Εάν κάποιος κοιτάξει τις πρόσφατες εφημερίδες και τις ειδησεογραφικές ιστοσελίδες, είναι σίγουρο πως θα βρει μία είδηση που να αφορά τις προστριβές σε διπλωματικό επίπεδο μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας. Τα δύο αυτά κράτη απασχολούν ολοένα και περισσότερο την πολιτική, διπλωματική και δημοσιογραφική σκηνή, καθώς, παρά το γεγονός ότι οι σχέσεις τους ήταν πάντοτε αγαστές εντός και εκτός ΝΑΤΟ, τον τελευταίο καιρό βρίσκονται σε μία συνεχή διαμάχη για θέματα άμυνας και όχι μόνο. Το γεγονός ότι και οι δύο χώρες ανήκουν στις ισχυρότερες οικονομίες του κόσμου, αλλά κυβερνώνται από άτομα με ακραίες και αμφισβητούμενες πολιτικοκοινωνικές απόψεις οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υφίσταται ανάγκη να παρακολουθήσουμε τις σχέσεις μεταξύ τους και τους λόγους που οδήγησαν στην κρίση αυτών.

Επισκόπηση των διμερών σχέσεων κατά τον 20^ο αιώνα

Μετά τη δημιουργία του σύγχρονου Τουρκικού κράτους, το 1923, οι σχέσεις του κράτους αυτού με τις ΗΠΑ δομήθηκαν σιγά σιγά, χωρίς ιδιαίτερες εντάσεις. Σύμφωνα με το Δόγμα Truman, το 1947, η Τουρκία αποτέλεσε υποκείμενο λήψης ανθρωπιστικής βοήθειας από τις ΗΠΑ. Αν και ο απώτατος σκοπός της Αμερικής ήταν να περιορίσει τη Σοβιετική επέκταση, η αλήθεια είναι ότι την ανθρωπιστική βοήθεια του πακέτου Truman αποδέχονταν κράτη που είχαν συμμετάσχει στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ η Τουρκία είχε παραμείνει ουδέτερη. Αυτό αποδεικνύει ότι οι ΗΠΑ είχαν αντιληφθεί από νωρίς ότι η συνεργασία με την Τουρκία θα απέβαινε σε καλό για την πολιτική της. Κατά τις επόμενες δεκαετίες του 20^ου αιώνα, οι σχέσεις αυτές πέρασαν αρκετές διακυμάνσεις. Η εισβολή στην Κύπρο, οι συνεχείς δικτατορίες στην Τουρκία, σε συνδυασμό με τις επικρίσεις των γειτόνων μας για την (πιθανή) υποστήριξη των Κούρδων από τις ΗΠΑ, οδήγησαν, αρκετές φορές, σε διαξιφισμούς. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα, ωστόσο, οι σχέσεις βελτιώθηκαν σε πεδίο συναλλαγών και άμυνας, με την Τουρκία να συμμετέχει υποστηρικτικά στον Πόλεμο του Κόλπου, καθώς και στους πολέμους σε Ιράκ και Αφγανιστάν που ακολούθησαν. Η γεφύρωση αυτή ήταν αποτέλεσμα της προσπάθειας των κυβερνήσεων Demirel και Ciller από τουρκικής πλευράς και Bush (πρεσβύτερου) και Clinton από αμερικανικής πλευράς.

Οι σχέσεις των δύο χωρών σήμερα: Η υπόθεση Gülen

Οι σχέσεις μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας έγιναν περισσότερο προβληματικές τα τελευταία χρόνια, και αυτό οφείλεται σε ποικίλους λόγους. Ο πρώτος λόγος είναι η άρνηση των ΗΠΑ να εκδώσουν τον ιμάμη Fethullah Gülen, ο οποίος από το 1999 διαμένει αυτοεξόριστος στην πολιτεία της Πεννσυλβάνια, ενώ από το 2014 η Τουρκία ζητά την έκδοσή του, κατόπιν αποφάσεως τουρκικού δικαστηρίου που καταδικάζει τον ιμάμη για το έγκλημα της σύστασης ένοπλης τρομοκρατικής ομάδας. Ο εν λόγω ιμάμης έχει ιδρύσει πληθώρα σχολείων και συναφών ιδρυμάτων σε Τουρκία και Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά τα σχολεία του στην Τουρκία κλείνουν ένα ένα από την κυβέρνηση, αφού θεωρούνται ως χώροι διάδοσης τρομοκρατικών ιδεών. Μάλιστα, ο Gülen θεωρήθηκε από το καθεστώς Erdoğan ως ο εγκέφαλος πίσω από την αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία, το 2016, και οι κατηγορίες στο πρόσωπό του αυξήθηκαν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο αυτοεξόριστος ιμάμης πρεσβεύει ιδεολογικά το ακριβώς αντίθετο από τον Τούρκο πρόεδρο, αφού το κίνημά του, το Hizmet, προωθεί το μετριοπαθές σουνιτικό Ισλάμ, το δια-θρησκευτικό διάλογο και την πολυκομματική δημοκρατία, σε αντίθεση με τις απόλυτες απόψεις του Erdoğan, αλλά δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την πραγματική δράση του κινήματος αυτού. Μετά την άρνηση των ΗΠΑ για την έκδοση, ο Τούρκος Πρωθυπουργός, Binali Yildirim, σε συνέντευξή του εξέφρασε δυσαρέσκεια προς την αμερικανική κυβέρνηση για την επιλογή της αυτή, και την προειδοποίησε να αναλογιστεί πολύ καλά ποιους θέλει να θεωρεί συμμάχους της. Από τότε, το ζήτημα Gülen εμφανίζεται συχνά σε συναντήσεις αξιωματούχων των δύο κρατών και κρατά ψηλά τους τόνους μέχρι και σήμερα, ενώ η Τουρκία έφτασε μέχρι το σημείο να δηλώσει ότι οι ΗΠΑ βρίσκονταν οι ίδιες πίσω από το αποτυχημένο πραξικόπημα, με τοπικές εφημερίδες να «φωτογραφίζουν» πρώην επικεφαλής των δυνάμεων των ΗΠΑ στο Αφγανιστάν ως τον ενορχηστρωτή του πραξικοπήματος – κάτι που, φυσικά, δεν απεδείχθη ποτέ. Οι σχέσεις οξύνθηκαν περισσότερο μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Donald Trump, με την επιβολή εκ μέρους των ΗΠΑ κυρώσεων σε ανώτατους Τούρκους αξιωματούχους καθώς και εμπορικών κυρώσεων ως απάντηση στη φυλάκιση σε τουρκικές φυλακές του Αμερικανού πάστορα Andrew Brunson, ο οποίος καταδικάστηκε στη γείτονα χώρα για τρομοκρατία. Η απόφαση αυτή των ΗΠΑ προκάλεσε την έντονη αντίδραση της Τουρκίας, σε πολλές περιοχές της οποίας σταμάτησαν να εισάγονται και να διαφημίζονται αμερικανικά προϊόντα, ενώ επέβαλε με τη σειρά της εμπορικές κυρώσεις στα προϊόντα αυτά. Μετά την αποφυλάκιση του πάστορα και την ανάκληση των κυρώσεων, η Τουρκία δήλωσε ότι –ακόμη μια φορά- αναμένει την έκδοση του Gülen, χωρίς όμως ανταπόκριση. Προς υποστήριξη της απόφασής τους περί μη εκδόσεως, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν υποστηρίξει (δια στόματος τέως Αντιπροέδρου Joe Biden και όχι μόνο) ότι ο Πρόεδρος δεν μπορεί να προβεί στην έκδοση, λόγω έλλειψης αρμοδιότητας, αλλά απαιτείται απόφαση δικαστηρίου, κάτι που είχε ζητηθεί με αρνητικό όμως αποτέλεσμα, επί κυβερνήσεως Bush.

Οι σχέσεις των χωρών με φόντο τον Πόλεμο στη Συρία και το Κουρδικό Ζήτημα

Ένα επιπλέον σημείο τριβής στις σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών είναι ο πόλεμος στη Συρία και το κουρδικό ζήτημα. Είναι γνωστό τοις πάσι ότι η Τουρκία θεωρεί το PKK και άλλες κουρδικές οργανώσεις, όπως το PYD/YPG, ως τρομοκρατικές οργανώσεις και τις πολεμάει εντός και εκτός των εδαφών της, ωστόσο οι ΗΠΑ έχουν αποδεδειγμένα βοηθήσει κουρδικές τοπικές ένοπλες ομάδες, υποστηριζόμενες από το YPG στον πόλεμό τους κατά του ISIS και, ιδιαίτερα, κατά την πολιορκία της πόλης Kobani. Είναι δεδομένο ότι κάτι τέτοιο θα προκαλούσε την έντονη αντίδραση της Τουρκίας, η οποία πολεμά (πέρα από το ISIS) τους Κούρδους στα νοτιοανατολικά της σύνορα, αλλά και στο βόρειο Ιράκ. Η διεξαγωγή επιχειρήσεων από την Τουρκία ανατολικά του Ευφράτη έχει θέσει σε επαγρύπνηση και τις ΗΠΑ, αφού είναι γνωστή η έλξη που τρέφουν για την Μέση Ανατολή και, αν η Τουρκία -ο καλύτερος μέχρι στιγμής σύμμαχός τους- δεν συμμετέχει σε κοινές επιχειρήσεις αλλά κάνει δικές της, τότε αυτό αυτόματα μειώνει τη στρατιωτική ισχύ των ΗΠΑ στην περιοχή. Ωστόσο, η κυβέρνηση Erdoğan αντιμετωπίζει την αμερικανική βοήθεια στους Κούρδους ως εχθρική ενέργεια και την έχει καταδικάσει πολλάκις σε συνεντεύξεις και άλλες επίσημες δηλώσεις. Φυσικά, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι ΗΠΑ και η Τουρκία έχουν μια πολύχρονη στρατιωτική συμμαχία, η οποία πηγάζει από το γεγονός ότι και τα δύο κράτη είναι μέλη του ΝΑΤΟ, παρά το γεγονός ότι τελευταία ο Erdoğan έχει αρχίσει να δημιουργεί τριγμούς στο status της χώρας του στο Βορειοατλαντικού Συμφώνου. Οι ΗΠΑ συνεχίζουν μέχρι και σήμερα να διατηρούν στρατιωτική βάση εντός τουρκικού εδάφους, την αεροπορική βάση του Incirlik, η οποία έχει αποτελέσει πολλάκις το ορμητήριο των αμερικανικών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή, κατά τη διάρκεια των πολέμων στο Ιράκ και τη Συρία. Χαρακτηριστικό των τεταμένων σχέσεων μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας είναι ότι, από το 2016, οικογένειες υπηρετούντων στην εν λόγω αεροπορική βάση καθώς και άλλοι Αμερικανοί διπλωμάτες μεταφέρονται σε άλλες περιοχές της Ευρώπης, αλλά και αεροσκάφη που κανονικά ανήκαν στη δύναμη του Incirlik επιχειρούν από άλλες βάσεις ανά την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Εντούτοις, η πρόσφατη απόφαση Trump να αποσύρει 2000 με 2500 Αμερικανούς στρατιώτες από τη Συρία έγινε αποδεκτή με θετικό τρόπο από την Τουρκία. Συγκεκριμένα, ο Trump –προς έκπληξη ακόμη και των ανώτατων αξιωματούχων του Λευκού Οίκου, αλλά και των μεγαλύτερων συμμάχων των ΗΠΑ- ανακοίνωσε ότι θα αποσύρει τα στρατεύματα, γιατί το «Ισλαμικό Κράτος» έχει νικηθεί και ο πόλεμος έχει τελειώσει. Φυσικά, ο πόλεμος κατά του «Ισλαμικού Κράτους» δεν έχει τελειώσει και, μέχρι τώρα, κανείς δεν γνωρίζει τη σκοπιμότητα της απόφασης αυτής, αλλά, εν πάση περιπτώσει, αυτή αφήνει την Τουρκία τον μόνο κυρίαρχο του παιχνιδιού και τής επιτρέπει να οργανώνει επιθέσεις κατά Κούρδων, όπως και όποτε αυτή το επιθυμεί. Η πολυσυζητημένη απόφαση του Αμερικανού προέδρου,αφενός, αποτέλεσε μια μικρή ανάσα βελτίωσης των διμερών σχέσεων,αφετέρου, επιτρέπει στην Άγκυρα, αλλά και τους συμμάχους της (Ρωσία, Ιράν) να εδραιώσουν την παρουσία τους στην περιοχή της Συρίας. Εν τέλει, η αμερικανική κυβέρνηση αποφάσισε να διατηρήσει δύναμη 200-400 στρατιωτών με «ειρηνευτικό ρόλο» στην περιοχή, αν και θεωρητικά είναι πολύ δύσκολο αυτός αριθμός να παίξει έστω και «ρόλο παρατηρητή» απέναντι στην τουρκική στρατιωτική υπερδύναμη.

Ο διπλωματικός πόλεμος για τα F-35 και τους S-400

Τον τελευταίο καιρό, οι σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών διέπονται από εντάσεις για έναν ακόμη λόγο, το γεγονός ότι η Τουρκία αποφάσισε να αγοράσει πυραυλικά συστήματα εδάφους-αέρος S-400 από τη Ρωσία. Αυτή η απόφαση βρήκε έντονη αντίσταση από τις ΗΠΑ, οι οποίες θεώρησαν ότι μια χώρα-μέρος του ΝΑΤΟ δεν είναι δυνατό να αγοράζει αμυντικά συστήματα από τη Ρωσική Ομοσπονδία. Εκπρόσωποι της αμερικανικής κυβέρνησης, αλλά και ο ίδιος ο Πρόεδρος Trump ανακοίνωσαν ότι τυχόν συνέχιση της διαδικασίας αγοράς των εν λόγω οπλικών συστημάτων από την Τουρκία αποτελεί ταυτόχρονα και διακοπή της διαδικασίας πώλησης των αμερικανικής κατασκευής πολεμικών αεροσκαφών Lockheed Martin F-35 αλλά και των πυραύλων Patriot, από τις ΗΠΑ προς την Τουρκία. Λαμβάνοντας υπόψη ότι η πώληση των πυραύλων θα απέφερε στις ΗΠΑ 3,5 δισεκατομμύρια δολάρια κέρδος, καταλήγουμε στο ότι η κίνηση αυτή εκ μέρους της κυβέρνησης Trump δεν γίνεται μόνο με πολιτικό σκοπό και σκοπό εντυπωσιασμού της διεθνούς κοινότητας, αλλά κρύβει βαθύτερες διαμάχες και συμφέροντα. Όπως έχουν δηλώσει στελέχη της αμερικανικής κυβέρνησης, οι ΗΠΑ διαθέτουν από τον Αύγουστο του 2018 εσωτερική νομοθεσία, την «Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act (CAATSA)» (Πράξη περί αντιμετώπισης εχθρών της Αμερικής μέσω κυρώσεων), η οποία προβλέπει την πιθανότητα επιβολής κυρώσεων σε κράτη που αγοράζουν οπλικά συστήματα από τη Ρωσία. Τα δύο κράτη, λοιπόν, στην παρούσα φάση διακατέχονται από διαρκή αδιαλλαξία. Η μεν κυβέρνηση Erdoğan δηλώνει ότι δεν πρόκειται να σταματήσει την αγορά των αντιαεροπορικών συστημάτων S-400, ενώ η αμερικανική κυβέρνηση δηλώνει ότι, αν η Τουρκία προβεί στην εν λόγω αγορά, τότε δεν πρόκειται να της παραδώσει τα αεροσκάφη και τους πυραύλους που αναφέρονται ανωτέρω, διότι η αγορά ρωσικών αμυντικών συστημάτων από ένα κράτος-μέλος του ΝΑΤΟ θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο όλη τη συμμαχία. Προς το παρόν, ο Τούρκος Υπουργός Άμυνας δηλώνει ότι όλα είναι έτοιμα για την παραλαβή των μαχητικών, αλλά και των πυραύλων από τις ΗΠΑ τον Νοέμβριο, ενώ στην επαρχία Malatya ήδη έχουν χτιστεί οι απαραίτητες εγκαταστάσεις. Ξεκαθάρισε, πάντως, ότι δεν πρόκειται η χώρα του να ακυρώσει τις αγορές του οπλισμού ούτε από τις ΗΠΑ ούτε από τη Ρωσία. Κατά τη γνώμη της γράφουσας, αυτό που πρέπει να μας δημιουργεί σκέψεις είναι η ποιότητα των προς πώληση όπλων. Είναι λυπηρό δύο από τις σημαντικότερες γεωπολιτικά χώρες στον κόσμο να παίζουν πολιτικά παιχνίδια επί των εξοπλιστικών, ιδιαίτερα όταν μιλάμε για συστήματα τόσο μεγάλης ισχύος και αεροσκάφη τελευταίας τεχνολογίας, όπως είναι τα ανωτέρω. Είναι γεγονός ότι η Τουρκία βρίσκεται αυτή τη στιγμή σε πόλεμο με το «Ισλαμικό Κράτος» στα νοτιοανατολικά της σύνορα, αλλά η επιμονή του Erdoğan να εξοπλίσει όσο το δυνατόν περισσότερο τη χώρα του δεν φαντάζει καλό σενάριο, αν λάβουμε υπόψη τη γενική στάση της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά και τις μεγαλεπίβολες νεο-οθωμανικές πεποιθήσεις του Τούρκου προέδρου.

Κλείνοντας, μπορούμε να πούμε ότι το παιχνίδι των εξοπλισμών μεταξύ ΗΠΑ και Τουρκίας ωφελεί -αν η αγορά όπλων μπορεί ποτέ να θεωρηθεί ωφέλεια- την Ελλάδα, αφού Αμερικανοί αξιωματούχοι έχουν ήδη δηλώσει ότι, αν δεν ευδοκιμήσει το πακέτο εξοπλισμού προς την Τουρκία, θα γίνει προσπάθεια διαπραγματεύσεων για πώληση οπλισμού προς τη χώρα μας, ενώ μια αμερικανική υποστήριξη θα μπορούσε να μας βοηθήσει και σε γεωπολιτικά ζητήματα.  Άλλωστε, μετά και την εύρεση φυσικού αερίου στην κυπριακή ΑΟΖ από την αμερικανικών συμφερόντων εταιρία Exxon Mobil, οι ισορροπίες μεταβάλλονται, και οι Ηνωμένες Πολιτείες απομακρύνονται όλο και περισσότερο από την Τουρκία, χωρίς ποτέ, ωστόσο, να διαρρήξουν ολοσχερώς τις συμμαχικές σχέσεις που έχουν δημιουργηθεί μέσα στα χρόνια μεταξύ των δύο πανίσχυρων κρατών.

Πηγές:

1. Λουτράδης, Χ. (2018). «Συρία και Κούρδοι «αγκάθια» στις σχέσεις ΗΠΑ – Τουρκίας». https://www.huffingtonpost.gr/entry/seria-kai-koerdoi-aykathia-stis-scheseis-epa-toerkias_gr_5c1374a8e4b0539b321391d9
2. Brice, Μ. και Gumrukcu, Τ. (2018).  «U.S., Turkey lift sanctions in sign of easing tensions». https://www.reuters.com/article/us-turkey-security-usa-sanctions/u-s-turkey-lift-sanctions-in-sign-of-easing-tensions-idUSKCN1N71K2
3. Capaccio, A. (2018). «Turkey’s F-35 Role at Risk If It Buys From Russia, Pentagon Warns». https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-11-28/turkey-s-f-35-role-risked-if-it-buys-from-russia-pentagon-warns
4. Hacaoglu, S. (2018). «A Quick Guide to U.S.-Turkey Relations». https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-11-09/u-s-turkey-relations-are-better-but-still-strained-quicktake
5. Naftemporiki.gr. (2019). «Τουρκία: Περιμένουμε τα F-35 τον Νοέμβριο».  https://www.naftemporiki.gr/story/1454002/tourkia-perimenoume-ta-f-35-ton-noembrio
6. Newsroom CNN Greece. (2016). «Μπρα-ντε-φερ ΗΠΑ – Τουρκίας για τον Φετουλάχ Γκιουλέν». https://www.cnn.gr/news/kosmos/story/39638/mpra-nte-fer-hpa-toyrkias-gia-ton-fetoylax-gkioylen
7. News247. (2018). «Οι σχέσεις “ζεστό κρύο” ΗΠΑ – Τουρκίας και η Ελλάδα: Οι ευκαιρίες και η μεγάλη μας αδυναμία». https://www.news247.gr/amyna/oi-scheseis-ipa-toyrkias-kai-i-ellada.6664969.html
8. Nedos, V. (2018). «US Senator: Turkey must choose between US F-35 jets and Russian S-400». http://www.ekathimerini.com/236236/article/ekathimerini/news/us-senator-turkey-must-choose-between-us-f-35-jets-and-russian-s-400
9. Sazak, S. (2018). «The U.S.-Turkey Relationship Is Worse Off Than You Think». https://foreignpolicy.com/2018/09/11/the-u-s-turkey-relationship-is-worse-off-than-you-think/