Τον Μάρτιο του 2016 υπογράφηκε ανάμεσα στην Ε.Ε. και την Τουρκία η συμφωνία για τις προσφυγικές ροές. Τα σημαντικότερα σημεία της συμφωνίας προβλέπουν τον περιορισμό των προσφυγικών ροών με την εξάλειψη κάθε διόδου για τους διακινητές, και ένα σύστημα ανταλλαγής (1 προς 1) προσφύγων ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Κατά το σύστημα αυτό, κάθε Σύριος πρόσφυγας που εισέρχεται παράνομα στη χώρα, θα επιστρέφει πίσω στην Τουρκία, η οποία, με τη σειρά της, θα στέλνει στην Ελλάδα ένα άλλον Σύριο πρόσφυγα.

Ο Ali από το Αφγανιστάν εγκλωβισμένος στο καροτσάκι του στη Λέσβο. HRW.ORG

Παρά τις αντιδράσεις που ξέσπασαν από πλήθος φιλανθρωπικών οργανώσεων και ΜΚΟ που δραστηριοποιούνται στο τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των προσφύγων για την υπογραφή και το περιεχόμενο της Συμφωνίας, αυτή παραμένει σε πλήρη ισχύ. Ένα χρόνο αργότερα, στις 31 Μαΐου 2017, η Διευθύντρια της Υπηρεσίας Ασύλου, αξιοποιώντας ως νομική βάση τη Συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας και, συγκεκριμένα, την επιβεβλημένη από αυτή ταχεία επίλυση και έκδοση απόφασης επί των αιτήσεων ασύλου, εξέδωσε την υπ’ αριθμό 10464/2017 απόφαση, με την οποία επιβλήθηκε περιορισμός κυκλοφορίας των αιτούντων άσυλο στα νησιά Λέσβο, Ρόδο, Σάμο, Κω, Λέρο και Χίο.

Άμεσα οι δικηγορικοί σύλλογοι Μυτιλήνης, Χίου, Σάμου και Κω κινήθηκαν εναντίον της απόφασης, καταθέτοντας αίτηση ακύρωσης στο Συμβούλιο της Επικρατείας, αιτούμενοι την ακύρωση της πράξης ως αντικείμενη στο διεθνές και ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο προστασίας των προσφύγων και των δικαιωμάτων τους.

Ελευθερία Μετακίνησης και Εξαιρέσεις

Το πλέον θεμελιώδες κείμενο που ρυθμίζει το καθεστώς των προσφύγων και αιτούντων ασύλου είναι η Σύμβαση της Γενεύης (1951) και το Πρωτόκολλο (1967) που την συμπλήρωσε. Η σπουδαιότητα της Σύμβασης έγκειται όχι μόνο στο γεγονός ότι αποτέλεσε την πρώτη ολοκληρωμένη και γενικής αποδοχής κωδικοποίηση του νομικού πλαισίου για τον ορισμό, την αντιμετώπιση και προστασία των προσφύγων, αλλά και στο ότι αποτελεί ένα minimum προστασίας για την ειδικότερη ρύθμιση του ζητήματος σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο.

Στην ευρωπαϊκή έννομη τάξη, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και η οδηγία 2013/32/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και Συμβουλίου, η οποία ενσωματώθηκε στην ελληνική έννομη τάξη με τον Ν. 4375/2016, προασπίζουν θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και προστατέυουν, έτσι, πληρέστερα τη θέση των προσφύγων.

Σύμφωνα με το άρθρο 26 της Σύμβασης της Γενεύης, η χώρα υποδοχής υποχρεούται να παρέχει στους πρόσφυγες το δικαίωμα εκλογής του τόπου διαμονής του, και την ελεύθερη κυκλοφορία εντός της επικράτειάς της.

Η προστασία, μάλιστα, της ΕΣΔΑ επί του δικαιώματος ελευθερίας στο άρθρο 5 δεν εξαντλείται μονάχα στους υπηκόους μιας χώρας αλλά, σύμφωνα με τη διατύπωση, επεκτείνεται «σε κάθε πρόσωπο», περιλαμβάνοντας φυσικά τους πρόσφυγες και τους αιτούντες ασύλου. Σύμφωνα με το εν λόγω άρθρο, απαγορεύεται οποιοσδήποτε περιορισμός της ελευθερίας χωρίς τη συναίνεση αυτού σε συγκεκριμένο χώρο και για μη αμελητέο χρονικό διάστημα, χωρίς ο περιορισμός αυτός να συνδέεται αποκλειστικά και μόνο με τον σωματικό περιορισμό (φυλάκιση).

Στην εθνική έννομη τάξη, η απαγόρευση περιορισμού της ελευθερίας ενός ατόμου κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 παρ 3 του Συντάγματος υπό τη γενική επιφύλαξη του νόμου. Φορείς της stricto sensu προσωπικής ελευθερίας του εν λόγω άρθρου είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα, Έλληνες και αλλοδαποί – δηλαδή, όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική επικράτεια, ανεξάρτητα από την εθνικότητά τους, αφού το άρθρο αυτό δεν διακρίνει σχετικά. Ειδικότερα, προβλέπεται η ελευθερία μετακίνησης των προσφύγων στο άρθρο 6 παρ. 1 του Προεδρικού Διατάγματος 220/2007 που ενσωματώνει την ευρωπαϊκή οδηγία 2003/9/ΕΚ.

Ωστόσο, το δικαίωμα στην ελεύθερη μετακίνηση δεν είναι απόλυτο, με αποτέλεσμα να υφίσταται περιορισμούς, οι οποίοι όμως δεν πρέπει να επηρεάζουν τον «πυρήνα» του, οπότε και κάνουμε λόγο για προσβολή του δικαιώματος. Οι περιορισμοί του δικαιώματος αυτού τίθενται ως εξαιρετικές ρήτρες, στις οποίες θα πρέπει κανείς να καταφεύγει με προσοχή και να τις αντιμετωπίζει ως έσχατο μέσο. Η ΕΣΔΑ στο άρθρο 15 παρέχει μια τέτοια ρήτρα εξαίρεσης του κράτους από τις υποχρεώσεις του για την προστασία των δικαιωμάτων «κάθε προσώπου», σε περίπτωση πολέμου, έκτακτης ανάγκης και άλλου δημοσίου κινδύνου. Επιπλέον, στο άρθρο 5 του Συντάγματος, στο άρθρο 6 παρ. 5 του Π.Δ 220/2007 (οδηγία 2003/9/ΕΚ) και στο άρθρο 41 του Ν. 4375/2016 (οδηγία 2013/32/ΕΕ) προβλέπεται ο περιορισμός του δικαιώματος ελεύθερης μετακίνησης για λόγους δημοσίας ασφάλειας και δημοσίας τάξης. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και το άρθρο 7 της οδηγίας 2013/33/ΕΕ.

Γεωγραφικός Αποκλεισμός

Ένας τέτοιου είδους περιορισμός του δικαιώματος της ελεύθερης μετακίνησης είναι η υποχρεωτική παραμονή του αιτούντα άσυλο σε hot spot για 28 ημέρες. Μέσα στην προθεσμία αυτή οι αρμόδιες αρχές υποχρεούνται να λάβουν απόφαση επί της αίτησης του πρόσφυγα για την παροχή ασύλου. Το άρθρο 60 παρ. 2 του Ν. 4375/2016 προβλέπει ρητά ότι, εάν η απόφαση επί της αίτησης ασύλου δεν ληφθεί εντός της προθεσμίας των 28 ημερών, τότε επιτρέπεται στον αιτούντα η είσοδος και παραμονή στο εσωτερικό της χώρας μέχρι και την έκδοση απόφασης από το αρμόδιο διοικητικό όργανο.

Η απόφαση 14060/2017, με την οποία έχει επιβληθεί και ο γεωγραφικός περιορισμός, είχε ως νομικό έρεισμα τον περιορισμό της ελευθερίας μετακίνησης προβλεπόμενο εκ του νόμου. Συγκεκριμένα στο άρθρο 41 παρ. 1 περ. γγ’ του Ν.4375/2016, παρέχεται η δυνατότητα στον Διευθυντή της Υπηρεσίας Ασύλου να επιβάλλει τον περιορισμό των αιτούντων άσυλο σε τμήμα της Ελληνικής Επικράτειας. Η επιβολή, ωστόσο, ενός τέτοιου μέτρου, ένεκα της εξαιρετικής του φύσης και ελλείψει ουσιωδών στοιχείων -όπως οι λόγοι που το επιβάλλουν και η αιτιολογία του, το μέγιστο χρονικό διάστημα εφαρμογής του καθώς και η δυνατότητα προσφυγής έναντι αυτού-, το καθιστούν παράνομο, ως αντίθετο στη Σύμβαση της Γενεύης και την οδηγία 2003/9/ΕΚ (που ενσωματώθηκε στο Π.Δ. 220/2007).

Οι εν λόγω ρυθμίσεις, μάλιστα, έρχονται σε ευθεία αντίθεση και με τις συνταγματικές διατάξεις που κατοχυρώνουν το θεμελιώδες δικαίωμα στην ελεύθερη μετακίνηση κάθε ατόμου, ενώ εφαρμογή βρίσκει και το άρθρο 12 του Διεθνούς Συμφώνου Ατομικών και Πολιτικών Δικαιωμάτων.

Αναφορικά με την ΕΣΔΑ και την κατοχυρωμένη σε αυτήν ελευθερία μετακίνησης, το μέτρο του γεωγραφικού περιορισμού, χωρίς την επίκληση λόγων επιβολής και των υπόλοιπων ουσιωδών στοιχείων, δύναται να θεωρηθεί ως παράνομη κράτηση, δημιουργώντας τον κίνδυνο επιβολής προστίμων και κυρώσεων για το ελληνικό κράτος, όπως επιβεβαιώνεται και από τη νομολογία του ΕΔΔΑ σε παρόμοιες περιπτώσεις.

Αίτηση Ακύρωσης στο ΣτΕ

Παράλληλα με τους δικηγορικούς συλλόγους των νησιών, αίτηση ακύρωσης της απόφασης της Διευθύντριας Υπηρεσίας Ασύλου άσκησε και η οργάνωση «Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες». Σύμφωνα με την υπ’ αριθμό 805/2018 απόφαση, το ΣτΕ έκρινε πως ο επιβαλλόμενος γεωγραφικός περιορισμός των προσφύγων στα κέντρα κράτησης των νησιών δεν είναι ανεπίτρεπτος και εν γένει παράνομος, ωστόσο η ακύρωση της απόφασης κρίνεται επιβεβλημένη, αφού δεν προκύπτουν από αυτήν οι λόγοι σοβαρού και επιτακτικού δημοσίου συμφέροντος που δικαιολογούν την επιβολή ενός τέτοιου μέτρου. Η έλλειψη προβολής των λόγων αυτών αντίκειται στις αναληφθείσες υποχρεώσεις εκ της συμβάσεως της Γενεύης, η οποία αποτελεί και τον ακρογωνιαίο λίθο της προστασίας των προσφύγων και των αιτούντων ασύλου.

Συγκρούσεις με την αστυνομία σε διαδήλωση προσφύγων για ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης. Πηγή: Independent.co.uk

Επιπροσθέτως, ο περιορισμός των προσφύγων στα νησιά οδηγεί σε άνιση κατανομή τους σε ορισμένες μόνο περιφέρειες της χώρας, έχοντας ως αποτέλεσμα τη σημαντική υποβάθμιση και επιβάρυνσή τους. Μπροστά στο δύσκολο έργο της διαχείρισης και αντιμετώπισης των αιτούντων άσυλο, με τις υπαρκτές δυσκολίες και αδυναμίες στις υποδομές, και το ανθρώπινο δυναμικό και με τη χώρα να βρίσκεται στη δίνη της δημοσιονομικής κρίσης, δημιουργείται σοβαρός κίνδυνος κοινωνικών εντάσεων με μεγάλες επιπτώσεις στη δημόσια τάξη και την κοινωνική ζωή των συγκεκριμένων περιοχών.

Με βάση το σκεπτικό αυτό, το ΣτΕ ακύρωσε την απόφαση 14064/2017 της Διευθύντριας Υπηρεσίας Ασύλου χωρίς να προσδώσει αναδρομικότητα στην απόφαση του. Αυτό σημαίνει ότι ο γεωγραφικός περιορισμός στα νησιά άρθηκε για τους πρόσφυγες που θα έφταναν στη χώρα από την ημέρα έκδοσης της απόφασης του Στε. Σκοπίμως, το δικαστήριο απέκλεισε από την άρση του περιορισμού τους πρόσφυγες που βρίσκονται ήδη εγκλωβισμένοι στα νησιά, για να αποφευχθεί μια μεγάλης κλίμακας μετακίνηση από τα νησιά στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Πρόσπάθειες Καρθιέρωσης και Νομιμοποίησης του Περιορισμού

Δεν χρειάστηκαν παρά λίγες μέρες προτού ο Διευθυντής της Υπηρεσίας Ασύλου, με την υπ’ αριθμόν 8269/2018 απόφαση, επέβαλε εκ νέου την επιβολή του γεωγραφικού περιορισμού των προσφύγων στα νησιά, με αιτιολογία τις ειλημμένες εκ της κοινής Συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας υποχρεώσεις τη χώρας, την ταχεία επεξεργασία και παρακολούθηση των αιτήσεων παροχής διεθνούς προστασίας και ασύλου, και την αναλογικότητα του μέτρου σε σχέση με τον επιδιωκόμενο σκοπό – που είναι η διατήρηση της δημόσιας τάξης και ασφάλειας. Συγκεκριμένα, ο Υπουργός Μεταναστευτικής Πολιτικής, σχολιάζοντας την απόφαση του ΣτΕ λίγες ώρες πριν την έκδοση της απόφασης του Διευθυντή Υπηρεσίας Ασύλου, πρόβαλλε ως λόγο δημοσίας τάξης που επιβάλλει τον περιορισμό το γεγονός ότι η Τουρκία αρνείται να δεχτεί την επιστροφή προσφύγων που έρχονται από τα κέντρα φιλοξενίας στο εσωτερικό της χώρας, εμμένοντας στην πάγια τακτική τους να δέχονται την επιστροφή μόνων όσων αποστέλλονται από τα νησιά.

Στο νέο νομοσχέδιο, μάλιστα, που εισήχθη προς ψήφιση στη Βουλή στις 15 Μαΐου και αποτελεί την προσαρμογή της ελληνικής νομοθεσίας στις ευρωπαϊκές οδηγίες 2013/33/ΕΕ και 2014/66/ΕΕ, ο γεωγραφικός περιορισμός προβλέπεται ρητά στο άρθρο 28 ως πρόσφορο μέτρο προς εφαρμογή με εξατομικευμένη απόφαση της διοίκησης, και με σκοπό την αποτελεσματικότερη και ταχύτερη επεξεργασία και παρακολούθηση των αιτήσεων ασύλου. Στο ίδιο άρθρο προβλέπεται ως «κύρωση» για τους «παραβάτες» πρόσφυγες που μεταβαίνουν στην ενδοχώρα η στέρηση κάθε παροχής υλικών συνθηκών διαβίωσης.

Πηγές:

1. Γεωργιοπούλου, Τ. και Καραμανώλη, Ε. (2018). Στην ενδοχώρα οι πρόσφυγες με απόφαση ΣτΕ. http://www.kathimerini.gr/959529/article/epikairothta/ellada/sthn-endoxwra-oi-prosfyges-me-apofash-ste
2. ΕΦΣΥΝ. (2018). Ο γεωγραφικός περιορισμός προσφύγων παραβιάζει το σεβασμό στον άνθρωπο. http://www.efsyn.gr/arthro/o-geografikos-periorismos-prosfygon-paraviazei-sevasmo-ston-anthropo
3. Αγγελίδης, Δ. (2018). Παρακάμπτουν άρον άρον την άρση γεωγραφικού περιορισμού. http://www.efsyn.gr/arthro/parakamptoyn-aron-aron-tin-arsi-geografikoy-periorismoy
4. Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. (n.d.). Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. https://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ELL.pdf
5. Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ. (n.d.). Σύμβαση του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων. http://www.unhcr.org/gr/wp-content/uploads/sites/10/2018/01/04-symvasiprotokollo.pdf
6. Human Rights Watch. (2018). Ελλάδα: Η κυβέρνηση αψηφά το ΣτΕ αναφορικά με τους αιτούντες άσυλο. https://www.hrw.org/el/news/2018/04/25/317282
7. Greek Council for Refugees. (2018). Το ΕΣΠ καταθέτει αίτηση ακύρωσης του περιορισμού κυκλοφορίας στα νησιά του Αν. Αιγαίου. https://www.gcr.gr/index.php/en/news/press-releases-announcements/item/741-to-esp-katathetei-aitisi-akyrosis-tou-periorismoy-kykloforias-sta-nisia-tou-an-aigaiou