Στο παρόν Β’ Μέρος του άρθρου για τη γεωπολιτική αξία της κατασκευής του Eastern Mediterranean Pipeline, θα αναλύσουμε αρχικά το γιατί ο υποθαλάσσιος αγωγός θεωρείται η πιο ασφαλής διαδρομή εξαγωγής και μεταφοράς του φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου, και γιατί πλέον απομακρύνεται η προοπτική μεταφοράς του μέσω Τουρκίας.  Επιπλέον, θα εξεταστεί σε τι βαθμό κρίνεται οικονομικά βιώσιμος, και πώς έχει ενταχθεί στα έργα Κοινού Ενδιαφέροντος της Ε.Ε και εξασφαλίζει Περιβαλλοντική και Ρυθμιστική Αδειοδότηση. Τέλος, θα εστιάσουμε στο ρόλο που είναι σε θέση να διαδραματίσει για τη σταθερότητα στην περιοχή η Ελλάδα, όπου οι σύνθετες πολιτικές σχέσεις μεταξύ των κρατών δυσχεραίνουν την επικράτηση μιας ειρηνικής συνεργασίας στην περιοχή.

Η εναλλακτική της μεταφοράς του φυσικού αερίου της ΝΑ Μεσογείου μέσω Τουρκίας σε Ευρώπη  – Το ρεαλιστικό ή μη σενάριο του «Νότιου Διαδρόμου/Southern Gas Corridor»

Μπορεί να εξαρτηθεί η τροφοδοσία της Ευρώπης από την Τουρκία; Στη συγκεκριμένη ερώτηση οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι, δεδομένων τόσο των ατελέσφορων προσπαθειών επίλυσης του Κυπριακού από το περασμένο έτος (Φίλης, 2017), όσο και της δυσμενούς οικονομικής κατάστασης της γείτονος, σε συνδυασμό με τον ακραιφνή εθνικισμό του προέδρου Recep Tayyip Erdoğan που οδηγεί στον απομονωτισμό, η πιθανότητα μεταφοράς του φυσικού αερίου μέσω Τουρκίας μειώνεται.

Πάραυτα, θα αποπειραθούμε να εξετάσουμε ενδελεχώς την πιθανότητα μετεξέλιξης της Τουρκίας σε κρίσιμο κρίκο της αλυσίδας προμήθειας φυσικού αερίου στην Ευρωπαϊκή Ένωση στο μέλλον, λαμβάνοντας ως υπόθεση ότι τα ζητήματα όπως το Κυπριακό, η δυσμενής οικονομική κατάσταση και ο απομονωτισμός επιλύονταν. Σε αυτή την περίπτωση, που είναι και η πιο αισιόδοξη, θα συνέβαιναν δύο τινά· Πρώτον, θα εισερχόταν πίσω στην ενεργειακή εξίσωση η Τουρκία, διότι αυτή τη στιγμή οι διεργασίες που γίνονται στην Ανατολική Μεσόγειο, γίνονται με την Τουρκία στο περιθώριο. Δεύτερον, θα διευκολυνόταν η εξαγωγή φυσικού αερίου από τις χώρες προμηθευτές της Ανατολικής Μεσογείου -δηλαδή Κύπρου, Ισραήλ και Αιγύπτου- στην Ευρώπη μέσω Τουρκίας, με χαμηλό κόστος μεταφοράς. Συγκεκριμένα, με βάση τα υφιστάμενα ευρήματα, Ισραήλ, Κύπρος και Αίγυπτος θα μπορούσαν να εξάγουν μεταξύ 25 και 30 δισεκατομμυρίων κυβικών μέτρων φυσικού αερίου σε ετήσια βάση για τα επόμενα 20 με 25 χρόνια διαμέσου της γείτονος. Άλλωστε, στόχος της Τουρκίας είναι η υλοποίηση του “Νότιου Διαδρόμου” (Southern Gas Corridor-Trans Adriatic Pipeline/TAP), ο οποίος θα διέρχεται κατά μήκος της χώρας, με το τμήμα του “Αγωγού Φυσικού Αερίου Ανατολίας (Trans Anatolian Pipeline – TANAP), το μεγαλύτερο τμήμα του οποίου θα διέρχεται μέσω των Βαλκανίων (Trans Adriatic Pipeline, no date).

Southern Gas Corridor/TANAP

Εντούτοις, η Τουρκία ως χώρα αντιμετωπίζει το εξής δομικό πρόβλημα γεωγραφικά: Είναι χωρισμένη σε τεταρτημόρια – δηλαδή, όπως φαίνεται και στον κάτωθι χάρτη, το βορειοανατολικό κομμάτι της χώρας δεν συνδέεται με το νοτιοδυτικό κομμάτι με δίκτυο αγωγών, όπως αντίστοιχα το βορειοδυτικό κομμάτι της χώρας δεν συνδέεται με το νοτιοανατολικό. Ως εκ τούτου, γεωγραφικά λοιπόν η Τουρκία, ελλείψεως αγωγών, είναι χωρισμένη στα τέσσερα – γεγονός που δυσχεραίνει την εύκολη μεταφορά του φυσικού αερίου στην επικράτειά της, και οδηγεί στην ανάγκη να χτιστεί νέο δίκτυο στην επικράτειά της, προκειμένου να συνδεθεί με το υπάρχον δίκτυο του «TANAP» (Tagliapietra, 2014). Συνεπώς, και από αυτό εξάγουμε το συμπέρασμα ότι αυτόματα ανεβαίνει το κόστος κατασκευής και μεταφοράς του εν λόγω project, με αποτέλεσμα η Τουρκία να μην φαντάζει τελικά ως η πιο οικονομική λύση μεταφοράς του φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου στην Ε.Ε.

Η Τουρκία γεωγραφικά είναι χωρισμένη σε τεταρτημόρια ελλείψεως αγωγών

Λαμβάνοντας λοιπόν υπόψη και τον παράγοντα του γεωγραφικού τεμαχισμού της χώρας και ανεπαρκούς διασυνδεσιμότητάς της, σε συνδυασμό με τους άνωθεν προαναφερθέντες παράγοντες (άλυτο Κυπριακό, οικονομική στασιμότητα και ύφεση το 2018, απομονωτισμός και διασάλευση πολιτικών σχέσεων με Δύση και απομάκρυνση οποιασδήποτε ευρωπαϊκής της προοπτικής), εγείρεται το ερώτημα κατά πόσον η Τουρκία  θα κατορθώσει να αποτελέσει ένα φερέγγυο κύριο διαμετακομιστή του φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου στην Ευρώπη, με όλα τα «εχέγγυα» που προϋποθέτει ένα τέτοιο εγχείρημα. Ως εκ τούτου, αβίαστα ανάγεται το συμπέρασμα ότι, δεδομένων των επισφαλειών που έχουν ήδη αναφερθεί, το ενδεχόμενο εξαγωγής του φυσικού αερίου από τα κοιτάσματα σε Ισραήλ, Αίγυπτο και Κύπρο στην τουρκική αγορά αναδύεται ως το μη ρεαλιστικό (Φίλης, 2017).

Η ενεργειακή ασφάλεια που προσδίδει στην Ε.Ε η κατασκευή του υποθαλάσσιου αγωγού EastMed – Τεχνικά εφικτός και Οικονομικά Βιώσιμος

Αντιλαμβανόμαστε συνεπώς από τα παραπάνω ότι μόνο η κατασκευή του υποθαλάσσιου αγωγού Eastern Mediterranean Pipeline/ EastMed μεταξύ Ισραήλ, Κύπρου, Ελλάδας και Ιταλίας θα προσέδιδε στην Ευρώπη την ενεργειακή ασφάλεια διαμετακόμισης του φυσικού αερίου της Ανατολικής Μεσογείου, τη δεδομένη χρονική στιγμή.

Σύμφωνα με την τελευταία μελέτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την οποία είχαμε παραθέσει στο 1ο Μέρος (Ράπτη, 2018) της ανάλυσής μας, το κόστος της επένδυσης ανέρχεται στα 6,5 δισεκατομμύρια ευρώ. Να υπενθυμίσουμε ότι πρόκειται για έναν αγωγό συνολικού μήκους 1.900 χιλιομέτρων, που αποτελείται από 4 τμήματα, χερσαία και υποθαλάσσια, και η αρχική του δυναμικότητα ανέρχεται στα 10 δισεκατομμύρια κυβικά μέτρα φυσικού αερίου.  Από την Ελλάδα το αέριο προβλέπεται να μεταφερθεί στη Δυτική Ευρώπη μέσω του υποθαλάσσιου αγωγού «Ποσειδών» (Ράπτη, 2018) που θα συνδέει τη χώρα μας με την Ιταλία. Το υποθαλάσσιο εγχείρημα του EastMed υποστηρίζεται σθεναρά από την Ευρωπαϊκή Ένωση μέσω του προγράμματος «Συνδέοντας την Ευρώπη» (Connecting Europe Facility/CEF) ενώ, σύμφωνα με τις προμελέτες (pre- Front End Engineering Design studies), το έργο είναι τεχνικά εφικτό, οικονομικά βιώσιμο και εμπορικά ανταγωνιστικό (European Commission, 2018). Συγκεκριμένα, τον Ιανουάριο του 2018 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε χρηματοδότηση ύψους 34,5 δισεκατομμυρίων ευρώ για τον αγωγό East Med, ποσό που επαρκεί για την κάλυψη περίπου του 50% του κόστους των τεχνικών μελετών της φάσης FEED και της Λεπτομερούς Υποθαλάσσιας Έρευνας (DMS – Detailed Marine Survey), ώστε το έργο να περάσει στο στάδιο της τελικής ωριμότητας, δηλαδή στο επίπεδο λήψης της Τελικής Επενδυτικής Απόφασης, ενώ παράλληλα συνεχίζεται η αξιολόγηση των δεδομένων που συλλέχθηκαν, και επικαιροποιούνται οι οικονομικές μελέτες. Τον ίδιο μήνα ολοκληρώθηκε η αναγνωριστική υποθαλάσσια έρευνα (RMS – Reconnaissance Marine Survey), τα ευρήματα της οποίας επιβεβαίωσαν την υποθαλάσσια όδευση του αγωγού, και τα στοιχεία που συλλέχθηκαν επαρκούν για την έναρξη της διεξαγωγής των μελετών FEED (Front End Engineering Design), εναρμονιζόμενα πλήρως με όλες τις περιβαλλοντικές προδοιαγραφές, έτσι ακριβώς όπως ορίζονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (World Energy News, 2018).

Eastern Mediterranean Natural Gas Pipeline – Pre-FEED Studies European Commission 2015

Η ενεργειακή ασφάλεια ένας οικονομικός συντελεστής ισχύος για την Ευρώπη – Τα οικονομικά και πολιτικά οφέλη της Ελλάδας

Εκ των άνωθεν τεκμαίρεται ότι, η επίτευξη της μέγιστης δυνατής διαφοροποίησης των παραγωγών και των διόδων, διαμέσου των οποίων εισάγεται το φυσικό αέριο στην Ευρώπη, αποτελεί κεντρικό διακύβευμα των πολιτικών, των κρατών-μελών και, εν γένει, της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη μείωση της εξάρτησής της από το ρωσικό φυσικό αέριο και την τιμολογιακή πολιτική μονοπωλιακού χαρακτήρα που το ακολουθεί (Reed, 2017). Αναμφίβολα, το φυσικό αέριο συνιστά στρατηγικό αγαθό για την Ε.Ε, ένα δεδομένο το οποίο ενισχύεται εξαιτίας της ανεπαρκούς και διαρκώς μειούμενης εσωτερικής παραγωγής, της αυξανόμενης κατανάλωσης, καθώς και της διαθεσιμότητας εναλλακτικών πηγών ενέργειας. Πράγματι, κατά τα τελευταία έτη, η ανάπτυξη των εναλλακτικών πηγών ενέργειας -όπως της αιολικής, της ηλιακής ή της βασισμένης σε βιομάζα- είναι εντυπωσιακή, αλλά όχι στο βαθμό κατά τον οποίο να δύναται να εξυπηρετήσει την κατακόρυφη άνοδο στην κατανάλωση. Επομένως, το φυσικό αέριο αναδεικνύεται ως η οικονομικότερη επιλογή με τη μικρότερη περιβαλλοντική επιβάρυνση από όλα τα συμβατικά καύσιμα, ειδικά στον τομέα της βιομηχανίας (Παλαιολόγος, no date). Ως εκ τούτου, ο Eastern Mediterranean Pipeline εντάσσεται στα λεγόμενα “γεωοικονομικά δίκτυα” (Ματθαίου, 2012) της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και τον καθιστά σε έργο ύψιστης προτεραιότητας προκειμένου να ενταχθεί στην ενεργειακή της πολιτική.

Κατά συνέπεια, ο ελληνικός χώρος αποκτά στρατηγική σημασία τόσο ως πεδίο παραγωγής όσο και ως περιοχή διέλευσης, εξαιτίας και της απουσίας εναλλακτικών επιλογών για τη διαμετακόμιση του φυσικού αερίου της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου. Ο ενιαίος χώρος της Ελλάδος και της Κύπρου συνιστά τη μοναδική γεωγραφική ζώνη της περιοχής η οποία είναι σταθεροποιημένη, και αποτελείται από δύο κρατικές οντότητες ενταγμένες στους ευρωπαϊκούς θεσμούς που έχουν εγκολπώσει πλήρως το κοινοτικό κεκτημένο σχετικά με την ενεργειακή πολιτική, ενώ δεν έχουν εξαρτήσει την οικονομική βιωσιμότητά τους στις εισαγωγές ρωσικού φυσικού αερίου. Παράλληλα, ο γεωγραφικός χώρος Ελλάδας και Κύπρου παρέχει έως σήμερα την πολιτική σταθερότητα στον ευρύτερο γεωγραφικό χώρο της Μέσης Ανατολής, η οποία αποτελεί προαπαιτούμενο για την υλοποίηση ενός τέτοιου μεγέθους ενεργειακού εγχειρήματος (Χαλάτση, 2017).

O αγωγός EastMed Poseidon και η γεωγραφική θέση της Ελλάδας

Μολονότι τους τελευταίους μήνες διαφαίνεται μία προσπάθεια υπονόμευσης του εν λόγω παράγοντα -δηλαδή αυτού της πολιτικής σταθερότητας στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου- από την Τουρκία, με ενέργειες που δε συνάδουν διόλου με το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας, και μπορούν να δικαιολογηθούν μόνο επειδή αισθάνεται ότι περιθωριοποιείται από την ενεργειακή εξίσωση, κύριο μέλημα της Ελλάδας θα πρέπει να είναι η διατήρηση της ειρήνης στην περιοχή με ψύχραιμους χειρισμούς, προκειμένου οι σύνθετες πολιτικές σχέσεις μεταξύ των κρατών να ομαλοποιηθούν και να αποτελέσουν εχέγγυο για την υλοποίηση του υποθαλάσσιου αγωγού, ο οποίος μόνο οικονομικά οφέλη θα αποφέρει στις χώρες απόληψης των κοιτασμάτων και  διέλευσής του. Σε αυτό το πλαίσιο, η Ελλάδα θα καταστεί τόσο σταθεροποιητικός παράγοντας στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, όσο θα αναβαθμίσει τη γεωπολιτική της αξία στο ευρωπαϊκό και διεθνές γίγνεσθαι. Άλλωστε, η οικονομική αλληλεξάρτηση, οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ των κρατών και η ανάπτυξη αποτέλεσαν και συνεχίζουν να αποτελούν στοιχεία διαπραγμάτευσης για την τελική επίτευξη των μέγιστων οικονομικών απολαβών από τα εμπλεκόμενα μέρη, και πρόληψης των συγκρούσεων σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο.

Εν κατακλείδι, η Γεωοικονομία (Κουλουμπής, 2010) είναι το κλειδί για την ανάπτυξη και ορθή αξιοποίηση του ρόλου που θα διαδραματίσει ο EastMed στην Ανατολική Μεσόγειο, κομμάτι του οποίου αποτελεί η Ελλάδα.

Πηγές:

1. Ράπτη, Μ. (2018). ΕastMed 2019: Η Νέα Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Οδός – Στοίχημα “Νηφαλιότητας” Στην Ανατολική Μεσόγειο. https://powerpolitics.eu/μαριτίνα-ράπτη-18-03-eastmed
2. Trans Adriatic Pipeline. (n.d). O TAP με μια ματιά. https://www.tap-ag.gr/%CE%9F-%CE%91%CE%B3%CF%89%CE%B3%CF%8C%CF%82
3. Tagliapietra, S. (2014). Turkey as a regional natural gas hub: myth or reality. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2384492
4. Φίλης, Κ. (2017). Η ενεργειακή διάσταση του Κυπριακού. http://www.kathimerini.gr/892891/article/epikairothta/politikh/h-energeiakh-diastash-toy-kypriakoy
5. European Commission. (2018). Eastern Mediterranean Natural Gas Pipeline – Pre-FEED Studies/CEF Energy. https://ec.europa.eu/inea/en/connecting-europe-facility/cef-energy/eastern-mediterranean-natural-gas-pipeline-%E2%80%93-pre-feed-studies
6. World Energy News. (2018). Στα 6,5 δις. ευρώ το κόστος ανάπτυξης του αγωγού EastMed – Τεχνικά εφικτό και οικονομικά βιώσιμο το project. http://worldenergynews.gr/index.php/%CE%B5%CE%BD%CE%AD%CF%81%CE%B3%CE%B5%CE%B9%CE%B1/item/18795-sta-6,5-dis-eyrw-to-kostos-anaptyxhs-toy-agwgoy-eastmed-%E2%80%93-technika-efikto-kai-oikonomika-biwsimo-to-project
7. Reed, J. (2017). Israel signs pipeline deal in push to export gas to Europe. https://www.ft.com/content/78ff60ca-184c-11e7-a53d-df09f373be87
8. Παλαιολόγος, Γ. (n.d). Φυσικό Αέριο: 50% Εξοικονόμηση Στη Βιομηχανία Σε Σχέση Με Το Πετρέλαιο. https://eco-gas.gr/fysiko-aerio-kai-megaloi-katanalwtes/
9. Ματθαίου, Μ. (2012). Κλιματική αλλαγή και Γεωπολιτική στον Αρκτικό Ωκεανό. Προσεγγίσεις Νορβηγίας και Η.Π.Α. http://estia.hua.gr/file/lib/default/data/9221/theFile
10. Χαλάτση, Π. (2017). Κρυμμένος άσσος ο αγωγός EastMed για την Ελλάδα. http://www.insider.gr/afieromata/energeia-2017/63251/krymmenos-assos-o-agogos-eastmed-gia-tin-ellada
11. Κουλουμπής, Θ. (2010). Η γεωπολιτική δίνει τη θέση της στη γεωοικονομία. http://www.kathimerini.gr/414571/article/epikairothta/kosmos/h-gewpolitikh-dinei-th-8esh-ths-sth-gewoikonomia