Στις 5 Μαρτίου 2018 έληξε και επίσημα η προθεσμία εκδήλωσης ενδιαφέροντος στην Ελληνική Διαχειριστική Εταιρία Υδρογονανθράκων (ΕΔΕΥ) για την απόκτηση των δικαιωμάτων έρευνας υδρογονανθράκων στην περιοχή του Ιονίου. Η πρόταση που επικράτησε ήταν αυτή της πολυεθνικής REPSOL από κοινού με τα Ελληνικά Πετρέλαια. Στον πρόσφατο διαγωνισμό εκμετάλλευσης που προκηρύχθηκε το πρώτο τρίμηνο του 2018 ξεχώρισαν οι προτάσεις μεγάλων μονοπωλιακών ομίλων του κλάδου, όπως η κοινοπραξία TOTAL-Exxon Mobile, η κοινοπραξία REPSOL και φυσικά τα ΕΛΠΕ, οι οποίες προτάσεις αφορούσαν τα θαλάσσια οικόπεδα 1 και 2.

Η Αλβανία αμέσως κινήθηκε εναντίον αυτής της ενέργειας του ελληνικού κράτους, υποστηρίζοντας ότι το κοίτασμα που ανακαλύφθηκε στο οικόπεδο 1 δεν ευρίσκεται αποκλειστικά εντός της ελληνικής υφαλοκρηπίδας και Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ), αλλά ένα μέρος αυτού ανήκει στα χωρικά ύδατα της γείτονος, γεγονός που καθιστά αναγκαία και επιβεβλημένη την από κοινού εκμετάλλευση και συν-διαχείριση. Το ζήτημα αυτό επανέφερε στο προσκήνιο τη συμφωνία του 2009, μεταξύ Ελλάδας και Αλβανίας, για την οριοθέτηση υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ, η οποία απορρίφθηκε από το Ανώτατο Συνταγματικό Δικαστήριο της Αλβανίας. Έτσι, σήμερα και πάλι οι δύο χώρες καλούνται να οριοθετήσουν τα θαλάσσια σύνορα τους.

Δίκαιο της θάλασσας και οριοθέτηση υφαλοκρήπιδας-AOZ

Στις 10 Δεκεμβρίου του 1982 υπεγράφη στην Τζαμάικα η Σύμβαση των Η.Ε. για το Δίκαιο της Θάλασσας (στο εξής Σ.Δ.Θ.), η οποία έκτοτε αποτελεί το πληρέστερο νομικό κείμενο που ρυθμίζει τα σύνορα και δικαιώματα των κρατών στη θάλασσα.

Όπως φαίνεται από την Σύμβαση καθώς και τη νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου, η υφαλοκρηπίδα και η ΑΟΖ είναι δύο όροι που συνδέονται γεωγραφικά, έχουν την ίδια οριοθέτηση εκ του νόμου, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι κάποιος από αυτούς τους όρους απορροφά εννοιολογικά αλλά και κατ’ ουσία τον άλλον.

Σύμφωνα με το άρθρο 76 της Σ.Δ.Θ. «η υφαλοκρηπίδα ενός παράκτιου κράτους αποτελείται από το θαλάσσιο βυθό και το υπέδαφός του που εκτείνεται πέραν της χωρικής του θάλασσας καθ’ όλη την έκταση της φυσικής προέκτασης του χερσαίου του εδάφους…. ή σε μια απόσταση 200 ναυτικών μιλίων από τις γραμμές βάσης…». Σε αυτήν την θαλάσσια έκταση το κάθε κράτος ασκεί απόλυτα και άμεσα τα δικαιώματά του (αρ. 77) ενώ κάθε παρέμβαση επί αυτού του χώρου ή κάθε παραβίαση επί της εκδήλωσης των δικαιωμάτων αυτών συνιστά βλαπτική και παράνομη ενέργεια.

Από την άλλη, η ΑΟΖ ορίζεται στα άρθρα 55, 56 και 57 της Σ.Δ.Θ. ως μία θαλάσσια έκταση με απώτατο όριο τα 200 ναυτικά μίλια (αρ. 57), όπου ασκεί την εξουσία του το εκάστοτε κράτος απόλυτα, επιτρέποντας -ωστόσο- την κατοχύρωση μιίας σειράς δικαιωμάτων και σε άλλους ενδιαφερόμενους και γείτονες χώρες (π.χ αβλαβούς διέλευσης, αλιείας κ.α.). Μία διαφορά ακόμα ανάμεσα στη υφαλοκρηπίδα και την ΑΟΖ είναι ότι τα δικαιώματα επί της πρώτης είναι απόλυτα και άμεσα, ακόμα και αν το κράτος δεν προχωρήσει σε καμία κίνηση που να αποτελεί “εκδήλωση” των δικαιωμάτων του. Αντίθετα, η απόκτηση και κατοχύρωση των εθνικών δικαιωμάτων και της συνεπαγόμενης κυριαρχίας στο θαλάσσιο χώρο της ΑΟΖ προϋποθέτει τη δέσμευση της θαλάσσιας έκτασης και την κήρυξη της ως ΑΟΖ από το ενδιαφερόμενο κράτος.

Μέση Γραμμή ίσης απόστασης ως μέθοδος οριοθέτησης της ιταλικής, ελληνικής και αλβανικής ΑΟΖ. Πηγή:The pressroom.gr

Όπως είναι φυσικό, ένα μεγάλο ζήτημα που προέκυψε ήταν η οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ ανάμεσα σε συνορεύοντα κράτη με τρόπο δίκαιο, αναλογικό και ταυτόχρονα πρακτικό. Φυσικά, η οριοθέτηση των υδάτινων συνόρων μπορεί να ρυθμιστεί απευθείας από τα ίδια τα κράτη σε διμερείς ή πολυμερείς συμφωνίες, με τρόπο που να αντικατοπτρίζει τα πολιτικά ή στρατηγικά κίνητρα και να πηγάζει από αντίστοιχα αίτια. Εάν, ωστόσο, αποφασίσουν τα συνορεύοντα κράτη να οριοθετήσουν τον χώρο αυτό με βάση τις ρυθμίσεις του Δικαίου της Θάλασσας, η λύση που επικρατεί είναι η λεγόμενη μέση γραμμή. Αν θέλαμε να απλοποιήσουμε τον τεχνικό ορισμό της έννοιας “μέση γραμμή”, θα λέγαμε ότι είναι μια απλή χαρακιά σε ένα χάρτη με βασικό κριτήριο την ευθυδικία – ήτοι ένα δίκαιο αποτέλεσμα και για τις δύο πλευρές που θα βασίζεται στις συνεκτίμηση των ειδικών συνθηκών (π.χ. γεωμορφολογικών) της κρινόμενης περίπτωσης.

Ένα συνταγματικό δικαστήριο σε ρόλο διεθνούς δικαστηρίου

Στις 27 Απριλίου του 2009, και έπειτα από τριετείς διαπραγματεύσεις, υπογράφηκε από τις κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Αλβανίας μία συμφωνία οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ των δύο χωρών. Τα θαλάσσια σύνορα μεταξύ των χωρών καθορίστηκαν με τη μέθοδο της μέσης γραμμής. Ως μέση γραμμή ορίστηκε το σημείο εκείνο που είχε την ίδια απόσταση από την φυσική ακτογραμμή της κάθε χώρας, δηλαδή «τη γραμμή της κατωτάτης ρηχίας κατά μήκος της ακτής όπως αυτή εμφαίνεται στους ναυτικούς χάρτες μεγάλης κλίμακας που αναγνωρίζονται επίσημα από το παράκτιο κράτος» (άρθρο 5 Δ.Θ).

Κατά την οριοθέτηση ελήφθησαν υπόψη και οι νησίδες Ερεικούσα και Οθωνοί, οι οποίες λόγω της γεωγραφικής θέσης τους και του άρθρου 121 παρ. 2 της Σ.Δ.Θ. επεκτείνουν την υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ της Ελλάδας και, κατ’ επέκταση, και την μέση γραμμή οριοθέτησης. Μέσα στη συμφωνία αυτή μάλιστα υπήρχε ρητή πρόβλεψη ρήτρας εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων που βρίσκονταν εκατέρωθεν της γραμμής αυτής.

Ωστόσο ένα χρόνο αργότερα, στις 15 Απριλίου του 2010, και κατόπιν αίτησης του αντιπολιτευόμενου Σοσιαλιστικού Κόμματος με ηγέτη τον νυν πρωθυπουργό Έντι Ράμα, το Ανώτατο Συνταγματικό Δικαστήριο της Αλβανίας ακύρωσε τη συμφωνία, βασιζόμενη σε τρεις λόγους που την καθιστούσαν αντίθετη με το αλβανικό σύνταγμα και τα αλβανικά συμφέροντα. Τα ακανθώδη σημεία της συμφωνίας ήταν :

1. Έλλειψη πληρεξουσιότητας, αφού την εξουσιοδότηση για την σύναψη της συμφωνίας δεν είχε δώσει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας αλλά ο τότε Πρωθυπουργός της χώρας.
2. Σοβαρές ελλείψεις και ασάφειες σε τεχνικά ζητήματα της συμφωνίας οριοθέτησης.
3. Δεν εφαρμόστηκαν βασικές αρχές του Διεθνούς Δικαίου, όπως η ευθυδικία.
4. Τέλος, αναγνωρίστηκε πλήρης επήρεια στα ελληνικά νησιά, ενώ κατά την κρίση του δικαστηρίου έπρεπε να τους δοθεί μειωμένη επήρεια, δηλαδή μικρότερη επίδραση στο πού θα χαραχτεί η μέσης γραμμής οριοθέτηση.

Τα οικόπεδα 1 και 2 κρίνονται ως τα πλέον προσοδοφόρα έπειτα και από τις μελέτες των πολυεθνικών. Πηγή: lygeros.org

Εν τέλει το Συνταγματικό Δικαστήριο πάγωσε την συμφωνία μεταξύ των δύο χωρών, προτάσσοντας την έλλειψη πληρεξουσιότητας και τρεις λόγους των οποίων η εκτίμηση και κρίση ανήκει στο Διεθνές Δικαστήριο που είναι επιφορτισμένο με την επίλυση των διαφορών που προκύπτουν στο Δίκαιο της Θάλασσας (αρθ. 83 παρ. 1).

Η λύση ενός προβλήματος που είχε λυθεί το 2009

Από το 2009 μέχρι σήμερα οι γεωπολιτικές συνθήκες έχουν μεταβληθεί τόσο, όσο και αν φαίνεται να παρέμειναν σταθερές. Οι διεθνείς συνθήκες και συμφωνίες σε περιοχές όπου οι ανταγωνισμοί είναι οξυμένοι (και τα Βαλκάνια είναι αδιαμφισβήτητα μια τέτοια περιοχή) είτε κινούν εξελίξεις είτε κινούνται από αυτές. Η συμφωνία του 2009 είχε ως στόχο να κινήσει τις εξελίξεις, κάτι που εμπόδισε το Συνταγματικό Δικαστήριο της γείτονος. Στον αντίποδα, οποιαδήποτε συμφωνία συναφθεί από εδώ και στο εξής θα κινείται από τις εξελίξεις. Εξελίξεις όπως η εμπλοκή μεγάλων πολυεθνικών σε διαφιλονικούμενα οικόπεδα που η Ελλάδα θεωρεί ότι ανήκουν εξ ολοκλήρου στη δική της ΑΟΖ, εξελίξεις όπως η απρόσκοπτη μέχρι τώρα πορεία ένταξης της Αλβανίας σε ΕΕ και ΝΑΤΟ, αλλά και η δημιουργία του αγωγού TAP που διέρχεται από την Αλβανία με κατεύθυνση την καρδιά της Ευρώπης, και με καίριο ρόλο την ενεργειακή της απεξάρτηση από τη Ρωσία.

Είναι, επομένως, προφανές ότι μία συμφωνία οριοθέτησης θα πρέπει να συναφθεί ανάμεσα στις δύο χώρες. Το μόνο που μένει να απαντηθεί είναι ποια συμφωνία. Νομικά, οι διέξοδοι που διαγράφονται για την από κοινού ή και μόνο από την μια πλευρά επικύρωση και εφαρμογή της συμφωνίας είναι οι εξής:

Οι δύο πλευρές να κρίνουν δεσμευτική τη συμφωνία του 2009 παρά την απόρριψή της από ένα αναρμόδιο δικαστήριο, και με βάση το άρθρο 18 της Σύμβασης της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών να αποφύγουν οποιαδήποτε ενέργεια θα ανέτρεπε το αντικείμενο και τον σκοπό της συμφωνίας τους. Βέβαια, το ενδεχόμενο αυτό φαντάζει απίθανο αφού όχι μόνο ο Ράμα βάσισε την πολιτική του άνοδο εν μέρει στο κυνήγι της “προδοτικής” συμφωνίας του 2009, αλλά και γιατί η κυβέρνηση της Αλβανίας θα καλείτο να επικυρώσει μια συμφωνία που το εσωτερικό Ανώτατο Δικαστήριό της κρίνει ομόφωνα αντισυνταγματική.

Η δεύτερη επιλογή θεωρείται από την κυβέρνηση στη γείτονα ως το ιδανικό σενάριο. Στην περίπτωση αυτή η διαπραγμάτευση ξεκινάει εκ νέου με στόχο την οριοθέτηση ΑΟΖ μεταξύ των δύο χωρών, αλλά έχοντας ως βάση, πρότυπο και αφετηρία την απόφαση του Ανωτάτου Συνταγματικού Δικαστηρίου. Από εκεί και πέρα τα κράτη οριοθετούν τη μέση γραμμή με βάση τις προβλεπόμενες στο Δ.Θ. διατάξεις και την κατεύθυνση που δίνει το ανώτατο δικαστήριο της Αλβανίας. Αυτή η κίνηση θα ήταν μια διπλωματική ήττα της Ελλάδας αφού, μεταξύ άλλων, θα της στερούσε το ακόμα μεγαλύτερο “άνοιγμα” υφαλοκρηπίδας που παρέχουν τα νησάκια, αλλά και ταυτόχρονα μια μεγάλη νίκη της κυβέρνησης του Ράμα, αφού με την έναρξη των διαπραγματεύσεων η Αλβανία είναι ήδη «νικητής».

Η τελευταία λύση είναι και η πλέον επιβεβλημένη. Οι δυο χώρες έχουν τη δυνατότητα με βάση το άρθρο 83 της Σ.Δ.Θ να υπάγουν τη διαφορά τους στο Διεθνές Δικαστήριο, το οποίο και θα προτείνει μία λύση για την οριοθέτηση της μέσης γραμμής, ή ακόμα και θα ορίσει το ίδιο την υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ των δύο χωρών. Η λύση αυτή συνάδει με τη πρακτική των κρατών για διαιτητική επίλυση των διαφορών τους που ανάγονται σε διεθνή αλλά και εσωτερικά θέματα. Ωστόσο, στο πεδίο του Δικαίου της Θάλασσας, η επίλυση παρόμοιων διαφορών δεν βασίζεται στα στερεά νομικά θεμέλια που «οικοδόμησαν» οι διατάξεις της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας, αλλά στη νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου και τις βασικές αρχές του Διεθνούς Δικαίου, γεγονός που καθιστά μέχρι σε ένα σημείο αβέβαιη και απρόβλεπτη την τελική λύση που θα προκύψει.

Πηγές:

1. Η.Ε. (1982). Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το δίκαιο της θάλασσας/ Σύμβαση του Μοντέγκο Μπαίυ. http://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf
2. Huffpost. (2018). Δύο κοινοπραξίες διεκδικούν Ιόνιο και Κρήτη για έρευνες υδρογονανθράκων. https://www.huffingtonpost.gr/entry/deo-koinopraxies-diekdikoen-ionio-kai-krete-yia-ereenes-edroyonanthrakon_gr_5a9d73afe4b089ec353d79e2
   
3. Ahmeti, A. (2015),Maritime Delimitation Agreement between Albania and Greece and the reasons for its failure. http://www.iapss.org/wp/2015/07/20/maritime-delimitation-agreement-between-albania-and-greece-and-the-reasons-for-its-failure-3/
4. Γιόγιακας, Π. (2017). Ιόνιο: Τα γεωτρύπανα πιάνουν… δουλειά. http://www.tanea.gr/news/economy/article/5436424/ionio-ta-gewtryna-pianoyn-doyleia/
5. Μπάρκας, Π., (2017). Τα κρυφά μονοπάτια στην ακύρωση της ελληνοαλβανικής συμφωνίας για την ΑΟΖ. https://www.cnn.gr/focus/apopseis/story/74619/ta-kryfa-monopatia-stin-akyrosi-tis-ellinoalvanikis-symfonias-gia-tin-aoz