102). Το Δικαστήριο επισημαίνει στη νομολογία του ότι, μία από τις βασικές διαφορές που διακρίνουν την Ευρωπαϊκή Σύμβαση από τις κλασσικές διεθνείς συμβάσεις, είναι το γεγονός ότι στρέφεται και στοχεύει στη δημιουργία αντικειμενικών υποχρεώσεων για τα Κράτη-Μέλη. Συνεπώς, το Δικαστήριο υιοθετεί και προάγει την τελεολογική μέθοδο ερμηνείας του νομικού κειμένου, σεβόμενο το σκοπό της Σύμβασης, όπως αυτός τίθεται στο προοίμιό της – ήτοι, την πιο αποτελεσματική προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Όμως, ακόμα μέχρι και το 2005, η μειοψηφούσα άποψη των Δικαστών παραμένει ισχυρή, εμμένοντας στη γραμματική ερμηνεία του κειμένου της Σύμβασης.

Παρόλο που με την υπόθεση Mamatkoulov εδραιώθηκε μία νέα προσέγγιση όσον αφορά την ισχύ των προσωρινών μέτρων, εντούτοις η ακριβής έκταση των μέτρων παρέμενε ασαφής και απροσδιόριστη. Δημιουργήθηκε, ωστόσο, μια άρρηκτη νομική σύνδεση μεταξύ του σεβασμού των προσωρινών μέτρων, και της αποτελεσματικότητας του δικαιώματος της ατομικής προσφυγής που προβλέπει η Σύμβαση. Η σημασία του δικαιώματος της ατομικής προσφυγής είναι “πλέον βασικό στοιχείο του μηχανισμού για την προστασία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών που προβλέπει η Σύμβαση” (ECHR, Mamatkulov, §122). Τα ασφαλιστικά μέτρα χαρακτηρίστηκαν ως “υποχρεωτικά”, το πρώτο στην απόφαση Aoulmi κατά της Γαλλίας το 2006 (European Court of Human Rights, Aoulmi v. France, 2006 § 111), με την οποία εξαφανίστηκε οποιαδήποτε ασάφεια αναφορικά με την υποχρέωση των κρατών να συμμορφώνονται με τα προσωρινά μέτρα.

Εύλογα, τα Κράτη είναι οι κύριοι αποδέκτες των προσωρινών μέτρων. Μέχρι πρόσφατα, τέτοια μέτρα έχουν ικανοποιηθεί από το Δικαστήριο στα πλαίσια ατομικών προσφυγών. Ωστόσο, τα γεγονότα του καλοκαιριού του 2008 μεταξύ Ρωσίας και Γεωργίας έδωσαν στο Δικαστήριο την ευκαιρία να διατάξει τέτοια μέτρα στα πλαίσια διακρατικών προσφυγών, τα οποία δημιούργησαν ένα νέο δραματικό προηγούμενο, μετατρέποντας την Ευρώπη για μια ακόμα φορά σε πεδίο σοβαρών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Εφαρμογή του άρθρου 39 του Κανονισμού του Δικαστηρίου: έκταση της ικανοποίησης των αιτημάτων

Η προσέγγιση του Δικαστηρίου όταν αντιμετωπίζει συστημικά προβλήματα είναι κάθετη. Το Δικαστήριο υποδεικνύει στα Κράτη ότι θα χορηγήσει τα προσωρινά μέτρα προστασίας για ορισμένες κατηγορίες περιπτώσεων και, κατά συνέπεια, ότι τα Κράτη θα πρέπει να αποφύγουν τη λήψη οποιωνδήποτε μέτρων που μπορεί να καταστήσουν επισφαλή την δυνατότητα προάσπισης θεμελιωδών δικαιωμάτων. Το πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα αυτής της πρακτικής είναι τα προσωρινά μέτρα που χορηγήθηκαν για να προλάβουν οποιαδήποτε επιστροφή αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα από άλλα Κράτη-Μέλη, στο πλαίσιο του Κανονισμού του Δουβλίνου (European Court of Human Rights, M.S.S. V Belgium and Greece, 2011). Το ΕΔΔΑ δήλωσε ότι θα εφαρμόζει το άρθρο 39, σε κάθε περίπτωση όπου ο αιτών θα αμφισβητεί την τυχόν επιστροφή του στην Ελλάδα.

Το Δικαστήριο του Στρασβούργου έχει ικανοποιήσει αιτήματα ασφαλιστικών μέτρων λόγω κινδύνου διώξεως για πολιτικούς, φυλετικούς και θρησκευτικούς λόγους, λόγω κινδύνου εξευτελιστικής μεταχείρισης εξαιτίας του σεξουαλικού προσανατολισμού -όταν πιθανολογείται κίνδυνος να υποστεί η αιτούσα ακρωτηριασμό των γεννητικών της οργάνων, ή να υποστεί κοινωνικό αποκλεισμό και σεξουαλική εκμετάλλευση-, λόγω κινδύνου να καταδικαστεί ο αιτών σε θανατική ποινή και, τέλος, σε περιπτώσεις που υπάρχει επιτακτικός ιατρικός λόγος.

Το 2016, ο συνολικός αριθμός των αποφάσεων ικανοποιήσεως αιτημάτων προσωρινών μέτρων (2.286) αυξήθηκε κατά 56%, σε σύγκριση με το 2015 (1.470). Το Δικαστήριο έκανε δεκτό το αίτημα προσωρινών μέτρων σε 129 υποθέσεις (σημειώνεται μείωση κατά 20%, σε σύγκριση με τις 161 υποθέσεις το 2015), και το απέρριψε σε άλλες 1.103 (75% περισσότερο από τις 629 υποθέσεις το 2015). Το 67% των μέτρων που ικανοποιήθηκαν αφορούσε περιπτώσεις απέλασης.

Το ζήτημα των προσωρινών μέτρων τίθεται στο κέντρο της επικαιρότητας σταδιακά, σε ένα διεθνές πεδίο που χαρακτηρίζεται από υψηλό επίπεδο πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής αστάθειας. Η Ευρώπη γίνεται, για μια ακόμα φορά, μάρτυρας σοβαρών παραβιάσεων των άρθρων 2 (δικαίωμα στη ζωή) και 3 (απαγόρευση βασανιστηρίων και εξευτελιστικής μεταχείρισης) της Σύμβασης. Τα προσωρινά μέτρα -που θεωρούνται πλέον δεσμευτικά και λαμβάνονται σοβαρά υπόψη από τα Κράτη- συμβάλλουν στην πρόληψη σοβαρής και ανεπανόρθωτης ζημίας που θα έπληττε τους αιτούντες. Ωστόσο, η περίπτωση της ένοπλης σύρραξης μεταξύ Ρωσίας και Γεωργίας κατέδειξε καταφανώς την έλλειψη αποτελεσματικότητάς τους, στο πλαίσιο διακρατικών διαφορών. Το ερώτημα τίθεται πιο επιτακτικό από ποτέ: είναι το σύστημα της Σύμβασης ικανό να αντιμετωπίζει περιπτώσεις μαζικών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων;

Πηγές:

1. European Court Of Human Rights. (1989). Soering v. United Kingdom. [online] Available at: https://www.law.kuleuven.be/iir/nl/activiteiten/documentatie/OldActivities/DeathPenalty/Soering.pdf [Accessed 30 May 2017].
2. European Court Of Human Rights. (1991). Cruz Varas and Others v. Sweden. [online] Refworld. Available at: http://www.refworld.org/docid/3ae6b6fe14.html [Accessed 30 May 2017].
3. European Court Of Human Rights. (2005). Mamatkulov and Askarov v. Turkey. [online] Available at: http://www.refworld.org/cases,ECHR,42d3ef174.html [Accessed 30 May 2017].
4. European Court Of Human Rights. (2006). Aoulmi v. France. [online] Available at: http://www.refworld.org/cases,ECHR,45cc89d52.html [Accessed 30 May 2017].
5. European Court Of Human Rights. (2003). Ocalan v. Turkey. [online] Available at: http://www.refworld.org/cases,ECHR,3e71a9d84.html [Accessed 30 May 2017].
6. Wcd.coe.int. (2006). Chamber Judgment – Evans v. the United Kingdom. [online] Available at: https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?p=&id=974977&Site=COE&direct=true [Accessed 30 May 2017].
7. European Court of Human Rights. (2011). M.S.S. v. Belgium and Greece. [online] Available at: http://www.refworld.org/cases,ECHR,4d39bc7f2.html [Accessed 30 May 2017].
8. European Council on Refugees and Exiles (ECRE). (2012). Research on ECHR Rule 39 Interim Measures. [online] Available at: https://www.ecre.org/wp-content/uploads/2016/05/RULE-39-RESEpdf [Accessed 30 May 2017].
9. European Court of Human Rights. (2017) Factsheet on Interim Measures. [online] Available at: http://www.echr.coe.int/Documents/FS_Interim_measures_ENG.pdf [Accessed 30 May 2017].
10. Inter-American and European Human Rights Journal. (2009). Interims measures in the European system of Human Rights. [online] Available at: https://www.univ-paris1.fr/fileadmin/IREDIES/Contributions_en_ligne/L._BURGORGUE-LARSEN/MesuresprovisoiresING-LBL.pdf [Accessed 30 May 2017].
11. Αγγελίδης, Δ. and Παγούδης, Γ. (2017). Μήνυμα ΕΔΔΑ κατά των απελάσεων. [online] Η Εφημερίδα των Συντακτών. Available at: http://www.efsyn.gr/arthro/minyma-edda-kata-ton-apelaseon [Accessed 30 May 2017].