Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι η παρουσίαση και κατανόηση των βασικών αρχών της Ισλαμικής Τραπεζικής, η οποία αναπτύχθηκε κατά τα τελευταία χρόνια σε αρκετά μουσουλμανικά, αλλά και δυτικά κράτη, ανταποκρινόμενη στην ανάγκη να συνδυαστεί η τραπεζική με τις ισλαμικές επιταγές.

Η Ισλαμική Τραπεζική είναι ένα εναλλακτικό τραπεζικό σύστημα, το οποίο έχει ως κύριο χαρακτηριστικό του την εναρμόνιση με τις διδαχές του Ισλάμ όπως αυτές παρουσιάζονται στο ιερό Κοράνιο και τη Sunna, η οποία αποτελεί συλλογή των αφηγήσεων (Hadith) για τη ζωή του Προφήτη Μωάμεθ. Συνεπώς, η Ισλαμική Τραπεζική είναι το αποτέλεσμα της συνύπαρξης της τραπεζικής με την ισλαμική ηθική [1]. Πιο συγκεκριμένα, η Ισλαμική Τραπεζική υπόκειται σε κάποιους περιορισμούς που απορρέουν από τον ισλαμικό νόμο (Sharia). Επικουρικά στο ιερό Κοράνιο και τη Sunna χρησιμοποιείται το Qiyās, δηλαδή η αναλογική εφαρμογή του ισλαμικού νόμου σε περιπτώσεις που δεν προβλέπονται ρητά στο Κοράνιο ή τη Sunna. Επιπλέον, υπάρχει το Ijtihad, δηλαδή η εμπειρογνωμοσύνη που χρησιμοποιεί το συμβούλιο ισλαμικών νομομαθών, το οποίο αποφαίνεται αν μία πρακτική των ισλαμικών τραπεζών συνάδει με τον ισλαμικό νόμο [2]. Για παράδειγμα, σε αμφισβητούμενες περιπτώσεις οι ισλαμικοί νομομαθείς μέσω του Ijtihad μπορούν να κρίνουν αν μία περίπτωση πρόκειται για αισχροκέρδεια ή όχι.

Λόγω του γεγονότος ότι η Ισλαμική Τραπεζική έχει τα θεμέλιά της στις πηγές του Ισλάμ, παρουσιάζει αρκετές διαφορές σε σχέση με τη Διεθνή Τραπεζική. Κατ’ αρχάς, η ειδοποιός διαφορά της Ισλαμικής Τραπεζικής έγκειται στο γεγονός ότι απαγορεύονται οι τόκοι (Rida), καθώς θεωρούνται από τον Ισλαμικό νόμο ως αδικαιολόγητο κέρδος, έτσι ο δανειστής -εν προκειμένω οι τράπεζες- δεν μπορούν να χορηγήσουν έντοκα δάνεια. Παρόλο που οι τόκοι απαγορεύονται, τα άτοκα δάνεια δεν απαγορεύονται, έτσι για να μπορεί να εξασφαλιστεί ο δανειστής υπάρχει η δυνατότητα να μετέχει στο project για το οποίο ο οφειλέτης δανείστηκε από την τράπεζα. Επιπλέον, απαγορεύονται οι δραστηριότητες που ενέχουν υπερβολικό κίνδυνο (Gharar) [2], καθώς και η αισχροκέρδεια και οι δραστηριότητες που κρίνονται επιβλαβείς για την κοινωνία, όπως οι επενδύσεις στα τυχερά παιχνίδια, την πορνεία και το αλκοόλ. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα ένα ασφαλέστερο τραπεζικό σύστημα, το οποίο κατά τα τελευταία χρόνια γνώρισε μία ραγδαία ανάπτυξη, παρόλο που αποτελεί ένα μικρό κομμάτι της διεθνούς αγοράς, καθώς προσελκύει επιχειρηματίες που δεν είναι διατεθειμένοι να πάρουν μεγάλα ρίσκα [3]. Άλλο ένα χαρακτηριστικό της Ισλαμικής Τραπεζικής είναι το σύστημα Murabaha, κατά το οποίο η τράπεζα, έχοντας αγοράσει ένα προϊόν, το μεταπωλεί με ένα πρόσθετο κόστος στον πελάτη, ο οποίος το αποπληρώνει με δόσεις. Για παράδειγμα, αν ένας πελάτης θέλει να αγοράσει ένα ακίνητο ακολουθείται η εξής διαδικασία: η τράπεζα αγοράζει το ακίνητο και το πουλάει με μία επιπλέον χρέωση στον πελάτη της, ο οποίος αποπληρώνει το τίμημα με δόσεις.

Πηγή: https://www.albaraka.com/default.asp?action=article&id=46

Στη σύγχρονη εποχή οι πρώτες ισλαμικές τράπεζες έκαναν την εμφάνισή τους κατά τη δεκαετία του 1960, ενώ το 1971 ιδρύθηκε η αιγυπτιακή Nasser Social Bank με τη συνδρομή της Κυβέρνησης. Πρόκειται για την πρώτη φορά που μία Κυβέρνηση μουσουλμανικού κράτους συμμετείχε στην ίδρυση τράπεζας, η οποία είχε ως σκοπό τη λειτουργία χωρίς επιτόκια. Έπειτα, το 1975 ιδρύθηκε η Dubai Islamic Bank. Κατά τα επόμενα χρόνια το παράδειγμα της Αιγύπτου και του Ντουμπάι ακολουθήθηκε και από άλλες μουσουλμανικές χώρες, για παράδειγμα από το Πακιστάν, την Ιορδανία και το Σουδάν, οι οποίες ίδρυσαν τις δικές τους ισλαμικές τράπεζες. Ακολούθως, το Ιράν μετά την επανάσταση και την εθνικοποίηση της οικονομίας του εξέδωσε έναν νόμο το 1983 σύμφωνα με τον οποίο όλες οι τράπεζες πρέπει να λειτουργούν χωρίς τόκους [6].

Σήμερα, οι ισχυρότερες χώρες στην Ισλαμική Τραπεζική είναι η Σαουδική Αραβία, η Μαλαισία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Κουβέιτ, το Κατάρ, η Τουρκία, η Ινδονησία, το Μπαχρέιν και το Πακιστάν [7]. Επιπλέον, υπάρχουν πάνω από 300 ισλαμικές τράπεζες, ενώ εκτιμάται ότι έως το 2020 τα κέρδη των τραπεζών αυτών θα φτάσουν τα 30,3 δισεκατομμύρια δολάρια, εκ των οποίων τα 27,8 δισεκατομμύρια δολάρια θα προέρχονται από τις αγορές των χωρών QISMUT (Qatar, Indonesia, Saudi Arabia, Malaysia, United Arab Emirates, Turkey) [8]. Μάλιστα σε πολλές χώρες όπου έχει κάνει την εμφάνισή της η Ισλαμική Τραπεζική παρατηρείται το φαινόμενο τράπεζες με τόκους να υιοθετούν το ισλαμικό σύστημα, ώστε να προσελκύσουν περισσότερους πελάτες.

Επιπλέον, πρέπει να σημειωθεί το γεγονός ότι η Ισλαμική Τραπεζική πλέον δεν περιορίζεται μόνο στις μουσουλμανικές χώρες, αλλά έχει εξαπλωθεί και στις χώρες του δυτικού κόσμου, με σκοπό να εξυπηρετήσει τους μουσουλμάνους που κατοικούν σε αυτές. Για παράδειγμα, δυτικές τράπεζες όπως η HSBC και η Citibank έχουν ιδρύσει ισλαμικές θυγατρικές τράπεζες, ενώ το 2004 ιδρύθηκε η πρώτη ισλαμική τράπεζα σε χώρα χωρίς πληθυσμιακή πλειοψηφία μουσουλμάνων – η Ισλαμική Τράπεζα της Μεγάλης Βρετανίας. Όλα αυτά αποδεικνύουν ότι η Ισλαμική Τραπεζική αποκτά σταδιακά έναν σημαντικό ρόλο στα διεθνή χρηματοοικονομικά [2].

Πηγή: https://www.weforum.org/agenda/2015/07/top-9-countries-islamic-finance/

Σημαντικό μέρος της Ισλαμικής Τραπεζικής αποτελούν και τα ισλαμικά ομόλογα (Shukuk) για τα οποία υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον από τα κράτη, τους διεθνής οργανισμούς και τις πολυεθνικές εταιρείες. Το 2017 η συνολική αξία των ισλαμικών ομολόγων έφτασε τα 426 δισεκατομμύρια δολάρια [5]. Επιπλέον, τα Shukuk χρησιμοποιούνται για τη χρηματοδότηση έργων υποδομής, καθώς και για την ενίσχυση μικρομεσαίων επιχειρήσεων [9].

Παρά τα προτερήματα που η Ισλαμική Τραπεζική φαίνεται να έχει, αλλά και τη ραγδαία ανάπτυξή της, υπάρχουν και αρκετοί που την αντιμετωπίζουν σκεπτικά – ειδικά την προοπτική της ως εναλλακτική λύση στην “παραδοσιακή” τραπεζική, καθώς δεν έχει αποδείξει στην πράξη την αποτελεσματικότητα των περιορισμών που εμπεριέχει. Για παράδειγμα, αν και βάσει των θεμελιωδών αρχών της απαγορεύεται η χρήση των χρημάτων για επιβλαβείς σκοπούς, δεν είναι σίγουρο ότι μπορεί να πραγματοποιήσει αυτό τον περιορισμό, δεδομένου ότι αρκείται στα λεγόμενα των πελατών. Επιπλέον, το σύστημα Murabaha -που ως άνω αναφέρθηκε- έχει επικριθεί ως κάλυμμα, καθώς δεν έχει ουσιαστικές διαφορές από την τραπεζική με τόκους.

Συνοψίζοντας, η Ισλαμική Τραπεζική εμφανίζεται ως μία εναλλακτική οικονομία σε σχέση με το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Η ιδιαιτερότητα του χαρακτήρα της έγκειται στο γεγονός ότι θέτει -θεωρητικά τουλάχιστον- ως προτεραιότητά της τον συνδυασμό ηθικής και οικονομίας. Με την παρουσία της πρεσβεύει ότι η οικονομία δεν έχει έναν συμπαγή χαρακτήρα παγκοσμίως, αλλά υπάρχουν ποικίλες εναλλακτικές μορφές οικονομίας, οι οποίες μπορούν να συνυπάρξουν και να είναι εξίσου επικερδείς, χωρίς να αποτελούν πρόκληση για την καπιταλιστική οικονομία.

Πηγές:

1. Mohammed, N. (2015). A History of Islamic Finance. https://www.islamicfinance.com/2015/02/an-overview-of-the-history-of-islamic-finance/
2. Pollard, J. & Samers, M. (2007). Islamic Banking and Finance: Postcolonial Political Economy and the Decentring of Economic Geography. Transactions of the Institute of British Geographers, 32(3), new series, 313-330. https://www.jstor.org/stable/4626252
3. imf.org. (2017). Islamic Finance and the Role of the IMF. https://www.imf.org/external/themes/islamicfinance/index.htm
4. albaraka.com. (2009). Principles of Islamic Banking. https://www.albaraka.com/default.asp?action=article&id=46
5. Dudley, D. (2019). Middle East: Has Islamic banking set a new standard? https://www.euromoney.com/article/b1dbwnl8vg0wrv/middle-east-has-islamic-banking-set-a-new-standard
6. Zarrokh, E. (2010). Iranian Islamic banking European Journal of Law and Economics April 2010. Volume 29, Issue 2, pp 177–193. https://rd.springer.com/article/10.1007/s10657-009-9116-8
7. World Economic Forum. (2015). These are the top 9 countries for Islamic finance. https://www.weforum.org/agenda/2015/07/top-9-countries-islamic-finance/
8. World Islamic Banking Competitiveness Report 2016. https://www.ey.com/Publication/vwLUAssets/ey-world-islamic-banking-competitiveness-report-2016/%24FILE/ey-world-islamic-banking-competitiveness-report-2016.pdf
9. Καθημερινή. (2015). «Η ισλαμική τραπεζική κερδίζει έδαφος». http://www.kathimerini.gr/810702/article/oikonomia/die8nhs-oikonomia/h-islamikh-trapezikh-kerdizei-edafos