Τη στιγμή που το δικαίωμα στην ελευθερία έκφρασης αριθμεί περί τα 67 έτη αδιαμφισβήτητης παρουσίας στο δίκαιο που διέπει κάθε σχέση που αναπτύσσεται στο πλαίσιο της διεθνούς κοινότητας με τη νομική κατοχύρωσή του στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση του 1950 (ΕΣΔΑ), την ίδια ακριβώς στιγμή οι καταδικαστικές αποφάσεις κατά κρατών από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) στη βάση παραβίασης του δικαιώματος αυτού πολλαπλασιάζονται. Όταν, μάλιστα, αντικείμενο των σχετικών υποθέσεων είναι η ελευθερία έκφρασης των δημοσιογράφων, το φαινόμενο καταπάτησης του εν λόγω δικαιώματος προσλαμβάνει ανησυχητικές διαστάσεις.

Μόλις πριν από ένα χρόνο, η επίθεση ολιγομελούς ομάδας ενόπλων στα γραφεία του σατυρικού περιοδικού Charlie Hebdo στο Παρίσι έφερε στο προσκήνιο έντονο προβληματισμό σχετικά με την πραγματική έννοια και τα όρια της ελευθερίας έκφρασης.  Ακριβώς ένα χρόνο μετά, και συγκεκριμένα στις 19 Ιανουαρίου 2017, το ΕΔΔΑ εξέδωσε καταδικαστική για την Ελλάδα απόφαση για παραβίαση του άρθρου 10 της ΕΣΔΑ, με την καταπάτηση του δικαιώματος στην ελευθερία έκφρασης του δημοσιογράφου της εφημερίδας “Τα Νέα”, Δημητρίου Δανίκα, και του αρχισυντάκτη αυτής, Παντελή Καψή.

Τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης

Ως προς τα πραγματικά περιστατικά της υπόθεσης που ήχθη ενώπιον του ΕΔΔΑ, αντικείμενο της διαμάχης αποτέλεσε ένα άρθρο που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα το Δεκέμβριο του 2004, φέροντας την υπογραφή του Δ. Δανίκα. Το επίδικο άρθρο στρεφόταν γύρω από την τοποθέτηση στη συμβουλευτική επιτροπή της Διεύθυνσης Θεάτρου του Υπουργείου Πολιτισμού μίας ηθοποιού, η οποία δεν κατονομάζεται ούτε στο άρθρο ούτε στη δικαστική απόφαση, αλλά εμφανίζεται με τα αρχικά Π. Μ. Η διαφορά γεννήθηκε με το χαρακτηρισμό εκ μέρους του αρθρογράφου της ηθοποιού ως “παγκοίνως άγνωστης”. Με το επιχείρημα προσβολής της προσωπικότητάς της, και αιτούμενη αποζημίωση, η ηθοποιός Π. Μ. κινήθηκε δικαστικά κατά των προαναφερθέντων δημοσιογράφων και του ιδιοκτήτη της εφημερίδας.

Πράγματι, τον Ιούνιο του 2006 οι εναγόμενοι καταδικάσθηκαν από το Πρωτοδικείο Αθηνών, το οποίο επιδίκασε στην ενάγουσα ηθοποιό αποζημίωση ύψους 30.000 ευρώ λόγω ηθικής βλάβης. Πιο συγκεκριμένα, το δικαστήριο έκρινε ότι οι δημοσιογράφοι υπερέβησαν τα όρια θεμιτής κριτικής, σε σημείο που η φράση “παγκοίνως άγνωστη” δεν θα μπορούσε να θεωρηθεί αντικειμενικά αναγκαία ώστε να αποτυπωθούν οι επιφυλάξεις του συντάκτη για το διορισμό της ηθοποιού. Σε συνέχεια της καταδικαστικής απόφασης, οι εναγόμενοι άσκησαν έφεση κατά της απόφασης του Πρωτοδικείου Αθηνών, η οποία απορρίφθηκε με το ίδιο επιχείρημα περί μη τήρησης της αρχής της αναλογικότητας, με αποτέλεσμα, αφενός, την καταβολή του επιδικασθέντος ποσού από την εκδότρια εταιρεία της εφημερίδας και, αφετέρου, την προσφυγή των εκκαλούντων στο ΕΔΔΑ.

Η κρίση του ΕΔΔΑ στον αντίποδα της απόφασης των ελληνικών δικαστηρίων

Διαμετρικά αντίθετη αποδείχθηκε η κρίση του ΕΔΔΑ. Ειδικότερα, σε πρώτο στάδιο, το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι η καταδίκη των δημοσιογράφων στην καταβολή αποζημίωσης συνιστά περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης. Από τη μία πλευρά, ο περιορισμός αυτός δεν θα μπορούσε παρά να κριθεί νόμιμος, από τη στιγμή που αποβλέπει αποκλειστικά στην επιδίωξη νόμιμου σκοπού – δηλαδή, της προστασίας της φήμης ενός προσώπου. Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, το Δικαστήριο έκρινε ότι οι εθνικές αρχές δεν αιτιολόγησαν σαφώς και επαρκώς την επιδικασθείσα αποζημίωση, με αποτέλεσμα η κύρωση να είναι δυσανάλογη προς τον επιδιωκόμενο νόμιμο σκοπό και, κατ’ επέκταση, μη αναγκαία στο πλαίσιο μίας δημοκρατικής κοινωνίας.

Η ανωτέρω κρίση του Δικαστηρίου θεμελιώθηκε στους εξής τρεις πυλώνες επιχειρηματολογίας:

Πρώτον, η έκφραση “παγκοίνως άγνωστη” συνιστά μία αξιολογική κρίση, η οποία δεν είναι επιδεκτική οποιασδήποτε απόδειξης, και όχι ένα πραγματικό γεγονός, το οποίο μπορεί να θεμελιωθεί αντικειμενικά. Προχωρώντας ένα βήμα παρακάτω, το Δικαστήριο διαπίστωσε ότι η επίδικη έκφραση δεν στερούνταν πραγματικής βάσης, δεδομένου ότι η Π. Μ. ως ηθοποιός δεν είχε λάβει ποτέ στο παρελθόν θέση σε δημόσιο αξίωμα. Άλλωστε, το εν λόγω άρθρο δεν απέβλεπε στη μετάδοση πληροφοριών εν στενή εννοία, αλλά αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος μίας στήλης που αναζητούσε το υπόβαθρο του πολιτικού παρασκηνίου και που, μάλιστα, ήταν ήδη γνωστή για το σαρκαστικό ύφος με το οποίο αποτύπωνε πολιτικές φυσιογνωμίες και καταστάσεις.

Συμπερασματικά, η απόφαση του ΕΔΔΑ μπορεί να ερμηνευθεί προς δύο -αντίρροπες, αλλά εξίσου αληθείς- κατευθύνσεις: ως μία θριαμβευτική νίκη της ελευθερίας δημοσιογραφικής έκφρασης, ή ως μία συντριπτική ήττα της ελληνικής δικαιοσύνης. Παρά το αισιόδοξο άκουσμα της πρώτης εκδοχής, ίσως η δεύτερη να είναι η πλέον ρεαλιστική συνιστώσα της υπό ανάλυση απόφασης. Κι αυτό διότι η συγκεκριμένη απόφαση αποτυπώνει το πιο σημαντικό σύμπτωμα της παθολογίας της ελληνικής δικαιοσύνης: μία τάση γενίκευσης, υπεραπλούστευσης και κοντόφθαλμης θεώρησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Χωρίς την παραμικρή διάθεση αφορισμού, και με πλήρη εμπιστοσύνη στο ανθρώπινο δυναμικό που στελεχώνει τα ελληνικά δικαστήρια, είθε σε κάθε αντίστοιχο δίλημμα να θριαμβεύει αποκλειστικά το πνεύμα της νομικής επιστήμης και το περί δικαίου αίσθημα της διεθνούς κοινότητας.

Πηγές:

1. Council of Europe (1950). Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms. Available at: http://www.echr.coe.int/Documents/Convention_ENG.pdf (Accessed: 22 January 2017)
2. European Court of Human Rights (2017). Case of Kapsis and Danikas v. Greece. Available at: http://hudoc.echr.coe.int/eng?i=001-170368 (Accessed: 22 January 2017)
3. European Court of Human Rights (2017). Press Release: Violation of the right to freedom of expression of two journalists ordered to pay damages for describing an actress as “completely unknown”. Available at: http://hudoc.echr.coe.int/eng-press# (Accessed: 22 January 2017)