Μετά από πολυετή έρευνα και αιώνες θεωρητικών αναζητήσεων, η αστρονομία, η φυσική και τα μαθηματικά μάς οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η ζωή πέρα από τη Γη, κατά πάσα πιθανότητα, αποτελεί στατιστική βεβαιότητα. Με δισεκατομμύρια ήλιους σαν τον δικό μας να εντοπίζονται διάσπαρτοι στο παρατηρήσιμο σύμπαν, εκατομμύρια ηλιακά συστήματα παρόμοια με αυτό που κατοικούμε μάλλον είναι εξίσου ικανά να υποστηρίξουν ζωή. Παρά τη σχεδόν σίγουρη ύπαρξη ζωής σε πλανήτες πολύ μακρινούς για άμεση παρατήρηση, η ανθρωπότητα δεν έχει, μέχρι σήμερα, εντοπίσει πέραν κάθε αμφιβολίας έμβια όντα εκτός των στενών ορίων της Γης. Παρ’ όλα αυτά, η συνεχιζόμενη και εντεινόμενη ενασχόληση με την εξερεύνηση και εκμετάλλευση του διαστήματος ενδέχεται να μας φέρει σε επαφή με στοιχεία εξωγήινης ζωής πιο σύντομα απ’ ότι ίσως περιμένουμε. Η επιστημονική κοινότητα, από την πλευρά της, αναζητά συνεχώς τρόπους να ανακαλύψει ζωή με όλα τα διαθέσιμα τεχνικά μέσα, τόσο σε πρακτικό όσο και σε θεωρητικό επίπεδο.

Η σύνταξη συνεκτικών πρωτοκόλλων, διεθνώς αναγνωρισμένων και με οικουμενική εφαρμογή, αποτελεί επιτακτική αναγκαιότητα για τη περίπτωση επαφής με οποιοδήποτε στοιχείο εξωγήινης ζωής. Πέρα από συγκεκριμένους -περιβαλλοντικής φύσης- κανονισμούς, τα προγράμματα αναζήτησης ζωής στο διάστημα στερούνται αυτή τη στιγμή κοινώς αποδεκτές διατάξεις για την περίπτωση που επαφή με έμβια όντα επιβεβαιωθεί.

Η αναζήτηση για ζωή πέρα από τη Γη

Αν και η ζωή μπορεί σύμφωνα με τους υπολογισμούς της επιστημονικής κοινότητας να μην αποτελεί αποκλειστικό χαρακτηριστικό του πλανήτη μας, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς  -ακόμα και με τα υπανάπτυκτα τεχνολογικά μέσα που διαθέτουμε- πως δεν έχουμε ακόμα συναντήσει στοιχεία που να επιβεβαιώνουν ή να απορρίπτουν την ύπαρξη εξωγήινης νοημοσύνης, ή έστω βιολογικές ενδείξεις ζωής. Το επονομαζόμενο και παράδοξο του Fermi, περικλείει τους επιστημονικούς προβληματισμούς σχετικά με το φαινόμενο της εικαζόμενης στατιστικής συχνότητας της ζωής στο σύμπαν, αλλά της αδυναμίας μας να την παρατηρήσουμε και να την επιβεβαιώσουμε. Παρά τις δυσκολίες που παρουσιάζονται στις προσπάθειες των επιστημόνων να εντοπίσουν άλλα έμβια όντα μέσα σε ένα αχανές περιβάλλον όπως το διάστημα, υψηλής τεχνικής εξειδίκευσης προγράμματα αναλαμβάνονται εδώ και χρόνια από διάφορες διαστημικές υπηρεσίες ανά τον κόσμο.

Το φιλόδοξο σχέδιο της Ιαπωνικής Διαστημικής Υπηρεσίας (JAXA) να σκάψει την επιφάνεια ενός αστεροειδούς 290 εκατομμύρια χιλιόμετρα μακριά από τη Γη, στην αναζήτηση των δομικών λίθων της ζωής, είναι μονάχα το πιο πρόσφατο παράδειγμα τέτοιων προγραμμάτων. Το ιαπωνικό σκάφος «Hayabusa 2» έφθασε στον αστεροειδή «Ριούγκου» στα τέλη του Ιουνίου, με στόχο την συλλογή ανεκτίμητης επιστημονικής αξίας δειγμάτων από το υπέδαφός του. Το ταξίδι του «Hayabusa 2» είχε ξεκινήσει από το 2014, και η πρόσφατη προσέγγισή του στον αστεροειδή σηματοδοτεί την αρχή περίπου δύο ετών έρευνας, κατά τα οποία η JAXA θα συλλέγει πληροφορίες για τον αστεροειδή, με μέσα που συμπεριλαμβάνουν ακόμα και τον «βομβαρδισμό» της επιφάνειάς του με εκρηκτικά, προκειμένου χρήσιμα δείγματα χημικών, πολύτιμων μετάλλων, ακόμα και νερού, να ανακαλυφθούν και να συλλεχθούν.

Εξίσου πρόσφατα, οι προσπάθειες της NASA να εντοπίσει εξωγήινη ζωή στην επιφάνεια του πιο κοντινού πλανητικού μας γείτονα, του Άρη, δικαιώθηκαν μετά την ανακάλυψη οργανικής ύλης από το διαστημικό όχημα (rover) Curiosity. Η ανακοίνωση, που ήρθε στις αρχές του Ιουνίου, χαρακτηρίστηκε ως το «Άγιο Δισκοπότηρο» της διαστημικής εξερεύνησης από τον πρώην υπεύθυνο εξερεύνησης του ηλιακού συστήματος της NASA Δρ. Firouz Naderi. Αν και η ύπαρξη οργανικών μορίων δεν είναι συνώνυμη με την ανακάλυψη ζωής, ο εντοπισμός τους στον Άρη αποτελεί ισχυρή ένδειξη πως κάποτε ο πλανήτης ίσως στέγαζε και ο ίδιος ζωή, πριν η αλλαγή της ατμόσφαιράς του καταστήσει τη συντήρησή της αδύνατη. Σε κάθε περίπτωση, η αναζήτηση συνεχίζεται με ηθικό αναπτερωμένο και με σημαντικά στοιχεία για το παρελθόν του «κόκκινου πλανήτη» στην διάθεση των επιστημόνων.

Παράλληλα με τις πρόσφατες αυτές επιτυχίες, ένα άλλο πρόγραμμα, με συνεχόμενη δράση από το 1985, συνεχίζει σιωπηρά το σημαντικό έργο του. Με έδρα την California των ΗΠΑ, το SETI (Search for Extra-Terrestrial Intelligence) αποτελεί μη κερδοσκοπικό επιστημονικό ινστιτούτο αφιερωμένο στην έρευνα του διαστήματος για στοιχεία εξωγήινης νοημοσύνης, καθώς και την εξέταση της ύπαρξης και εξέλιξης της ζωής στο σύμπαν. Η έρευνα του SETI εστιάζει σε ζητήματα αστρονομίας, αστροφυσικής, αστροβιολογίας, κλίματος, εξωπλανητών και πλανητικής εξερεύνησης. Πέρα από τις επιστημονικές δημοσιεύσεις και το εκπαιδευτικό του έργο, το ινστιτούτο διατηρεί άγρυπνα αισθητήρια για τυχόν στοιχεία που δύναται να προδώσουν την ύπαρξη εξωγήινης νοημοσύνης. Με τη συστοιχία τηλεσκοπίων Allen, παρατηρεί μακρινούς πλανήτες ικανούς να στηρίξουν ζωή στο γαλαξία μας, ενώ ειδικά όργανα αναζητούν μηνύματα σε μορφή στενοζωνικής ραδιομετάδωσης.

Η έγκριση και χρηματοδότηση πολυδάπανων προγραμμάτων για την έρευνα ενδεχόμενης εξωγήινης ζωής, μαρτυρά την προσήλωση της επιστημονικής κοινότητας στην απάντηση του κρίσιμου ερωτήματος σχετικά με το φαινόμενο της ζωής: Είναι η Γη στην πραγματικότητα ο μοναδικός πλανήτης ικανός να την υποστηρίξει; Όμως τι συμβαίνει στην περίπτωση που επαφή με ζωή -που δεν προέρχεται από τον πλανήτη μας- επιβεβαιωθεί;

Τα πρωτόκολλα σε ισχύ

Σε μεγάλο βαθμό, η απάντηση της ανθρωπότητας στην ανακάλυψη εξωγήινης ζωής θα εξαρτηθεί από τη μορφή την οποία θα πάρει η ίδια η ανακάλυψη. Οι αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας θα διαφέρουν σημαντικά στην περίπτωση εντοπισμού ενός ξένου βακτηρίου σε ένα αστρικό σώμα, απ’ ότι εάν ένας εξωγήινος πολιτισμός αποφασίσει να επικοινωνήσει μαζί μας. Παρ’ όλα αυτά, η βαρύτητα της σημασίας της ανακάλυψης δεν συνοδεύεται από ανάλογη συντεταγμένη στάση της ανθρωπότητας, όπως θα εκφραζόταν μέσα από τους κοινούς κανόνες που εγκαθιδρύει το διεθνές δίκαιο. Μια σημαντική παράληψη, η οποία όμως δεν είναι ολοκληρωτική.

Τα πρωτόκολλα περιορισμού επιστροφής υλικού που έχει εκτεθεί σε άγνωστους παράγοντες από το διάστημα (backward contamination), και που εφαρμόζονται ήδη από όλες τις διαστημικές υπηρεσίες που αναλαμβάνουν την αποστολή υλικού πέρα από την ατμόσφαιρα, μάλλον θα ήταν τα πρώτα νομικά κείμενα που θα ρύθμιζαν τις σχέσεις μας με την εξωγήινη ζωή. Καθώς τα βιολογικά χαρακτηριστικά των εξωγήινων έμβιων όντων θα μας ήταν σε μεγάλο βαθμό μυστήριο, σε πρώτη φάση η αποφυγή τυχόν αδιανόητων κινδύνων θα καθόριζε την συμπεριφορά μας απέναντί τους, και θα περιοριζόμασταν στην παρατήρηση από απόσταση ασφαλείας.

Οι ρυθμίσεις της Συνθήκης του Διαστήματος ή OST (συνθήκη επί των αρχών που διέπουν τις δραστηριότητες των κρατών, κατά την εξερεύνηση και χρησιμοποίηση του διαστήματος, συμπεριλαμβανομένης της Σελήνης και άλλων ουρανίων σωμάτων), θα γνώριζαν στην περίπτωση επαφής με εξωγήινη ζωή έμμεση εφαρμογή. Καθώς η συνθήκη δεν διαθέτει διατάξεις που να αναφέρονται αυστηρά στις σχέσεις της ανθρωπότητας με εξωγήινα όντα, το άρθρο 9 της OST θα ήταν το μόνο με αδιαμφισβήτητη ισχύ. Η ενημέρωση, δηλαδή, στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, του Γενικού Γραμματέα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, καθώς και του κοινού και της επιστημονικής κοινότητας, για τα αποτελέσματα της εξερεύνησης του διαστήματος, θα αποτελούσε νομική υποχρέωση της αρχής που έφτασε στην ανακάλυψη.

Εμπνευσμένο από τα άρθρα της OST, το ινστιτούτο SETI έχει συντάξει το δικό του πρωτόκολλο εννέα κανόνων για την αντίδραση σε περίπτωση εντοπισμού μηνύματος που πιθανότατα προέρχεται από εξωγήινη νοημοσύνη. Μέχρι σήμερα, αποτελεί την πιο κατατοπιστική ένδειξη για την αντίδραση της ανθρωπότητας στην ύπαρξη εξωγήινης ζωής.

Αρχικά, η ανακοίνωση της αποκάλυψης θα πρέπει να αναβληθεί μέχρι τον πλήρη αποκλεισμό κάθε ενδεχόμενης γήινης πηγής για το μήνυμα που έγινε αντιληπτό. Η διασταύρωση της πηγής και της φύσης του στοιχείου ενδεικτικού εξωγήινης ζωής, από τρίτα ερευνητικά και επιστημονικά κέντρα, είναι απαραίτητη πριν την ανακοίνωση στις εθνικές αρχές του φορέα που έκανε την παρατήρηση. Έπειτα, η διεθνής κοινοποίηση της ανακάλυψης μέσα από τους ανάλογους διεθνείς επιστημονικούς οργανισμούς και τον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 9 OST, θα ακολουθήσει. Η διάδοση των νέων σχετικά με την ανακάλυψη θα πρέπει να γίνεται ελεύθερα μέσα από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και επιστημονικούς οργανισμούς, όμως στον επιστήμονα που έκανε την ανακάλυψη επιφυλάσσεται το δικαίωμα να κάνει τα πρώτα σχόλια. Η ελεύθερη διάδοση, καθώς και η μόνιμη αποθήκευση και παρατήρηση των επιστημονικών δεδομένων σχετικών με την ανακάλυψη -προς χρήση για διεξαγωγή ερευνών, εργασιών και επιστημονικού διαλόγου- κρίνεται απαραίτητη. Σε περίπτωση που το μήνυμα έχει πάρει τη μορφή ηλεκτρομαγνητικού σήματος, η συνεργασία της διεθνούς κοινότητας για την προστασία του φάσματος στο οποίο εντοπίστηκε μπορεί να γίνει αναγκαία. Τέλος, καμία αντίδραση στο μήνυμα που εντοπίστηκε δεν επιτρέπεται χωρίς την προηγούμενη σύγκληση των αρμόδιων διεθνών φορέων, και η απόφαση για την τελική απάντηση θα πρέπει να είναι αντικείμενο σχετικής συμφωνίας. Η σύσταση μιας διεθνούς επιτροπής εμπειρογνωμόνων για την συνεχιζόμενη παρακολούθηση και έρευνα του μηνύματος, με συμβουλευτικό ρόλο, επίσης προβλέπεται.

Επίλογος

Το περασμένο έτος, η επιτροπή του ΟΗΕ για τις ειρηνικές χρήσεις του διαστήματος ανακοίνωσε την προθυμία της να συντάξει δεσμευτικά πρωτόκολλα για την πιθανότητα επαφής με εξωγήινη ζωή. Αν και θετική πρωτοβουλία, δεν έχει ακολουθήσει κάποια άλλη σημαντική δραστηριοποίηση. Πράγματι, η στιγμή της πρώτης επαφής με ζωή που δεν προέρχεται από τη Γη μπορεί να φαίνεται μακρινή, και πιο πιεστικά ζητήματα διεθνούς δικαίου του διαστήματος πρέπει να αντιμετωπιστούν προτού αρχίσουμε να νομοθετούμε για ενδεχόμενα. Η βαρύτητα του ζητήματος, όμως, για την ιστορία της ανθρωπότητας και την πορεία της στο διάστημα, καθιστά την ύπαρξη μιας έστω και στοιχειώδους προετοιμασίας σε συλλογικό (και νομικά δεσμευτικό) επίπεδο αναγκαία.

Πηγές:

1. Diedriks-Verschoor, I. (1999). An Introduction to Space Law. The Hague: Kluwer Law International.
2. kathimerini.gr. (2018). Εκρηκτικά σε αστεροειδή. http://www.kathimerini.gr/972007/article/epikairothta/kosmos/ekrhktika-se-asteroeidh
3. Howell, E. (2018). Fermi Paradox: Where Are the Aliens? https://www.space.com/25325-fermi-paradox.html
4. seti.org. (2018). Carl Sagan Center. https://www.seti.org/carl-sagan-center
5. seti.org. (2018). SETI. https://www.seti.org/seti-institute/Search-Extraterrestrial-Intelligence
6. seti.org. (2018). Mission. https://www.seti.org/about-us/mission
7. Kettley, S. (2018). Life on Mars: NASA finds ‘HOLY GRAIL’ in rover search for ALIEN LIFE. https://www.express.co.uk/news/science/971434/NASA-Life-on-Mars-NASA-discovery-Curiosity-Rover-alien-life
8. Kaky, M. (2017). U.N. to Establish Protocols for When We Make Contact With Aliens. https://bigthink.com/dr-kakus-universe/un-to-establish-protocols-for-when-we-make-contact-with-aliens
9. Wolchover, N. (2012). If We Discover Aliens, What’s Our Protocol for Making Contact?. https://www.livescience.com/19360-humans-discover-aliens.html
10. seti.org. (2018). Protocols for an ETI Signal Detection. https://www.seti.org/protocols-eti-signal-detection