Η κατασκοπεία είναι μία δραστηριότητα ευρέως διαδεδομένη, ανέκαθεν, αλλά κυρίως από την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Ο αμερικανο-σοβιετικός ανταγωνισμός οδήγησε στην ανάπτυξη ενός περίπλοκου και αποτελεσματικού δικτύου κατασκοπείας, με σκοπό την απόκτηση πληροφοριών. Στη σφαίρα της διεθνούς πολιτικής η πληροφόρηση (intelligence) είναι ο κύριος στόχος κάθε κατασκοπικής δραστηριότητας, ώστε ένας δρων να αποκτήσει στρατηγικό πλεονέκτημα έναντι ενός άλλου. Κατασκοπεία μπορεί να διεξάγεται από κράτη, οργανισμούς, τρομοκρατικές οργανώσεις, εταιρείες κ.τ.λ.

Ο 20^ος αιώνας έφερε την επανάσταση στην τεχνολογία και, έτσι, δόθηκε η ευκαιρία στα κράτη να αναπτύξουν μηχανισμούς που τους επιτρέπουν τη συλλογή αξιόπιστων πληροφοριών, οι οποίες θα μπορούσαν να προσφέρουν συγκριτικό πλεονέκτημα στα πεδία της μάχης και της διπλωματίας. Επίσης, κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου υπήρξε μεγάλη κινητοποίηση και σε ανθρώπινο δυναμικό που αναλάμβανε να κατασκοπεύει για μία χώρα στα εδάφη μίας άλλης, με οποιαδήποτε συνέπεια και αν είχε αυτό. Υπάρχουν καταγεγραμμένα αρκετά περιστατικά μυστικών πρακτόρων που είτε αποστάτησαν και πρόδωσαν τη χώρα τους, είτε δούλευαν ως διπλοί πράκτορες. Ο αστάθμητος ανθρώπινος παράγοντας δεν εγγυόταν αξιόπιστα αποτελέσματα, τουλάχιστον όχι στον βαθμό των τεχνολογιών.

Σήμερα, και ιδιαίτερα μετά την 11^η Σεπτεμβρίου, η κατασκοπεία είναι σχεδόν αναπόσπαστο κομμάτι του στρατηγικού σχεδιασμού και της διπλωματίας των κρατών, κυρίως μέσω της τεχνολογίας και του διαδικτύου. Το “hacking” επιτρέπει την πρόσβαση σε δίκτυα και την συλλογή ευαίσθητων πληροφοριών για την εθνική ασφάλεια ενός κράτους με σχετικά χαμηλό κόστος, αν και τελευταία παρατηρείται αύξηση των δαπανών για την κυβερνοασφάλεια.

 Πληροφόρηση και Κατασκοπεία στον 21^ο αιώνα

Η πληροφόρηση τον 21^ο αιώνα παίζει σημαντικό ρόλο για την ασφάλεια και τους στρατηγικούς στόχους ενός κράτους. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι μυστικές υπηρεσίες (κυρίως της Δύσης) βρέθηκαν σε ένα τέλμα με την απουσία της πάλαι πότε ισχυρής Σοβιετικής Ένωσης. Αυτό, όμως, άλλαξε ραγδαία μετά την 11/9/2001. Το “war on terror” έδωσε νέο νόημα στην πληροφόρηση και την κατασκοπεία. Στόχος, πλέον, των κυβερνήσεων δεν ήταν μόνο άλλα κράτη, αλλά οργανώσεις και μορφώματα χωρίς θεσμοθετημένους θεσμούς και χωρίς εμφανείς στόχους δράσης. Τα πράγματα έγιναν πιο περίπλοκα με την ανάπτυξη της τεχνολογίας: διαδίκτυο, laptops, smartphones και ένα σωρό επιτεύγματα δυσχεραίνουν ακόμα περισσότερο την κατασκοπεία. Στόχοι γίνονται, πλέον, και απλοί πολίτες, λόγω της αβεβαιότητας και της ανομίας στο πεδίο της πληροφόρησης.

Την πρώτη περίοδο του 21^ου αιώνα η τρομοκρατία -κυρίως ο ισλαμικός φονταμενταλισμός- αναδείχθηκε σε πρωτεύον ζήτημα για την αμερικανική εθνική ασφάλεια. Η κατασκοπεία ήταν το κύριο μέσο για την εύρεση και την αντιμετώπιση των ενδεχόμενων απειλών, ώστε να αποφευχθεί μία “δεύτερη 11/9”. Μυστικές υπηρεσίες όπως η CIA και το FBI μέσω κατασκόπων και του κυβερνοχώρου προσπαθούσαν να εντοπίσουν όσες περισσότερες πληροφορίες μπορούσαν για τρομοκρατικά δίκτυα, τόσο εντός των ΗΠΑ όσο και εκτός.

Η πληροφόρηση και η κατασκοπεία είναι διαδικασίες με -κυρίως- αμυντικό και προληπτικό χαρακτήρα, όπως φάνηκε και από τον Ψυχρό Πόλεμο. Ακολούθως, είναι πιο αποτελεσματικές όταν συνδυάζονται επιτυχώς με τους στρατηγικούς στόχους που θέτει ένα κράτος, είτε σε πολιτικό είτε σε στρατιωτικό επίπεδο. Έτσι, πολλές φορές μπορούν να χρησιμοποιηθούν εκ των υστέρων για επιθετικούς σκοπούς – όπως συνέβη το 2011 με τον θάνατο του Osama bin Laden, μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες της CIA σύμφωνα με την κυβέρνηση Obama.

Τα τελευταία χρόνια η Ρωσία και η Κίνα είναι δύο χώρες με έντονη δραστηριότητα στον παγκόσμιο κυβερνοχώρο, και μέσω ηλεκτρονικής κατασκοπείας προσπαθούν να αποκτήσουν πλεονεκτήματα έναντι της Δύσης σε διάφορους τομείς της διεθνούς κοινωνίας, όπως η πολιτική και η οικονομία. Ο ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων έχει κατά κάποιον τρόπο περάσει περισσότερο στην ηλεκτρονική κατασκοπεία αντί για τα πεδία μαχών, και οι ΗΠΑ μοιάζουν να έπονται κατά πολύ των χωρών αυτών.

Το προβάδισμα της Ρωσίας στο κατασκοπικό “παιχνίδι”

Η Ρωσία είναι μια χώρα που έχει παρουσιάσει αξιοσημείωτη πρόοδο στον τομέα της πληροφόρησης και της ασφάλειας που συναγωνίζονται και, σε κάποιες περιπτώσεις, ξεπερνούν τις ικανότητες των περισσότερων δυτικών κρατών. Εξάλλου, η κατασκοπεία είναι ένας τομέας στον οποίο η χώρα έχει μεγάλη παράδοση, γεγονός που μεγιστοποιείται με τις νέες μορφές τεχνολογίας. Από τον πόλεμο στην Ουκρανία, τη Συρία και τις πρόσφατες εκλογές σε Ευρώπη και Αμερική, η προηγμένη ρωσική κατασκοπεία φαίνεται να διαδραματίζει κρίσιμο παράγοντα για την διαμόρφωση του διεθνούς τοπίου. Η επιρροή που έχει η κατασκοπική δράση του Κρεμλίνου και της ρωσικής κοινωνίας γενικότερα βρίσκονται στο επίκεντρο των τρεχουσών εξελίξεων με την αμφιλεγόμενη ανάμειξη της Ρωσίας στις αμερικανικές εκλογές του 2016, αλλά και με την πρόσφατη απόπειρα δολοφονίας ενός πρώην Ρώσου κατασκόπου σε βρετανικό έδαφος.

Ρώσοι κατάσκοποι και απόπειρες δολοφονίας

Μόσχα, Ρωσία – 9 Αυγούστου 2006: Ο εικονιζόμενος στη φωτογραφία είναι ο πρώην συνταγματάρχης Sergei Skripal, κατά τη διάρκεια δίκης στο Περιφερειακό Δικαστήριο της Μόσχας.

Στις αρχές Μαρτίου έγινε μία απόπειρα δολοφονίας μέσω μιας νευροτοξικής ουσίας εναντίον ενός Ρώσου πρώην διπλού πράκτορα και της κόρης του. O Sergei Skripal δούλευε για την GRU, την υπηρεσία πληροφοριών του ρωσικού στρατού, όμως για πολλά χρόνια δούλευε και ως διπλός πράκτορας για τις βρετανικές μυστικές αρχές (MI6). Ανακαλύφθηκε από τις ρωσικές αρχές, δικάστηκε για προδοσία και, εν τέλει, μέσω ανταλλαγής κατασκόπων, επέστρεψε στο Ηνωμένο Βασίλειο όπου ζει. Οι βρετανικές αρχές, με επικεφαλής την Theresa May, έσπευσαν να αποδώσουν τις ευθύνες στο Κρεμλίνο, το οποίο με τη σειρά του αρνείται οποιαδήποτε ανάμειξη. Συνήθως, οι κατάσκοποι που έχουν περάσει με ανταλλαγή σε ένα άλλο κράτος δεν γίνονται αντικείμενα αντιποίνων. Ως εκ τούτου, εκτεταμένη έρευνα για την απόπειρα δηλητηρίασης του πρώην κατασκόπου ξεκίνησε αφού το Κρεμλίνο και οι ρωσικές μυστικές υπηρεσίες κατηγορήθηκαν για την πράξη αυτή. Ακόμα δεν έχει γίνει γνωστή κάποια πληροφορία που να εμπλέκει επιβεβαιωμένα τις ρωσικές αρχές, αν και η περίπτωση Skripal θύμισε στον δυτικό κόσμο παλαιότερα περιστατικά, όπως αυτό του Alexander Litvinenko, όπου η Ρωσία έχει εμπλακεί σε μυστηριώδεις υποθέσεις με εξόριστους Ρώσους πολίτες που τυγχάνουν της αποδοκιμασίας του Κρεμλίνου. Τόσο το Ηνωμένο Βασίλειο όσο και οι ΗΠΑ μαζί με άλλα ευρωπαϊκά κράτη προχώρησαν σε απελάσεις Ρώσων κατασκόπων και διπλωματών και αντίστροφα. Η απέλαση είναι μία συχνή τακτική στο πεδίο της πληροφόρησης και της διπλωματίας. Το κατασκοπικό “παιχνίδι” θυμίζει έντονα την ψυχροπολεμική εποχή, με τη διαφορά ότι,πλέον, η πληροφόρηση είναι πολύ πιο εύκολη.

“Hacking”, αμερικανικές εκλογές και Ρωσία

Οι αμερικανικές εκλογές του 2016 σημαδεύτηκαν από την ενδεχόμενη εμπλοκή της Ρωσίας. Συγκεκριμένα, οι αμερικανικές αρχές υποστηρίζουν ότι η Ρωσία επηρέασε το αποτέλεσμα των εκλογών μέσω του διαδικτύου, με προπαγάνδα εναντίον της υποψήφιας των Δημοκρατικών, Hillary Clinton. Ένας από τους στόχους της κατασκοπείας είναι και η διαμόρφωση της κοινής γνώμης τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό ενός κράτους. Πλέον, ο κυβερνοχώρος δίνει τεράστιες δυνατότητες για εκμετάλλευση της κοινής γνώμης από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ο Vladimir Putin διατηρούσε “παγωμένες” σχέσεις με τον πρόεδρο Obama, και στο πρόσωπο της Clinton η ρωσική κυβέρνηση έβλεπε τον συνεχιστή της αντι-ρωσικής πολιτικής που χαρακτήρισε την κυβέρνηση Obama. Ο Donald Trump, από την άλλη, σε κάθε ευκαιρία εκθείαζε τον Ρώσο πρόεδρο, διαμηνύοντας ότι θα επιδιώξει στενότερες και φιλικότερες σχέσεις μαζί του. Σε μία περίοδο που η Ρωσία προσπαθεί να αναδειχθεί σε περιφερειακή δύναμη στον ευρασιατικό χώρο, και το αντι-δυτικό αίσθημα βρίσκεται σε έξαρση, ένας μελλοντικός πρόεδρος των ΗΠΑ φιλικά προσκείμενος στο Κρεμλίνο ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσε να ζητήσει ο Putin.

Το αποτέλεσμα των εκλογών και η νίκη του Trump άφησαν την αμερικανική και την παγκόσμια κοινή γνώμη διχασμένη και προβληματισμένη σχετικά με το μέλλον. Ο νέος πρόεδρος των ΗΠΑ, με τις ριζοσπαστικές και ασταθείς απόψεις του πάνω σε σημαντικά ζητήματα, ακόμα και σήμερα δημιουργεί “πονοκεφάλους” σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών έχουν φτάσει στο συμπέρασμα πως υπήρξε ρωσική εμπλοκή στις εκλογές, κυρίως κατά την προεκλογική περίοδο, ενώ, κρίνοντας ακριβώς από την σημερινή ατμόσφαιρα, μάλλον η εμπλοκή αυτή μπορεί να χαρακτηριστεί και ως επιτυχής (ως ένα βαθμό). Μέσω της ηλεκτρονικής κατασκοπείας η Ρωσία, με ή χωρίς πρωτοβουλία από το Κρεμλίνο, επιδίωξε και κατάφερε να δημιουργήσει σύγχυση στον “εχθρό”.

Μερικά Συμπεράσματα

Σίγουρα, η κατασκοπεία έχει αλλάξει κατά πολύ στα χρόνια μας. Είναι μία τακτική που με τις νέες μορφές τεχνολογίας γίνεται άλλοτε ευκολότερη και άλλοτε δυσκολότερη. Η Ρωσία έχει εισέλθει δυναμικά στο παιχνίδι του ανταγωνισμού των μεγάλων δυνάμεων, και ο συνδυασμός πληροφοριών και στρατιωτικής δύναμης της έχουν δώσει το προβάδισμα σε περιπτώσεις όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία και τη Συρία. Τα δύο περιστατικά κατασκοπείας που προαναφέρθηκαν δείχνουν ίσως την επιθυμία της Ρωσίας να επιδείξει την ισχύ της στον δυτικό κόσμο. Από τη μεριά του ο δυτικός κόσμος, και κυρίως η Ευρώπη, βρίσκεται σε μια περίοδο αναβρασμού: οικονομική κρίση, μεταναστευτικό και η άνοδος ριζοσπαστικών κινημάτων είναι μερικά μόνο από τα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Έτσι, η δυναμική στάση της Ρωσίας γίνεται εντονότερη και πιο αποτελεσματική εφόσον “πατάει” στα αδύναμα σημεία του ευρω-ατλαντικού κόσμου – όπως ακριβώς και οι ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του «war on terror».

Η πληροφόρηση και η κατασκοπεία μπορούν εύλογα να θεωρηθούν ως πρωταρχικά μέσα για τον στρατηγικό σχεδιασμό και την ιεράρχηση των εθνικών απειλών των σύγχρονων κρατών. Η τεχνολογία δίνει, πλέον, τεράστιες δυνατότητες, τις οποίες φυσικά τα κράτη σπεύδουν να εκμεταλλευτούν προς όφελός τους, ώστε να αυξήσουν την ισχύ τους και να περιφρουρήσουν την ασφάλειά τους. Όσο οι δυνατότητες είναι αμέτρητες και, ως ένα βαθμό, επισφαλείς, το ίδιο θα ισχύει και για τα αποτελέσματα που θα έχουν για τον ανθρώπινο παράγοντα.

Πηγές:

1. Fried, D. (2018). When Diplomats and Spies Must Go. https://www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2018-04-03/when-diplomats-and-spies-must-go
2. The Economist. (2018). What does the poisoning of a former spy say about modern espionage? https://www.economist.com/blogs/economist-explains/2018/03/economist-explains-10
3. Kahn, D. (2006). The Rise of Intelligence. https://www.foreignaffairs.com/articles/2006-09-01/rise-intelligence
4. Deni, R. J. (2018). The West’s Confusion over Russia’s Cyberwars. https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/75740
5. Osnos, E., Remnick, D. and Yaffa, J. (2017).Trump, Putin, and the New Cold War. https://www.newyorker.com/magazine/2017/03/06/trump-putin-and-the-new-cold-war
6. Sipher, J. (2017). America Will Always Lose Russia’s Tit-for-Tat Spy Games. http://foreignpolicy.com/2017/10/12/america-will-always-lose-russias-tit-for-tat-spy-games/
7. Miller, G., Jaffe, G. and Rucker, P. (2017). Doubting the intelligence, Trump pursues Putin and leaves a Russian threat unchecked. https://www.washingtonpost.com/graphics/2017/world/national-security/donald-trump-pursues-vladimir-putin-russian-election-hacking/?utm_term=.a4611068a7a2
8. Service, R. (2018). How Not to Pressure Putin. http://foreignpolicy.com/2018/03/29/how-not-to-pressure-putin/
9.  Galeotti, M. (2014). Moscow’s Spy Game. https://www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2014-10-30/moscows-spy-game