Το δικαίωμα των λαών στην αυτοδιάθεση: ακρογωνιαία λίθος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Το δικαίωμα των λαών στην αυτοδιάθεση αποτελεί αναφαίρετο δικαίωμα όλων των λαών, και θεωρείται ως εθιμικό διεθνές δίκαιο και jus cogens για τις μη αυτοδιοικούμενες επικράτειες. Ειδικά αν λάβουμε υπόψιν μας τα διάφορα Ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ και τις Γνωμοδοτήσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου, σε συνδυασμό με τον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ, μπορεί να κατηγοριοποιηθεί ως εθιμικό διεθνές δίκαιο, σύμφωνα με το 38(1)(b) του Καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου. Ωστόσο, για την αποσαφήνιση του όρου και της διαδικασίας πλήρους εφαρμογής του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση, είναι αναγκαία η αποσαφήνιση δύο εννοιών: τί ορίζουμε ως κράτος και τί ορίζουμε ως λαό.

Η Συνθήκη του Μοντεβιδέο, η οποία υπογράφτηκε το 1993, καταγράφει τα δικαιώματα και τα καθήκοντα των κρατών, και δίνει τον ορισμό του κράτους. Το κράτος, ως υποκείμενο του διεθνούς δικαίου, πρέπει να κατέχει 4 χαρακτηριστικά για να μπορεί να οριστεί ως τέτοιο: α) ένα μόνιμο πληθυσμό, β) μία ορισμένη επικράτεια, γ) μία κυβέρνηση, και δ) τη δυνατότητα να δημιουργήσει σχέσεις με άλλα κράτη.

Η έννοια του λαού, από την άλλη, δεν έχει συγκεκριμένο ορισμό. Σύμφωνα με το Ρούκουνα, ο λαός αποτελεί μία συγκεκριμένη “ζωντανή” ομάδα ανθρώπων, η οποία χαρακτηρίζεται από την κοινή θέληση να διαβιώσει στη μορφή οργανωμένης κοινωνίας. Σε όλες τις διαδικασίες διαμόρφωσης αυτής της οργανωμένης κοινωνίας -από την απόσχιση από ένα κράτος, μέχρι και την ανάπτυξή της-, ο πληθυσμός αυτός διακατέχεται από μία ψυχολογική και κοινωνική αλληλεγγύη μεταξύ των μελών του. Ωστόσο, πολλοί αναφέρουν ότι αυτός ο λαός πρέπει να είναι κοινωνικά, πολιτισμικά ή/και γλωσσικά ομοιογενής – το οποίο δεν ισχύει στα σύγχρονα δεδομένα, μιας και υπάρχουν πολύ λίγα κράτη που χαρακτηρίζονται από τέτοια ομοιογένεια.

Η έννοια της αυτοδιάθεσης, ως αναφαίρετου δικαιώματος των λαών, υποστηρίχθηκε από τον Αμερικανό Πρόεδρο Woodrow Wilson, μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, και, το 1941, από τον διάδοχό του Franklin Roosevelt και τον Βρετανό Πρωθυπουργό Winston Churchill. Στη συνέχεια, το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση ενσωματώθηκε στον Καταστατικό Χάρτη του ΟΗΕ, στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Αστικά και Πολιτικά Δικαιώματα, στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα και στη Διακήρυξη για τη Χορήγηση Ανεξαρτησίας στα Αποικιακά Κράτη και Λαούς, αλλά και σε πληθώρα άλλων Ψηφισμάτων και Εγγράφων από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ και επιμέρους όργανα.

Σημασία στη διαμόρφωση της εφαρμογής του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση έπαιξε το Ψήφισμα 26/25. Το Ψήφισμα υπογραμμίζει τις αναγκαίες συνθήκες για να επικαλεστεί ένας λαός το δικαίωμα και να δημιουργήσει νέο κράτος. Παρότι το θετικό διεθνές δίκαιο δεν δίνει το δικαίωμα στην απόσχιση ενός λαού ως αποτέλεσμα του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση, το Ψήφισμα αναφέρει ότι σε περίπτωση που μία κυβέρνηση καταπατά συνεχόμενα τις βασικές ελευθερίες, δεν σέβεται τα χαρακτηριστικά ενός λαού/μειονότητας, και προωθεί μεροληπτικές δράσεις, τότε η εφαρμογή του δικαιώματος μπορεί να οδηγήσει στην απόσχιση. Ωστόσο, τα κράτη που σέβονται τα δικαιώματα των μειονοτήτων δεν κινδυνεύουν, επειδή η αρχή της εδαφικής ακεραιότητας και της εθνικής ενότητας υπερισχύουν της εφαρμογής της απόσχισης.

Σε περίπτωση που οι συνθήκες για την απόσχιση ενός λαού και τη δημιουργία ενός νέου κράτους δεν “ολοκληρώνονται”, είναι πιθανό ο λαός να “κερδίσει” ένα μεγαλύτερο ποσοστό αυτονομίας. Αυτή η αυτονομία θα τους δώσει τη δυνατότητα να διατηρήσουν τον πολιτισμό τους, την ιστορία τους, τις θρησκευτικές και γλωσσικές ρίζες, και την εθνική τους ταυτότητα. Η αυτονομία, άμεσα συνδεδεμένη με το σεβασμό των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, θεωρείται ότι αποτελεί τη συμβιβαστική λύση ανάμεσα στις αντίρροπες, συγκρουόμενες δυνάμεις: αυτή της αυτοδιάθεσης, και αυτή της ακεραιότητας. [σημ. 1]

Επίσης, υπάρχει άμεση σύνδεση του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση, των δικαιωμάτων των μειονοτήτων, και των ατομικών δικαιωμάτων. Το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση θεωρείται ως προαπαιτούμενο για την πλήρη απόλαυση των υπόλοιπων ανθρωπίνων δικαιωμάτων, όπως φαίνεται και με τη Γενική Σύσταση 21 (Α/51/18). Η διασύνδεση των ατομικών θεμελιωδών ελευθεριών και της αυτοδιάθεσης διαμορφώνει ένα σαφές και αποτελεσματικό πλαίσιο για την προστασία και προώθηση των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Είναι κρίσιμη η πλήρης απόλαυση της αυτοδιάθεσης, εφόσον θα παρέχει σε έναν λαό ασφάλεια και τη δυνατότητα να διατηρήσουν την εθνική/εθνοτική τους ταυτότητα. Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, ότι αυτή η διαλεκτική σχέση αποτελεί θεμέλιο λίθο για όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Η περίπτωση του Κουρδιστάν: απόλαυση δικαιωμάτων, μικρές “γενοκτονίες” και αυτονομία

Οι Κούρδοι είναι ένας διασκορπισμένος λαός ανάμεσα σε 4, κυρίως, χώρες: Ιράν, Ιράκ, Συρία και Τουρκία. Η κοινωνικοπολιτική κατάσταση και η απόλαυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ποικίλλει ανάλογα με τη χώρα διαμονής, και με το νομικό καθεστώς και τις κυβερνητικές αποφάσεις του εκάστοτε κράτους. Θέτοντας σε ένα φάσμα τα διαφορετικά επίπεδα ευημερίας και καθημερινότητας των Κουρδικών κοινοτήτων στις προαναφερθείσες χώρες, η περίπτωση του Ιράκ θεωρείται ως η πιο ιδανική, ενώ η περίπτωση της Τουρκίας ως κακή. Η απλουστευμένη αυτή τοποθέτηση δεν αναιρεί, ούτε διαγράφει τις εξαιρέσεις στις επιμέρους καταστάσεις, αλλά βασίζεται στην ιστορική πραγματικότητα: ότι οι Κούρδοι στο Ιράκ ζουν σε μία αυτόνομη επικράτεια, έχοντας πολιτική εκπροσώπηση, ενώ στην Τουρκία, μέχρι πριν κάποια χρόνια, η Κουρδική γλώσσα ήταν ποινικοποιημένη – κάτι το οποίο υπογραμμίζει τη μεροληπτική -ως και εχθρική- στάση των Τουρκικών κυβερνήσεων έναντι του Κουρδικού πληθυσμού.

Όπως αναφέρει η Mirella Galletti, η αρμενοκουρδική περιφέρεια μπορεί να χαρακτηριστεί ως μία “περιφέρεια γενοκτονιών”. Το 1925-1938 πάνω από διακόσιες χιλιάδες Κούρδοι της Τουρκίας δολοφονήθηκαν, και πάνω από ενάμιση εκατομμύριο μεταφέρθηκαν βίαια στην Ανατολία. Το 1987-1988 τουλάχιστον δέκα χιλιάδες σκοτώθηκαν με τη χρήση χημικών όπλων, ενώ το 1991 δύο εκατομμύρια Κούρδοι του Ιράκ έγιναν πρόσφυγες, αναζητώντας ασφάλεια στο Ιράν και την Τουρκία. Αυτό βασίζεται ιστορικά, επίσης, στο γεγονός ότι η ανεξαρτησία των Κούρδων απεικονίζεται στη Συνθήκη των Σεβρών, κάτι το οποίο, όμως, δεν ίσχυε για τη Συνθήκη της Λωζάνης, η οποία και εφαρμόσθηκε.

Οι Κουρδικοί πληθυσμοί στις τρεις χώρες -πέρα του Ιράκ πλέον- ζουν σε απομονωμένα καθεστώτα, με μειωμένα δικαιώματα και την ανεπιθυμία της διεθνούς κοινότητας να δράσει αποτελεσματικά για την εξάλειψη των εχθρικών ενεργειών εναντίον τους. Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων των Κούρδων αποτέλεσε η εγκαθίδρυση του Kurdish Regional Government (KRG) στο Ιράκ, το οποίο ανέδειξε ότι υπάρχουν πολιτικές λύσεις στα χρόνια προβλήματά τους. Παρότι ο Κουρδικός πληθυσμός δεν είναι πλήρως ομοιογενής, και έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά ανάλογα με τη χώρα διαμονής, το ιστορικό υπόβαθρο και τα διαφορετικά κοινωνικοπολιτισμικά στοιχεία, η επιθυμία για την επίτευξη ανεξαρτησίας, ή έστω αυτονομίας, είναι κοινή.

Η μη απόλαυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των Κούρδων βασίζεται, κυρίως, στη μη επαρκή απόλαυση του αναφαίρετου δικαιώματος στην αυτοδιάθεση. Η άρνηση των περισσότερων κρατών να εφαρμόσουν το Ψήφισμα 1541/1960 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ παίζει κομβικό ρόλο. Το Ψήφισμα 1541 καταγράφει τις αρχές για τον καθορισμό της ύπαρξης υποχρέωσης ενός κράτους να διαδώσει πληροφορίες σε μη αυτοδιοικούμενες περιοχές και αποικιακές περιοχές, όπως αυτό ορίζεται στο άρθρο 73 (e) του Καταστατικού Χάρτη. Η μετάδοση πληροφοριών είναι άνευ περιορισμών και προυποθέσεων, μιας και αποτελεί μία διεθνή υποχρέωση κατά το διεθνές δίκαιο, και είναι ο μόνος τρόπος για τους εξαρτώμενους λαούς και περιοχές να αποκτήσουν μεγαλύτερο βαθμό αυτονομίας και αυτάρκειας.

Συμπερασματικά, στην περίπτωση των Κούρδων, το διεθνές δίκαιο δεν αποτελεί μία πραγματικότητα. Στις περισσότερες περιπτώσεις ζουν απομονωμένοι, σχεδόν ποινικοποιημένοι, όπως αναφέρει ο Alex Fitch. Η αυτοδιάθεση των διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων δεν γίνεται σεβαστή, μειώνει τις δυνατότητες ανάπτυξης συλλογικά και ατομικά, και αφαιρεί την περίπτωση να διαβιώσουν στην επιθυμητή μορφή οργανωμένης κοινωνίας. Ανεξαρτήτως από την διεξαγωγή δημοψηφίσματος για την δημιουργία ενός ανεξάρτητου Κουρδικού κράτους, ο σεβασμός στα αναφαίρετα ανθρώπινα δικαιώματα του Κουρδικού πληθυσμού, και η προστασία των θεμελιωδών ελευθεριών τους οφείλουν να αποτελέσουν διαρκή απαίτηση της διεθνούς κοινότητας.

1. Υπάρχει, επίσης, η δυνατότητα ενσωμάτωσης μίας ομάδας σε ένα άλλο ήδη υπάρχον κράτος.

Πηγές:

1. Brenner N., (2004). New State Spaces: urban Governance and the Rescaling of Statehood. Oxford University Press, Oxford
2. Cassese A, (1981). “The Self-Determination of Peoples” στο Henkin L. The International Bill of Rights. New York, Columbia University Press, σσ. 92-113
3. Cristescu A, (n.d.). The Right to Self-Determination, Historical and Current Developments on the Basis of UN Instruments, UN Doc. E/CN.4/Sub.2/404/Rev.1.
4. Encyclopedia Britannica, (n.d.). Turkey – The Kurdish conflict. Διαθέσιμο στο: https://www.britannica.com/place/Turkey/The-Kurdish-conflict
5. F. Gresh, G., (2009). Iranian Kurds in an Age of Globalisation. Iran & the Caucasus. 13(1), σσ.187-196.
6. Fitch, A., (2009). KURDS: A marginalised and criminalised people. Socialist Lawyer, (53), σσ.24-25.
7. Galletti, M., (2001). Kurdistan: A Mosaic Of Peoples. Quaderni di ORIENTE MODERNO 3. LE RELAZIONI TRA ITALIA E KURDISTAN, 20(81), σσ.213-223.
8. Hale, T., (2014). A short history of the Kurds. [Διαδίκτυο] Ft.com. Διαθέσιμο στο: https://www.ft.com/content/879661d7-d33e-3d58-85f3-862d4074121a [Ημ. Πρόσβασης 24 Σεπ. 2017].
9. Lowe, R., (2017). Crisis on Turkey’ s Southern Borders: What’ s at Stake?. Pluto Journals, 2(2), σσ.40-43.
10. Margalit A. & Raz J., (1995). “National Self Determination” στο W. Kymlicka. The Rights of Minority Cultures. Oxford, Clarendon Press, σσ. 79-92
11. Mc Goldrick D., (1991). The Human Rights Committee: Its Role in the Development on Civil and Political Rights. Oxford, Clarendon Press, σσ. 575-578
12. Musgrave T.D., (1997). Self-Determination and National Minorities. Oxford, Clarendon Press
13. Oppenheim, L., (1948). International Law: A Treatise. Vol. 1 – Peace, 7th Edition. London, Longmans, Green and CO.
14. Roukounas E., (2011). International Public Law. Nomiki Vivliothiki, Athens, σσ.184-185
15. Shaw Malcolm N., (2003). International Law. 5th Edition. United Kingdom: Cambridge University Press
16. Telesurtv.net, (2015). A History of the Turkish-Kurdish Conflict. [Διαδίκτυο] Διαθέσιμο στο: https://www.telesurtv.net/english/analysis/A-History-of-the-Turkish-Kurdish-Conflict-20150728-0042.html
17. Mckiernan, K., (2007). The Kurds: a people in search of their homeland.  44(06)
18. Thornberry P., (1998). “Images of Autonomy and Individual and Collective Rights in International Instruments on the Rights of Minorities” στο Suski M.  Autonomy: Applications and Implications, The Hague, Kluwer, 1998
19. Γενική Σύσταση 21 (Α/51/18)
20. Διεθνές Σύμφωνο για τα Αστικά και Πολιτικά Δικαιώματα
21. Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα
22. Καταστατικό Διεθνούς Δικαστηρίου
23. Καταστατικός Χάρτης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών
24. Σύμβαση του Μοντεβιδέο
25. Ψήφισμα 1541/1960 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ
26. Ψήφισμα 26/25 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ