Διαδρομή έως τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο

Η ιστορία του Πολωνικού λαού κατά τη μακραίωνη παρουσία του στην καρδιά της Ευρωπαϊκής ηπείρου αποτελεί μια αφήγηση συνεχούς κατοχής ή κηδεμονίας από μεγαλύτερες δυνάμεις, βραχείας ανάκαμψης και, τελικά, επανάληψης του ίδιου φαύλου κύκλου. Ήδη από τον 18o αιώνα η χώρα διαμελίστηκε τρεις φορές σε σφαίρες επιρροής μεταξύ Αυστρίας, Πρωσίας και Ρωσίας – αποτελώντας, όμως, κατά κύριο λόγο προτεκτοράτο της τελευταίας. Η ξένη επικυριαρχία αφύπνισε τη συνείδηση των πολιτών, οι οποίοι προέβαιναν συχνά σε βίαιες εξεγέρσεις και προσπάθειες ανάκτησης της ανεξαρτησίας τους από τη Ρωσική Αυτοκρατορία. Η πιο επιτυχημένη προσπάθεια ήταν η πολωνική εισβολή το 1919 στη νεοσύστατη και κλυδωνιζόμενη από εσωτερικές ταραχές Σοβιετική Ένωση. Με τη συνθήκη στη Ρίγα το επόμενο έτος η Πολωνία απέσπασε εδάφη της Ουκρανίας, της Λευκορωσίας και της Λιθουανίας από τους Σοβιετικούς (Κολιόπουλος, 1987).

Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια του -πολυτάραχου για ολόκληρη την Ευρώπη- Μεσοπολέμου, η Πολωνία διαθέτει υπέρμετρη αυτοπεποίθηση λόγω των πρόσφατων κτήσεών της και της οικονομικής ανάκαμψης που είχε επιφέρει η εκβιομηχάνισή της – κάτι που πολύ εύκολα την οδηγεί σε λανθασμένη ανάγνωση του διεθνούς περιβάλλοντος. Κατά τη δεκαετία του 1930 η Ευρώπη βρίσκεται σε αναβρασμό, προσπαθώντας να αντιμετωπίσει τα “φαντάσματα” του παρελθόντος Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, και να αποφύγει τον επερχόμενο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με κάθε κόστος. Αντίθετα, η Πολωνία εμφανίζεται οικονομικά αναζωογονημένη και πεπεισμένη για την ακλόνητη ισχύ της, με εγγυήτρια τη ναζιστική Γερμανία, που υποτίθεται πως την χρειάζεται ως δικλείδα ασφαλείας απέναντι στη Σοβιετική Ένωση. Οι πολιτικές εξελίξεις, όμως, διαψεύδουν την πολωνική αυτοπεποίθηση. Στις 21 Αυγούστου 1939 υπογράφεται το σύμφωνο μη επίθεσης μεταξύ Γερμανίας και ΕΣΣΔ, γνωστό ως Σύμφωνο Ribbentrop-Molotov (Κολιόπουλος, 1987). Οι Πολωνοί δεν υποπτεύονται το μυστικό πρωτόκολλο που ακολουθεί το Σύμφωνο αυτό, και που δεν είναι άλλο από τον μελλοντικό διαμελισμό της χώρας τους μεταξύ Χιτλερικής Γερμανίας και ΕΣΣΔ. Ως υποχείριο πλέον, η Πολωνία χρησιμοποιείται ως πρόφαση για την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου από τη Γερμανία τον Σεπτέμβριο του 1939, και καταρρέει πλήρως μόλις έναν μήνα αργότερα. Ωστόσο, ποτέ δεν δηλώνει επίσημη παράδοση σε καμία από τις εμπλεκόμενες δυνάμεις, με αποτέλεσμα το έδαφός της να μοιράζεται κατά το ήμισυ σε Γερμανούς και Σοβιετικούς, οι οποίοι εντέλει εντάσσουν τη χώρα στην κομμουνιστική σφαίρα επιρροής, με κυβέρνηση του Ενωμένου Εργατικού Κόμματος το 1947 (Κολιόπουλος, 1987).

Για την καλύτερη κατανόηση της πορείας της εθνικής ιδεολογίας, κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό σε αυτό το σημείο να επισημανθεί το γεγονός ότι, στη συλλογική μνήμη της Πολωνίας κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η ναζιστική εισβολή και κατοχή και η μετέπειτα σοβιετική κυριαρχία -η οποία διήρκεσε περίπου 10 φορές περισσότερο- είναι αλληλένδετα. Μάλιστα, η ιδεολογία του ναζισμού θεωρείται από τους Πολωνούς ως η μήτρα του εξίσου θανάσιμου σταλινισμού. Είναι προφανές, λοιπόν, πως η μακρά απώλεια της πολωνικής ανεξαρτησίας αποτέλεσε έναυσμα για την επικρατούσα ιδεολογία του εθνικού ρομαντισμού -κυρίως υπό την Καθολική Εκκλησία-, ο οποίος ανά τους αιώνες επιχειρούσε να διατηρήσει αλώβητη την πολιτισμική και φυλετική ακεραιότητα των Πολωνών (Το Βήμα, 2017). Ως μέρος της κομουνιστικής σφαίρας επιρροής, οι Πολωνοί δέχθηκαν απάνθρωπη καταπίεση σε κάθε έκφανση της ζωής τους – κάτι που αλλοίωσε την εθνική τους ταυτότητα σε μεγάλο βαθμό. Η αντίληψη αυτή συμπυκνώνεται εξαιρετικά εύστοχα στη δήλωση του Πολωνού στρατηγού Władysław Anders πως: “Με τους Ναζί, εμείς [οι Πολωνοί] χάνουμε τις ζωές μας, με τους Σοβιετικούς χάνουμε τις ψυχές μας. Αν με τον στρατό μου βρεθώ ανάμεσα στους Ναζί και τους Σοβιετικούς, θα επιτεθώ και προς τις δύο κατευθύνσεις” (The Sarmatian Review, 2003).

 Η Ψυχροπολεμική Πολωνία: Υπό τη σοβιετική σφαίρα επιρροής

Η παράδοση της απέχθειας κατά της Σοβιετικής Ένωσης είχε ριζώσει οριστικά μέχρι την αυγή της δεκαετίας του 1980, οπότε και οι Πολωνοί πραγματοποίησαν το πρώτο βήμα ανεξαρτητοποίησης από το Κομμουνιστικό Καθεστώς σε ολόκληρη την Ευρώπη. Τον Σεπτέμβριο του 1980 ιδρύθηκε η πρώτη ανεξάρτητη από την ΕΣΣΔ πολιτική οντότητα, η Ανεξάρτητη και Αυτοδιοικούμενη Εμπορική Ένωση Αλληλεγγύης (Niezależny Samorządny Związek Zawodowy “Solidarność”), παρουσιάζοντας εντυπωσιακή δυναμική. Το συνδικάτο της Αλληλεγγύης ιδρύθηκε μέσα από μία εξέγερση στα ναυπηγεία “Lenin” -αργότερα μετονομαζόμενα σε “Gdańsk”-, υπό την ηγεσία του μετέπειτα εμβληματικού Προέδρου της χώρας, Lech Wałęsa. Ακόμα και οι προσπάθειες του τότε ηγέτη της χώρας, Wojciech Jaruzelski, να καταπνίξει την επερχόμενη ανατροπή του με την επιβολή στρατιωτικού νόμου το 1981 δεν κατάφεραν να συγκρατήσει την Πολωνία από την πραγμάτωση της ιστορικής αλλαγής, της οποίας επρόκειτο να ηγηθεί. Η Αλληλεγγύη (AWS) το 1989 ανταγωνίστηκε το Ενωμένο Εργατικό Κόμμα Πολωνίας, σχηματίζοντας συγκυβέρνηση με αυτό, και κυριαρχώντας στην πολιτική ζωή της χώρας (Encyclopaedia Britannica). Επρόκειτο για το τελειωτικό χτύπημα, την αρχή του τέλους για τον Σοβιετικό Κομμουνισμό.

Εναλλαγή κέντρου και αριστεράς: Η Πολωνία της “Δύσης” (1989-2005)

Η νέα μετακομμουνιστική εποχή, η επονομαζόμενη “Τρίτη Πολωνική Δημοκρατία”, χαρακτηρίζεται πολιτικά από την εναλλαγή κεντρώων και αριστερών κυβερνήσεων, κυρίως τη συνεργασία μεταξύ τους και τον σχηματισμό κατά κανόνα σταθερών σχημάτων που επέφεραν τον εκσυγχρονισμό της χώρας και τη γεφύρωση του προϋπάρχοντος χάσματος με τη Δύση (BBC, 2012). Η τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα βρίσκει την Πολωνία ενώπιον εμβληματικών μεταρρυθμίσεων του Wałęsa, ο οποίος εξελέγη στο αξίωμα του Προέδρου το 1990 με ποσοστό 40% και 74,3 % κατά τον πρώτο και δεύτερο γύρο αντίστοιχα (Nohlen, D. & Stöver, P., 2010). Συγκεκριμένα, ξεκίνησε μια σειρά μεταρρυθμίσεων με σκοπό το άνοιγμα της αγοράς και τη στροφή προς την ιδιωτικοποίηση (BBC, 2017).

To 1993 το ανανεωμένο πλέον κομμουνιστικό κόμμα, η Δημοκρατική Αριστερή Συμμαχία (SLD), υπεισέρχεται σε κυβέρνηση συνεργασίας με τo Λαϊκό Πολωνικό Κόμμα (PSL), με δεσμεύσεις για συνέχιση των μεταρρυθμίσεων στον τομέα της αγοράς (Carr A., 2003). Το 1997 το Κοινοβούλιο υιοθετεί νέο Σύνταγμα, και οι εθνικές εκλογές αναδεικνύουν στην ηγεσία τον συνασπισμό Αλληλεγγύης, που σχηματίζει εκ νέου κυβέρνηση συνεργασίας υπό τον Jerzy Buzek, ενώ στην εκπνοή του αιώνα, το 1999, η Πολωνία γίνεται μέλος της Ατλαντικής Συμμαχίας (NATO).

Η φιλελευθεροποίηση και ο εκσυγχρονισμός έφθασαν στο απόγειό τους στην αρχή της νέας χιλιετίας, συνοδευόμενα από πολιτική σταθερότητα. Το 2004 η Πολωνία γίνεται -μαζί με άλλα 9 κράτη- μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι συνήθως συνεργατικές κυβερνήσεις αποτελούσαν σύμπραξη των δύο μεγάλων κομμάτων, και οι προεδρίες εναλλάσσονταν μεταξύ αριστεράς και κέντρου, διατηρώντας έτσι μια αξιοσημείωτη ισορροπία. Ενδεικτικά, οι προεδρικές εκλογές του 2000 ανέδειξαν τον υποστηριζόμενο από τη Δημοκρατική Αριστερή Συμμαχία (SLD) Aleksander Kwaśniewski με ποσοστό 53,9% ενώ, ταυτόχρονα με την ηχηρή αριστερή παρουσία, οι δεξιοί και ακροδεξιοί σχηματισμοί -όπως το Λαϊκό Πολωνικό Κόμμα (PSL) με 5,95%- συγκέντρωσαν αμελητέα εκλογική δύναμη (Carr, A. 2003).

Στροφή προς τη δεξιά: Ραγδαία άνοδος για τον συντηρητισμό (2005-2015)

Η αλλαγή του πολιτικού προσανατολισμού προς τα δεξιά και η πολιτική κρίση -που, όμως, κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί πως θα είχε πάρει μια τέτοια έκταση σήμερα- ξεκίνησε από την αναμέτρηση του 2005, από την οποία νικητής βγήκε ο Lech Kaczyński του κόμματος Νόμος και Δικαιοσύνη (PiS) με ποσοστό 33,1% στον πρώτο γύρο και 54,04 % στον δεύτερο (Carr, A. 2003). Την ίδια χρονιά, οι βουλευτικές εκλογές που διενεργήθηκαν αντικατόπτρισαν απόλυτα αυτή την πλήρη κυριαρχία της δεξιάς, με πρώτα κόμματα το ακροδεξιό Νόμος και Δικαιοσύνη (PiS) με 27 % και την Πολιτική Πλατφόρμα (PO) με 24%, ενώ το μέχρι πρότινος κυβερνών SLD παραγκωνίστηκε στο 11%. Ταυτόχρονα, η αποχή της τάξεως του 51% από τις προεδρικές εκλογές συνιστούσε σοβαρή ένδειξη πολιτικού αδιεξόδου. Στις βουλευτικές εκλογές του 2007 ο νυν Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Donald Tusk, με το συντηρητικό χριστιανικό κόμμα της Πολιτικής Πλατφόρμας (PO) και ποσοστό 41,51% αναδείχθηκε Πρωθυπουργός της χώρας, σχηματίζοντας κυβέρνηση με το επίσης δεξιό Λαϊκό Κόμμα (PSL) – κάτι που αξίζει, επίσης, να αναφερθεί, πέρα από τις απόλυτες τιμές των αποτελεσμάτων, και σε σύγκριση με τις προηγούμενες εκλογικές περιόδους. Όλα τα συντηρητικά, δεξιά ή ακροδεξιά κόμματα καταγράφουν διψήφιες αυξήσεις στα ποσοστά τους, ενώ όλα τα αριστερά κόμματα υπόκεινται αποκλειστικά μειώσεις στην εκλογική τους δύναμη. To 2010 σημειώνεται άλλη μια νίκη για το PO στο πλευρό του νέου Προέδρου, Bronisław Komorowski, με 41,54% και 53,01% στον επαναληπτικό γύρο, ενώ ο Tusk επανεκλέγεται έναν χρόνο αργότερα, και η κυβέρνηση συνεχίζει με ίδια κομματική σύνθεση (Carr, A. 2003). Το 2014 η αμυντική στρατηγική της χώρας επανασχεδιάζεται στη βάση της αντίληψης ότι υπάρχει απειλή από την πλευρά της Ρωσίας ενώ, σε συνέχεια κλιμακούμενης έντασης με αυτήν, έναν χρόνο αργότερα ανακοινώνεται από την Πολωνία η αγορά αμερικανικών πυραύλων Patriot στο πλαίσιο μιας ευρύτερης αμυντικής συμφωνίας (BBC Greece, 2017).

Εν τω μεταξύ, η προ δεκαετίας ένταξη της Πολωνίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει εκτοξεύσει τους οικονομικούς της δείκτες, και της έχει δώσει τον τίτλο του “θαύματος” της ευρωπαϊκής οικονομίας, το οποίο όχι μόνο δεν υπέφερε από την οικονομική κρίση, αλλά έχει σημειώσει οικονομική ανάπτυξη της τάξεως του 33% από το 2007 ως το 2015, σε αντίθεση με τα κράτη της Ευρωζώνης όπου το αντίστοιχο ποσοστό δεν ξεπερνά το 2%. Η ακλόνητη και ταχεία αναπτυσσόμενη οικονομία της την έχει καταστήσει έναν αρκετά υπολογίσιμο εταίρο όχι μόνο για τις Βρυξέλλες ή για μεμονωμένα ευρωπαϊκά κράτη όπως η Γερμανία και η Γαλλία, αλλά και για τις ΗΠΑ (The Economist, 2015). Το γεγονός αυτό λειτουργεί προς επίρρωση της ήδη αλαζονικής εικόνας για την ίδια τη χώρα στην πολωνική κοινή γνώμη – κάτι που τελικά θέτει σε κίνδυνο τα πολωνικά συμφέροντα, λόγω απουσίας ρεαλισμού στην άσκηση εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής.

Ο εθνικισμός κερδίζει έδαφος (2015-σήμερα)

To 2015 σηματοδοτεί την -πλέον εμφανή και ανησυχητική- στροφή προς τον εθνικισμό και τον ευρωσκεπτικισμό.

Κατανομή ψήφων στις τελευταίες εκλογές, το 2015

Το μεγαλύτερο κόμμα της αντιπολίτευσης, Νόμος και Δικαιοσύνη (PiS), αναδείχθηκε νικητής με ποσοστό 37,6% των ψήφων έναντι 24,1% για την κυβερνητική Πολιτική Πλατφόρμα (PO), εξασφαλίζοντας 235 από τις συνολικά 450 έδρες στο σώμα της Βουλής (Sejm). Πρόκειται για την πρώτη φορά από το 1989 και έπειτα που ένα μόνο κόμμα είναι ικανό να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση στη χώρα. Μέχρι στιγμής, αυτές είναι και οι τελευταίες εκλογές που έχουν διενεργηθεί στην Πολωνία, διαμορφώνοντας μια εικόνα με ξεκάθαρη εθνικιστική κυριαρχία του PiS. Εν ενεργεία Πρωθυπουργός τελεί ο Mateusz Morawiecki, ενώ ως Πρόεδρος της Πολωνικής Δημοκρατίας ασκεί καθήκοντα ο Andrzej Sebastian Duda. Μάλιστα, η κοινή γραμμή που ακολουθείται από Πρόεδρο και Πρωθυπουργό, εκπροσωπώντας το PiS, έχει κατακριθεί δημοσίως από τον ίδιο τον Donald Tusk, ο οποίος έχει κατακρίνει επανειλημμένα και προσωπικά την κυβέρνηση της χώρας για αντιγραφή της ρωσικής πολιτικής της ισχύος, με βάση την πίστη σε μια ηγεσία “υπεράνω του νόμου”. H ίδια η χώρα καταγωγής του είχε -χωρίς επιτυχία- προσπαθήσει να μπλοκάρει την επανεκλογή του στην προεδρία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, το προηγούμενο έτος (Politico, 2018).

Η Πολωνία των άκρων (;)

Ιδιαίτερα ανησυχητικό τόσο για την κοινή γνώμη εντός και εκτός χώρας όσο και για τους πολιτικούς αναλυτές παρουσιάζεται το γεγονός ότι σε ένα διάστημα ελαφρώς μεγαλύτερο από μόλις μισό αιώνα η πολιτική τάση έχει πραγματοποιήσει μια στροφή 180 μοιρών στο ιδεολογικό φάσμα, ξεκινώντας από τον σοβιετικό σοσιαλισμό για να καταλήξει σήμερα ως ένα από τα πιο ολοκληρωτικά και εθνικιστικά καθεστώτα στην Ευρώπη. Ωστόσο, ίσως το περισσότερο ανησυχητικό από όλα είναι ότι η πολιτική ταυτότητα της Πολωνίας αποτελεί άμεση συνάρτηση της τάσης που υπαγορεύεται από την πλειοψηφία των πολιτών της – που, μάλιστα, δεν περιορίζεται στις κάλπες. Επιθετικότητα προς το εξωτερικό, απομονωτισμός και πρωτοφανής για τα δεδομένης της εποχής καταπίεση και οργή στο εσωτερικό συνθέτουν με αδρές γραμμές την πολιτική κατάσταση κατά τα τελευταία χρόνια.

Μάλιστα, η ήδη υπάρχουσα ένταση στο εσωτερικό της χώρας αυξήθηκε σε εκρηκτικό βαθμό τον Ιανουάριο του 2017, όταν το Ινστιτούτο Εθνικής Μνήμης της Πολωνίας, πρακτικά ταυτισμένο με την κυβέρνηση, κατηγόρησε τον εμβληματικό ηγέτη της μετακομμουνιστικής Πολωνίας, Lech Wałęsa, για συνεργασία με τις Σοβιετικές Μυστικές Υπηρεσίες και, συνεπώς, για προδοσία του πολωνικού έθνους. Το Ινστιτούτο δημοσίευσε αναφορές από τη δεκαετία του 1970 υπογεγραμμένες με το ψευδώνυμο “Bolec”, που φαίνεται να αποδίδεται στον Wałęsa, ενώ οι αναφορές φέρουν την υπογραφή του και τον γραφικό του χαρακτήρα, όμως ο τελευταίος απαλλάχθηκε από τις εν λόγω κατηγορίες λόγω ελλιπών αποδεικτικών στοιχείων εναντίον του (CNN Greece, 2017).

Νομοθετώντας προς τα πίσω

Στις 20 Δεκεμβρίου 2017 ο Πολωνός Πρόεδρος Andrzej Duda ανακοίνωσε την απόφασή του να υπογράψει δύο νομοσχέδια που ουσιαστικά καθιστούν το πολωνικό δικαστικό σύστημα απόλυτα εξαρτώμενο από το πολιτικό κόμμα που διαθέτει την πλειοψηφία του Κοινοβουλίου -εν προκειμένω το κυβερνών PiS-, θέτοντας σε κίνδυνο την αμεροληψία και την αποτελεσματικότητα ολόκληρου του δικαστικού κλάδου της χώρας του. Τα νεοεγκριθέντα μέτρα επέβαλαν τη συνταξιοδότηση των δικαστικών άνω των 65 ετών, δηλαδή πρακτικά του 40% των μελών του Ανώτατου Δικαστηρίου της Πολωνίας, εκτός φυσικά από αντίθετη εντολή του ίδιου του Προέδρου σε ορισμένες περιπτώσεις. Επιπλέον, δόθηκε η δυνατότητα να “ξανανοίξουν” υποθέσεις έως και από το 1997, εφόσον εξασφαλιστεί η υποστήριξη του Γενικού Εισαγγελέα, ο οποίος παράλληλα εκτελεί καθήκοντα Υπουργού Δικαιοσύνης (BBC, 2017).

Τα μέτρα ξεσήκωσαν θύελλα αντιδράσεων της εγχώριας κοινής γνώμης, που κλιμακώθηκε με την παραίτηση της Πρωθυπουργού Beata Szydło, προκατόχου του Morawiecki. Ακόμα σφοδρότερες υπήρξαν και οι διεθνείς αντιδράσεις, με την Επιτροπή της Βιέννης του Συμβουλίου της Ευρώπης να κάνει λόγο για “σοβαρή απειλή που θέτει σε κίνδυνο την ανεξαρτησία όλων των τμημάτων του πολωνικού δικαστικού σώματος”, και την ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να ενεργοποιεί, μετά από δηλώσεις του Αντιπροέδρου της, Frans Timmermans, για πρώτη φορά στην ιστορία της Ένωσης το Άρθρο 7 της Συνθήκης λόγω σοβαρής παραβίασης του κράτους δικαίου. Οι κυρώσεις περιλαμβάνουν στέρηση δικαιωμάτων της Πολωνίας, ακόμα και του δικαιώματος ψήφου, με την προϋπόθεση της ομοφωνίας του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Παράλληλα, η κυβέρνηση της Βαρσοβίας εμμένει στις αρχικές της αποφάσεις, και εξαπολύει επιθέσεις κατά της Επιτροπής (BBC,2017).

Ωστόσο, δεν πρόκειται για την πρώτη νομοθετική κίνηση που φέρνει την Πολωνία αντιμέτωπη με αναχρονιστική, απολυταρχική νομοθεσία, ενώ ο δικαστικός τομέας δεν είναι ο μόνος που πλήττεται από τέτοιες πρακτικές. Ακριβώς δύο χρόνια νωρίτερα, τον Ιανουάριο του 2016 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέφρασε τις ανησυχίες της για το κατά πόσο ο νέος νόμος που επέβαλε τον ορισμό του επικεφαλής της κρατικής ραδιοτηλεόρασης της χώρας απευθείας από την κυβέρνηση συμπλέει με τις κοινές ευρωπαϊκές αξίες και αρχές περί ελευθερίας του Τύπου (BBC, 2018).

Βέβαια, τον Οκτώβριο του 2016 το κόμμα Νόμου και Δικαιοσύνης δεν υποστήριξε τελικά τον προτεινόμενο νόμο περί σχεδόν ολικής απαγόρευσης των εκτρώσεων, σε σεβασμό της οργισμένης κοινής γνώμης. Ωστόσο, αυτό δεν σταμάτησε τον περασμένο Μάιο δεκάδες χιλιάδες Πολωνούς διαδηλωτές, οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν στη Βαρσοβία κατά του PiS και των πληγμάτων που δέχονται οι δημοκρατικές αξίες όσο αυτό συνιστά το κυβερνών κόμμα (BBC, 2018).

Ακροδεξιά στις μάζες

Η ηχηρότερη προειδοποίηση για την ακροδεξιά τάση στην Πολωνία δόθηκε τον Νοέμβριο του 2017, με αφορμή μια πολυπληθέστατη διαδήλωση για την εθνική Ημέρα Ανεξαρτησίας το 1918. Δεκάδες χιλιάδες ακροδεξιοί συγκεντρώθηκαν στη Βαρσοβία σε μια επίδειξη ισχύος και περήφανης υποστήριξης της ιδεολογίας τους (To Βήμα, 2017). Ο πολωνικός εθνικισμός βασίζεται κυρίως στον εθνικό ρομαντισμό – μια μορφή εθνικισμού που χαρακτηρίζεται από μια μυθοποιημένη εκδοχή του παρελθόντος, με έντονα τα θρησκευτικά στοιχεία της μαρτυρολογίας και της σωτηρίας. Οι ρίζες αυτών των αντιλήψεων βρίσκονται κυρίως στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, η οποία διαδραμάτισε βασικό ρόλο στη διατήρηση της εθνικής ταυτότητας του κράτους στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Στην υπό τον κομμουνισμό εξαθλιωμένη και καταπιεσμένη Πολωνία η Εκκλησία αποτελούσε το τελευταίο προπύργιο ελεύθερης σκέψης και διανόησης, όμως σήμερα έχει μετατραπεί στο ακριβώς αντίθετο. Φιλοξενώντας στους κόλπους της ακραίες ομάδες, ακόμα και με ναζιστικό ιδεολογικό υπόβαθρο, θεωρεί πως δέχεται επίθεση από εξωτερικούς εχθρούς “όπως τους Μουσουλμάνους, τους φιλελεύθερους και την LGBT κοινότητα”, ενώ στις διδασκαλίες της δεν διστάζει να ενσωματώσει ρητορική μίσους ενδεδυμένη με τον ιερό σκοπό προστασίας της πίστης και της πολωνικής εθνικής ταυτότητας (Euronews, 2018).

Στη διαδήλωση του Νοεμβρίου υπολογίζεται πως συμμετείχαν περισσότερα από 60.000 άτομα, καθιστώντας το γεγονός τη μεγαλύτερη ακροδεξιά συγκέντρωση για τα ευρωπαϊκά δεδομένα μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ενώ οι υποστηρικτές ακραίων ομάδων δεν αποτελούσαν ολόκληρο το σύνολο των διαδηλωτών, η απροκάλυπτη υποστήριξη της ακροδεξιάς ιδεολογίας οδήγησε τον διεθνή τύπο στον παραλληλισμό της διαδήλωσης με αντίστοιχες μαζώξεις κατά την ταραχώδη δεκαετία του 1930. Εξαιρετικά ανησυχητική παρουσιάζεται και η δυναμική και η σύνθεση του πλήθους, το οποίο δεν ήταν αμιγώς πολωνικής καταγωγής. Ιταλοί, Ούγγροι, Σουηδοί, Σλοβάκοι, Βρετανοί και Αμερικάνοι εξτρεμιστές ακτιβιστές, αλλά και αυτοπροσδιοριζόμενες ως νέο-ναζί και φασιστικές πολιτικές προσωπικότητες του εξωτερικού στήριξαν την εκδήλωση δίπλα στους Πολωνούς ομοϊδεάτες τους, φωνάζοντας συνθήματα περί “λευκής” υπεροχής και φυλετικής καθαρότητας, εκδίωξης των μεταναστών και επαναφοράς του θρησκευτικού στοιχείου στην περίοπτη θέση που κάποτε κατείχε στον Δυτικό πολιτισμό (Foreign Affairs, 2017). Ενδεικτικά, ακούστηκαν τα “Θεός, τιμή, πατρίδα” και “Δόξα στους ήρωές μας”, ενώ υπήρξαν και ρατσιστικά συνθήματα όπως “Καθαρή Πολωνία”, “Λευκή Πολωνία” και “Έξω οι πρόσφυγες”, αλλά και το “Θέλουμε τον Θεό”, προερχόμενο από ένα παραδοσιακό πολωνικό τραγούδι στο οποίο έκανε αναφορά ο Αμερικανός Πρόεδρος Donald Trump κατά την επίσκεψή του στην Πολωνία (The Atlantic, 2017).

Σάλο και διεθνή αγανάκτηση προκάλεσε η στάση του κρατικού παράγοντα, ο οποίος όχι μόνο δεν καταδίκασε τις πρωτοφανείς εικόνες που διαδραματίστηκαν με φόντο την πρωτεύουσα της χώρας, αλλά προσέφερε ανοιχτά την υποστήριξή του. Σε δηλώσεις του ο Υπουργός Εσωτερικών, Mariusz Błaszczak, χαρακτήρισε τη διαδήλωση ως “όμορφο θέαμα”, και δήλωσε υπερήφανος για την απήχηση που είχαν στο κοινό οι εορταστικές εκδηλώσεις για την εθνική ανεξαρτησία. Μάλιστα, αρνήθηκε να έχει δει οποιοδήποτε ναζιστικό πανό, ή να έχει αντιληφθεί αντίστοιχα συνθήματα (Foreign Affairs, 2017).

Τί συμβαίνει με τους μετανάστες;

Όσον αφορά στη μεταναστευτική πολιτική της χώρας, η Πολωνία έχει επικριθεί έντονα από την Ευρωπαϊκή ένωση κατά τα τελευταία χρόνια καθώς, παραβαίνοντας συμφωνία του 2015, έκλεισε την πόρτα σε 6.200 πρόσφυγες από τη Συρία και την ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής – ένα ζήτημα που έχει προκαλέσει έντονο “πονοκέφαλο” στις Βρυξέλλες. Ο Υπουργός Εσωτερικών, Mariusz Błaszczak, δήλωσε πως η κυβέρνηση αρνείται να τοποθετήσει μια “βόμβα” στην καρδιά της Ευρώπης, και περιγράφει την Πολωνία ως προπύργιο εθνικής καθαρότητας και προστασίας της Ευρώπης από την “ισλαμική επιδρομή” (Politico, 2017). Ο ίδιος ο Πρόεδρος Junker έχει δηλώσει πως η πεισματική άρνηση της κυβέρνησης να συμμορφωθεί με τις υποδείξεις της Επιτροπής για την κατανομή των προσφύγων σε ολόκληρη την επικράτεια της Ένωσης αντιβαίνει στις θεμελιώδεις αξίες της ΕΕ (The Times, 2018).

Ωστόσο, η αφήγηση από την εγχώρια σκοπιά είναι κάπως διαφορετική. Με το κυβερνών κόμμα, την αντιπολίτευση, καθώς και 80% του πολωνικού λαού να τάσσεται υπέρ της εθνικής πολιτικής, η απόρριψη των υποδείξεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί απλώς ένα ζήτημα απόκλισης προτεραιοτήτων. Ο Πρόεδρος Duda έχει δεσμευτεί να ολοκληρώσει τη μακρά διαδικασία της αποκατάστασης του εκπατρισμού Πολωνών κατά την αρχή της δεκαετίας του 1940. Με εντολή του Stalin το 1941 περισσότεροι από ένα εκατομμύριο Πολωνοί οδηγήθηκαν σε εξορία σε κατεχόμενα από την ΕΣΣΔ εδάφη, όπως στη Σιβηρία, καθώς και σε απομακρυσμένες περιοχές όπως στο Καζακστάν και στο Ουζμπεκιστάν. Επιπλέον, κρίνεται αναγκαίο να επισημανθεί ότι ως ανεπιθύμητοι θεωρούνται οι μετανάστες ορισμένης μόνο προέλευσης, όπως το κριτήριο αυτό διαμορφώνεται από τον έντονο αντισημιτισμό που επικρατεί. Μάλιστα, αξίζει να αναφερθεί και ότι η Πολωνία έχει αποτελέσει σχεδόν τον μοναδικό αποδέκτη Ουκρανών μεταναστών κατά την κρίση της Κριμαίας (Τhe Whashington Times, 2018).

Αντί επιλόγου

Η Πολωνία αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση στο συλλογικό φαινόμενο της ανόδου της ακροδεξιάς κατά τα τελευταία χρόνια στην Ευρώπη. Παράπλευρη απώλεια της οργής της ναζιστικής Γερμανίας και της Σοβιετικής Ένωσης, έχει διαγράψει μια πλήρη στροφή από τον σταλινισμό στον εθνικισμό. Η υπάρχουσα κατάσταση ενισχύεται ιδιαίτερα από την υψηλή αποδοχή της εθνικής πολιτικής από μεγάλο μέρος της κοινωνίας. Οι Πολωνοί αυτοπροσδιορίζονται ως προστάτες όχι μόνο της χώρας τους, αλλά και της Ευρώπης, του Δυτικού πολιτισμού και του χριστιανισμού στο σύνολό του, και συναινούν συνειδητά στη διαμόρφωση της τρέχουσας εικόνας. Η “ιερή” αυτή αποστολή τούς βαραίνει, ενώ ο φόβος της απώλειας της πρωτοφανούς οικονομικής τους ανάπτυξης -ακόμα και σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης που έχει γονατίσει πολλές ευρωπαϊκές οικονομίες- τούς δίνει κίνητρο να διαιωνίζουν την κατάσταση. Πολιτικοί και πολίτες εμφανίζονται περισσότερο από πρόθυμοι να καταφύγουν στον εθνικό προστατευτισμό, ό,τι κι αν αυτό συνεπάγεται – κάτι που σίγουρα αποτελεί δυσάρεστο οιωνό.

Όπως είναι λογικό, αλλά και εξίσου ανησυχητικό για το μέλλον της χώρας και της Ευρώπης συνολικά, η μεταστροφή προς ιδεολογικά κύματα τα οποία είχαν ολοκληρωτικά εγκαταλειφθεί μετά από τον όλεθρο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σκιαγραφούν τη νέα πολιτική πραγματικότητα στην πλειοψηφία των άλλοτε δημοκρατικών και φιλελεύθερων κρατών. Σήμερα, αυτά τα κράτη -με την Πολωνία όχι μόνο να εντάσσεται, αλλά και να ηγείται της τάσης αυτής- είναι μόνο κατ’ ευφημισμόν δημοκρατίες, και απέχουν κατά πολύ από τα ευρωπαϊκά πρότυπα και ιδεώδη που έχουν κυριαρχήσει από το παρελθόν, πόσο μάλλον από την πραγμάτωση μιας εξελικτικής πορείας προς το μέλλον. Σε έναν κόσμο που δοκιμάζεται από πολλαπλά μέτωπα, και παραμένει στοιχειωμένος από το αντιδημοκρατικό παρελθόν του και τις ολέθριες συνέπειες αυτού, η Ευρώπη καλείται να παραμείνει πιο ενωμένη από ποτέ. Μήπως, όμως, κάτι τέτοιο προϋποθέτει να επαναπροσδιοριστούν τα αυτονόητα;

Πηγές:

1. BBC News. (2012). Poland country profile. http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/country_profiles/1054681.stm
2. BBC News. (2017). Poland judiciary reforms: EU takes disciplinary measures. http://www.bbc.com/news/world-europe-42420150
3. BBC News. (2017). Poland profile- Timeline. http://www.bbc.com/news/world-europe-17754512
4. Carr, A. (2003). Psephos Election Archive. http://psephos.adam-carr.net/countries/p/poland/
5. CNN Greece. (2017). Πολωνία: Συνεργάτης της μυστικής υπηρεσίας ο Λεχ Βαλέσα. http://www.cnn.gr/news/kosmos/story/65651/polonia-synergatis-tis-mystikis-ypiresias-o-lex-valesa
6. Encyclopaedia Brittanica. Solidarity: Polish Organization. https://www.britannica.com/topic/Solidarity
7. Euronews. (2018). Catholic nationalism: the church of the far right in Poland. http://www.euronews.com/2018/02/08/catholic-nationalism-the-church-of-the-far-right-in-poland
8. Financial Times. (2017). Rise of Polish far-right sparks alarm. https://www.ft.com/content/482fad6c-cfd8-11e7-b781-794ce08b24dc
9. Foreign Affairs. (2017). The Rise of Poland’s Far Right. https://www.foreignaffairs.com/articles/poland/2017-12-18/rise-polands-far-right
10. Nohlen, D. & Stöver, P. (2010). Elections in Europe: A data handbook. p. 1491
11. Politico. (2018). Polish government could drive the country out of the EU, Tusk warns. https://www.politico.eu/article/polish-government-could-drive-the-country-out-of-the-eu-tusk-warns/
12. Politico. (2017). Why Poland doesn’t want refugees. https://www.politico.eu/article/politics-nationalism-and-religion-explain-why-poland-doesnt-want-refugees/
13. The Atlantic. (2017). Poland and the Uncontrollable Fury of Europe’s Far Right right. https://www.theatlantic.com/international/archive/2017/11/europe-far-right-populist-nazi-poland/524559/
14. The Economist. (2015). Polish politics-The German test. https://www.economist.com/news/leaders/21660536-poland-has-never-been-so-rich-safe-and-free-under-andrzej-duda-its-inheritance
15. The Sarmatian Review. (2003). Polish Losses in World War II. http://www.ruf.rice.edu/~sarmatia/498/losses.html
16. The Times. (2018). Poland is racist for turning away refugees, says Juncker. www.thetimes.co.uk/article/poland-is-racist-for-turning-away-refugees-says-juncker-mateusz-morawiecki-gz0868hzn
17. The Whashington Times. (2018).Separating myth from reality in Polish immigration policy. https://www.washingtontimes.com/news/2018/feb/12/separating-myth-from-reality-in-polish-immigration/
18. Κολιόπουλος, Ι.Σ . (1987). Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία 1789-1945. Εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ. Σελ. 303-414
19. Το Βήμα. (2017). Η σκιά της Ακροδεξιάς πάνω από την Πολωνία. http://www.tovima.gr/world/article/?aid=915441