Εισαγωγή

Όπως έχει παρατηρηθεί κατά το τελευταίο χρονικό διάστημα, η αυξημένη προσφυγική ροή, προερχόμενη κατά κύριο λόγο από τη Συρία, και με κατεύθυνση τον ευρύτερο Ευρωπαϊκό χώρο, είναι κάτι παραπάνω από αναπόφευκτη. Πολλά κράτη-μέλη, ανάμεσα σε αυτά και η Ιταλία, έχουν δεχτεί πιέσεις, όχι μόνο για αποδοχή-φιλοξενία, αλλά και για ενδεχόμενη αφομοίωση του μεγάλου ρεύματος των προσφύγων. Ωστόσο, η φιλοξενία συνεπάγεται αυτόματα νομική -τουλάχιστον- υποχρέωση τήρησης των υπογεγραμμένων συνθηκών εκ μέρους των εν λόγω κρατών-μελών, ειδικότερα της Σύμβασης της Γενεύης για το Καθεστώς των Προσφύγων (1951), καθώς και της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).

Χωροχρονικό πλαίσιο

3η Νοεμβρίου 2016: Η Διεθνής Αμνηστία, με τη δημοσίευση έκθεσης (Index number: EUR 30/5004/2016), κατηγορεί την Ιταλία για ενάσκηση βασανιστηρίων σε βάρος προσφύγων. Ειδικά, επισημαίνει πως παρατηρήθηκαν ξυλοδαρμοί και βίαιες πρακτικές που, σε ορισμένες περιπτώσεις, ισοδυναμούν με βασανιστήρια, ενώ, παράλληλα, καταγγέλλει και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι πρόσφυγες και οι μετανάστες στα κέντρα υποδοχής, εκ μέρους της Ιταλικής αστυνομίας. Σύμφωνα με την εν λόγω έκθεση, οι χρησιμοποιούμενες πρακτικές αποσκοπούν στη λήψη των δακτυλικών αποτυπωμάτων των προσφύγων, με στόχο την αναγνώριση της ταυτότητάς τους.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως ο προσφυγικός πληθυσμός, κατά την άφιξή του στο Ιταλικό έδαφος, αρνείται κατηγορηματικά να δώσει τα στοιχεία του, αφού δύναται να υποβάλει αίτηση χορήγησης ασύλου σε κάποια άλλη Ευρωπαϊκή χώρα της επιλογής του.

Πιο συγκεκριμένα, η έκθεση αναφέρει ότι: «οι πιέσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Ιταλία να εμφανιστεί σκληρή απέναντι στους πρόσφυγες και τους μετανάστες έχουν οδηγήσει σε παράνομες απελάσεις και σε κακοποιήσεις, οι οποίες, σε κάποιες περιπτώσεις, ισοδυναμούν με βασανιστήρια».

Συμπληρωματικά, η αναφορά του Matteo de Bellis, συντονιστή της έκθεσης της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης, είναι εξίσου χαρακτηριστική, αφού σημειώνει ότι: «η πολιτική των κέντρων πρώτης υποδοχής έχει ωθήσει τα στελέχη των Ιταλικών υπηρεσιών ασφαλείας να δρουν πέραν των ορίων της νομιμότητας και να διαπράττουν σοκαριστικές καταπατήσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων».

Η  Ιταλική αστυνομία, από τη μεριά της, αποκρούει τις κατηγορίες της Διεθνούς Αμνηστίας, με τον επικεφαλής της, Franco Gabrielli, να τονίζει σε ανακοίνωσή του: «διαψεύδω κατηγορηματικά ότι χρησιμοποιούνται βίαιες μέθοδοι έναντι των μεταναστών, είτε κατά τη διαδικασία ταυτοποίησής τους είτε κατά τον επαναπατρισμό τους».

Επιπλέον, η Διεύθυνση Δημόσιας Ασφάλειας, υπαγόμενη στο Υπουργείο Εσωτερικών της Ιταλίας, υπογράμμισε ότι στα κέντρα πρώτης υποδοχής ή hotspots, στα οποία μεταφέρονται και ταυτοποιούνται οι πρόσφυγες και οι μετανάστες που φθάνουν στην Ιταλική επικράτεια, γίνονται «μόνιμα επισκέψεις από ομάδες της αντιπροσωπείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στην Ιταλία, για να ελέγχονται οι διαδικασίες μεταχείρισης των μεταναστών».

Τέλος, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, από τη δική της πλευρά, τόνισε τη νομιμότητα των κέντρων υποδοχής, καθώς και τον επιδεικνυόμενο σεβασμό των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, προσθέτοντας ότι οι υπηρεσίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.) και οι αντίστοιχες υπεύθυνες οργανώσεις δεν έχουν προβεί σε κανενός είδους καταγγελίες για περιστατικά παραβιάσεων.

Ιδιαίτερα, παρατίθενται τα όσα επισήμανε και εκπρόσωπος της Commission, σύμφωνα με τον οποίο «κάθε μορφή βίας ή παραβίασης των δικαιωμάτων των προσφύγων είναι απαράδεκτη, και αντιμετωπίζουμε οποιαδήποτε καταγγελία σοβαρά» , ενώ συνεχίζει ότι δεσμεύονται «να επικοινωνήσουν με τις Ιταλικές αρχές, για να διασφαλίσουν ότι κανένας από αυτούς τους ισχυρισμούς δεν είναι βάσιμος».

Σχέση της Ιταλίας με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)

Με αφορμή, λοιπόν, τα όσα αναδείχθηκαν από την έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας, και σύμφωνα με τους ισχυρισμούς της Ιταλικής αστυνομίας και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, μοιάζει σκόπιμο να εξετάσουμε περισσότερο ενδελεχώς την Ευρωπαϊκή νομοθεσία, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον μας στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).

Αρχικά, η Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών, γνωστή και ως Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), υιοθετήθηκε υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης το 1950 στη Ρώμη, στοχεύοντας στην προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών. Όλα τα κράτη-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης συμμετέχουν στη Σύμβαση.

Αξίζει να αναφερθεί πως και η Ευρωπαϊκή Ένωση συμμετέχει σε αυτή, ενώ οι πολίτες που θεωρούν ότι τα δικαιώματά τους έχουν παραβιαστεί από ένα κράτος-μέλος μπορούν να φέρουν οι ίδιοι την υπόθεση ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ). Οι αποφάσεις του Δικαστηρίου είναι νομικά δεσμευτικές, και το Δικαστήριο έχει τη δυνατότητα να επιδικάσει αποζημίωση. Το καθεστώς που δίνει τη δυνατότητα στους πολίτες να προστατεύονται οι ίδιοι από παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους αποτελεί καινοτομία, όσον αφορά στις διεθνείς συμβάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς παρέχει, πλέον, στο άτομο έναν ενεργό ρόλο στη διεθνή σκηνή, αφού, παραδοσιακά, μόνο τα κράτη θεωρούνταν υποκείμενα της διεθνούς νομοθεσίας. Η ΕΣΔΑ παραμένει, μέχρι και σήμερα, η μόνη διεθνής σύμβαση για τα ανθρώπινα δικαιώματα που παρέχει αυτό τον υψηλό βαθμό προστασίας του ατόμου.

Ειδικότερα επισημαίνεται το άρθρο 3 της Σύμβασης, το οποίο απαγορεύει τα βασανιστήρια, λαμβάνοντας υπόψη ότι η ενάσκηση βασανιστηρίων αποτελεί την κύρια κατηγορία της έκθεσης της Διεθνούς Αμνηστίας προς την Ιταλία. Παραθέτουμε την ακριβή διατύπωση της διάταξης, σύμφωνα με την οποία: «κανένα πρόσωπο δεν υποβάλλεται σε βασανιστήρια ή σε απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση ή τιμωρία» (άρθρο 3: απαγόρευση βασανιστηρίων).

Εν συνεχεία, σε μια εξονυχιστική ανάλυση του άρθρου, οφείλουμε να επιμείνουμε στους όρους «απάνθρωπη ή εξευτελιστική μεταχείριση ή τιμωρία». Σύμφωνα με νομολογία του, το ΕΔΔΑ έχει υπαγάγει στην έννοια της απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης, ανάμεσα σε άλλα, και τις συνθήκες κράτησης αλλοδαπού υπηκόου σε κέντρο διαμονής αλλοδαπών (ΕΔΔΑ, απόφαση της 21/6/2011, Efremidze κατά Ελλάδας), κάτι που φαίνεται να συμβαίνει χαρακτηριστικά και στο Ιταλικό κέντρο υποδοχής προσφύγων.

Επιπλέον, ο όρος ‘εξευτελιστική’ αναφέρεται στη μεταχείριση που δημιουργεί αισθήματα φόβου, αγωνίας και κατωτερότητας, ικανά να ταπεινώσουν και να εξευτελίσουν το θύμα, καθώς και να κάμψουν, τελικά, τη φυσική ή ηθική αντίστασή του, ή να το οδηγήσουν να δράσει αντίθετα στη θέληση ή τη συνείδησή του (ΕΔΔΑ, απόφαση της 21/1/2011, M.S.S. κατά Ελλάδας και Βελγίου). Ως ‘απάνθρωπη’, πάλι, έχει χαρακτηριστεί η μεταχείριση που εφαρμόζεται προμελετημένα – χωρίς αυτό να είναι απαραίτητο – και προκαλεί σωματικές βλάβες ή έντονο σωματικό ή ψυχικό πόνο (ΕΔΔΑ, απόφαση της 1/6/2010, Gafgen κατά Γερμανίας, παρ. 89, ΕΔΔΑ, απόφαση της 6/4/2000, Labita κατά Ιταλίας, παρ. 120).

Τελικά, ως βασανιστήριο εν γένει χαρακτηρίζεται η κακοποίηση που καθίσταται δυνατή με καθορισμένο τρόπο και για συγκεκριμένο σκοπό – λ.χ. απόσπαση πληροφοριών, ως επιβαρυντική μορφή απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης ενός ατόμου (ΕΔΔΑ, απόφαση της 18/12/1996, Aksoy κατά Τουρκίας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 11/7/2000, Dikme κατά Τουρκίας, ΕΔΔΑ, απόφαση της 10/10/2000, Akkos κατά Τουρκίας)

Περαιτέρω, παρά το γεγονός πως δεν αποτελεί νομικά δεσμευτικό έγγραφο, άξια αναφοράς και άμεσα σχετιζόμενη με το εν λόγω ζήτημα είναι και η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών στις 10 Δεκεμβρίου του 1948. Σύμφωνα με το άρθρο 5 «Κανείς δεν επιτρέπεται να υποβάλλεται σε βασανιστήρια, ούτε σε ποινή ή μεταχείριση σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική». Η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών όρισε τα βασανιστήρια ως: «κάθε πράξη με την οποία σωματικός ή ψυχικός πόνος ή έντονη οδύνη επιβάλλονται με πρόθεση σε ένα πρόσωπο, με σκοπό, ιδίως, να αποκτηθούν από αυτό ή από τρίτο πρόσωπο πληροφορίες ή ομολογίες, να τιμωρηθεί  για μια πράξη που αυτό ή τρίτο πρόσωπο έχει διαπράξει ή είναι ύποπτο ότι την έχει διαπράξει, να εκφοβιστεί ή να εξαναγκασθεί αυτός ή τρίτο πρόσωπο, ή για κάθε άλλο λόγο που βασίζεται σε διάκριση οποιασδήποτε μορφής, εφόσον ένας τέτοιος πόνος ή οδύνη επιβάλλονται από δημόσιο λειτουργό ή κάθε άλλο πρόσωπο που ενεργεί με επίσημη ιδιότητα ή με την υποκίνηση ή τη συναίνεση ή την ανοχή του. Δεν περιλαμβάνονται ο πόνος ή η οδύνη που προέρχονται μόνον από πράξεις συμφυείς ή παρεμπίπτουσες προς νόμιμες κυρώσεις» (Παρούλα Νάσκου-Περράκη).

Προκειμένου να καταστήσουμε σαφή την έννοια των βασανιστηρίων, σημαντική θεωρείται και η αναφορά βιωματικών μαρτυριών προσφύγων που έχουν υποστεί την κακομεταχείριση, όπως αυτή ενός 16χρονου αγοριού από το Νταρφούρ, που αναφέρει τα εξής: «Μου έκαναν ηλεκτροσόκ με ένα μπαστούνι, πολλές φορές, στο αριστερό πόδι, μετά στο δεξί πόδι, στο στήθος και στην κοιλιά. Ήμουν πολύ αδύναμος, δεν μπορούσα να αντισταθώ και, σε εκείνο το σημείο, πήραν και τα δύο χέρια μου και τα έβαλαν στο μηχάνημα».

Αποτίμηση

Ολοκληρωτικά, η έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας έχει δύο στόχους: αφενός, να αποτελέσει το δίαυλο επικοινωνίας του προσφυγικού κόσμου με την παγκόσμια κοινότητα, ενημερώνοντάς τη για τα προβλήματα που ανακύπτουν στα διάφορα κέντρα υποδοχής και, αφετέρου, να καταδείξει τη βίαιη στάση όχι μόνο της Ιταλίας, αλλά και ολόκληρης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρά το γεγονός ότι η Διεθνής Αμνηστία έχει αναζητήσει επανειλημμένως αποσαφηνίσεις από τον Υπουργό Εσωτερικών της Ιταλίας, η σιωπή της κυβέρνησης Renzi μπορεί να θεωρηθεί ως αποδοχή των κατηγοριών που της απαγγέλλονται, τροφοδοτώντας ακόμη περισσότερο τις ανησυχίες της Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης για συνεχή καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ευελπιστούμε πως η ρήση του Kant «όποιος κοιτάζει στον καθρέφτη και αναγνωρίζει στον εαυτό του το δικαίωμα να είναι άνθρωπος, δεν ανέχεται την άσκηση βίας από άνθρωπο σε άνθρωπο» θα αρχίσει προοδευτικά να εφαρμόζεται εμπράκτως.

Πηγές:

1. Amnesty International 2016) Document | Amnesty International. Available at: https://www.amnesty.(org/en/documents/eur30/5004/2016/en/ (Accessed 23 November 2016).
2. Amnesty International USA (2016) Hotspot Italy: How EU’s flagship approach leads to violations of refugee and migrant rights. Available at: http://www.amnestyusa.org/research/reports/hotspot-italy-how-eu-s-flagship-approach-leads-to-violations-of-refugee-and-migrant-rights (Accessed 23 November 2016).
3. Italy 2015/2016 | Amnesty International. Available at: https://www.amnesty.org/en/countries/europe-and-central-asia/italy/report-italy/ (Accessed 23 November 2016).
4. Η Ιταλία διαψεύδει τη Διεθνής Αμνηστία για τους βασανισμούς των προσφύγων – CNN.gr. Available at: http://www.cnn.gr/news/kosmos/story/53104/h-italia-diapseydei-ti-diethnis-amnistia-gia-toys-vasanismoys-ton-prosfygon (Accessed 23 November 2016).
5. United Nations High Commissioner for Refugees. 2016. Refworld | Italy: Beatings and unlawful expulsions amid EU push to get tough on refugees and migrants. Available at: http://www.refworld.org/country,,,,ITA,,5825d5514,0.html
   (Accessed 23 November 2016).
6. The Ministry of Foreign Affairs and International Cooperation. Available at: http://www.esteri.it/mae/en/ministero (Accessed 23 November 2016).
7. UN Human Rights – Office of the High Commissioner (1996) Italy. Available at: http://www.ohchr.org/EN/Countries/ENACARegion/Pages/ITIndex.aspx (Accessed: 24 November 2016).
8. ECHR. 2016. European Court of Human Rights – ECHR, CEDH, news, information, press releases. Available at: http://www.echr.coe.int/Pages/home.aspx?p=home (Accessed 23 November 2016).
9. United Nations Audiovisual Library of International Law. Available at: http://legal.un.org/avl/ha/prsr/prsr.html (Accessed 23 November 2016).
10. Νάσκου – Περράκη Π., Ανθρώπινα Δικαιώματα: Ερωτήσεις και Απαντήσεις Μέρος Β. Available at: http://www.naskouperraki.gr/wp-content/uploads/2015/01/Nask_Perraki_12_merosB.pdf (Accessed: 24 November 2016).