Εισαγωγή

Η Ρωσία και η Τουρκία ιστορικά είχαν ανέκαθεν εχθρικές σχέσεις. Αυτό αποδεικνύεται άλλωστε από το γεγονός ότι από τον 17^ο εως τον 19^ο οι δύο αυτοκρατορίες ήρθαν δώδεκα φορές σε ένοπλη σύρραξη. Στη συνέχεια, ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος βρήκε πάλι τα δύο κράτη σε αντίθετα στρατόπεδα. Το μοτίβο αυτό δεν άλλαξε κατά την ψυχροπολεμική περίοδο, καθώς η Τουρκία προσχώρησε στο ΝΑΤΟ το 1952 και λειτουργούσε ως δυτικό ανάχωμα στον κομμουνισμό.

Ωστόσο το τέλος του Ψυχρού Πολέμου σήμαινε το τέλος του διπολικού συστήματος και την ανάδειξη νέων ευκαιριών συνεργασίας. Το γεγονός αυτό επηρέασε άμεσα τις ρωσοτουρκικές σχέσεις. Ανάμεσα στα δύο κράτη άρχισε να αναπτύσσεται μια συνεργασία, η οποία βασιζόταν κυρίως στην οικονομική σύμπραξη. Ήδη, πριν το τέλος της ψυχροπολεμικής περιόδου, αυξάνονταν οι προσπάθειες των δύο χωρών για συνεργασία στον ενεργειακό τομέα, όπως άλλωστε καταδεικνύει η υπογραφή συμφώνου στην Άγκυρα στις 8 Σεπτεμβρίου του 1984, σύμφωνα με το οποίο η Ρωσία θα προμήθευε την Τουρκία με φυσικό αέριο.

Η Ρωσία ως προμηθευτής ενεργειακών υλών

Η Ρωσία είναι ένας από τους ισχυρότερους παίκτες στον τομέα της ενέργειας. Ως Σοβιετική Ένωση ήταν ο μεγαλύτερος παραγωγός και ο τρίτος μεγαλύτερος εξαγωγέας πετρελαίου. Μετά από μια μακρά παύση ύστερα από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, επέστρεψε εκ νέου στην αγορά ενέργειας, καθώς ο γεωφυσικός πλούτος του εδάφους και του υπεδάφους της αποτελεί ασυναγώνιστο πλεονέκτημα.

Η Ρωσία έχει ετησίως μία μεγάλη παραγωγή πετρελαίου, γαιάνθρακα και φυσικού αερίου, έτσι είναι σε θέση να προβαίνει σε μεγάλες εξαγωγές. Με αυτό τον τρόπο, η Ρωσία έχει κυρίαρχη θέση σε δύο απ’τις τρεις πιο σημαντικές αγορές ενέργειας του κόσμου – δηλαδή την ευρωπαϊκή αλλά και την ασιατική.

Συγκεκριμένα, ο αριθμός κοιτασμάτων φυσικού αερίου στο έδαφος της Ρωσίας φτάνει περίπου τα 74 διαφορετικά κοιτάσματα. Με άλλα λόγια, στα ρωσικά εδάφη βρίσκεται το 1/3 των παγκόσμιων αποθεμάτων φυσικού αερίου. Όσον αφορά το πετρέλαιο, η Ρωσία κατέχει το 5% των παγκόσμιων αποθεμάτων.

Η ρωσική κυβέρνηση, με στόχο την οικονομική ανόρθωση, χρησιμοποίησε τα μεγάλα της ενεργειακά αποθέματα για να εξασφαλίσει την οικονομική ανάπτυξη του ρωσικού κράτους, που συνεπάγεται με την ισχυροποίησή του στη διεθνή σκακιέρα. Έτσι, σταδιακά, η οικονομία της Ρωσίας από το 1999 άρχισε να αποκτά ανοδική πορεία. Πλέον, η Ρωσία αναδεικνύεται σε ενεργειακή δύναμη. Φυσικά, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι συγκυρία με σημαντικότατο ρόλο στην ανάκαμψη της Ρωσίας ήταν η άνοδος των τιμών του πετρελαίου, την ίδια στιγμή που, λόγω της οικονομικής κρίσης που είχε επηρεάσει τη Ρωσία από το 1998, η ενεργειακή βιομηχανία δεν είχε μεγάλο κόστος.

Σε συνδυασμό με τις νέες τεχνολογίες που εισήχθησαν και τις βελτιωμένες υποδομές, υπήρξε αύξηση τόσο της παραγωγής πετρελαίου όσο και της εξαγωγής του. Πιο συγκεκριμένα, μέχρι το τέλος του 2001, η ρωσική παραγωγή πετρελαίου έφτασε τα 7 εκατομμύρια βαρέλια τη μέρα. Η θεαματική αυτή αύξηση της εξαγωγής ενεργειακών υλών από τη Ρωσία συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια. Ειδικότερα, το 2004, η πετρελαϊκή παραγωγή της Ρωσίας έφτασε τα 9 εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα κατά μέσο όρο, ενώ υπήρξαν και περιπτώσεις που το ποσό αυτό έφτασε τα 11 εκατομμύρια βαρέλια την ημέρα. Όσο για τις εξαγωγές αυτές έφταναν τα 4 εκατομμύρια βαρέλια.

Η Τουρκία ως διαμετακομιστής ενέργειας

Η Τουρκία μετά τη λήξη του Ψυχρού Πολέμου κατάλαβε ότι έχασε το μέχρι τότε στρατηγικό της πλεονέκτημα -να λειτουργεί δηλαδή ως ανάχωμα στη Σοβιετική Ένωση- και θέλησε να το αντικαταστήσει αμέσως. Η γεωπολιτική της θέση, η οικονομική της ανάπτυξη αλλά και η δημογραφία της συντέλεσαν στην ενίσχυση της θέσης της Τουρκίας, η οποία πλέον φιλοδοξούσε να παίξει σημαντικό ρόλο στη διαμετακόμιση των ενεργειακών υλών προς την Ευρώπη – δηλαδή να γίνει στρατηγικός κόμβος για τη διοχέτευση των ενεργειακών υλών της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου προς την Ευρώπη. Με αυτό τον τρόπο θα αποκτήσει άλλο ένα συντελεστή ισχύος, τον ισχυρό ρόλο στην ενεργειακή αγορά.

Πρώτο βήμα για αυτή την πρωτοβουλία αποτέλεσε η δημιουργία του αγωγού Μπακού-Τσεϊχάν. Επιπλέον, η Τουρκία, θέλοντας να εξασφαλίσει τη δημιουργία αυτού του αγωγού που θα περνούσε από τα εδάφη της, επέβαλε αυστηρούς κανόνες για τον διάπλου στα Στενά, επικαλούμενη λόγους ασφαλείας και προστασίας του περιβάλλοντος. Μέσω αυτής της κίνησης, η τουρκική πλευρά προσδοκούσε να αποδυναμώσει τις θέσεις των Ρώσων για τη δημιουργία αγωγών που θα περνούσαν μέσω του ρωσικού εδάφους και θα κατέληγαν στην Μαύρη Θάλασσα, καθώς τα μεταφορικά πλοία των ενεργειακών υλών θα έπρεπε να περάσουν από τα Στενά για να βγουν στη Μεσόγειο.

Συνεπώς, από τα τέλη του 1992 η κατασκευαστική εταιρεία Botas της Τουρκίας ερεύνησε την δημιουργία ενός αγωγού που θα συνέδεε την αζερική πόλη του Μπακού με το τουρκικό λιμάνι Τσεϊχάν μέσω ξηράς. Η κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν συμφώνησε στην υλοποίηση αυτού του σχεδίου, καθώς θεώρησε ότι η δημιουργία ενός αγωγού που θα διοχέτευε το πετρέλαιο της στη Δύση ήταν βαρύνουσας σημασίας. Την ίδια στιγμή ο αγωγός αυτός θα ανταγωνιζόταν το δίκτυο αγωγών της ρωσικής Transneft.

Οι σχέσεις των δύο κρατών

Η αλλαγή της στάσης της Ρωσίας, η οποία πλέον προσδοκούσε να εξελιχθεί σε ενεργειακή υπερδύναμη για να βελτιώσει την οικονομία της, είχε επιπλέον σαν αποτέλεσμα τη σύγκλιση των συμφερόντων μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας. Συνεπώς, η Ρωσία έκλεισε συμφωνία με την Τουρκία για την κατασκευή του αγωγού BlueStream, ο οποίος θα μεταφέρει φυσικό αέριο από τη Ρωσία στην Τουρκία. Οι κινήσεις αυτές φανέρωναν τόσο την επιθυμία των Ρώσων για την ανασυγκρότηση της οικονομίας τους, όσο και την αναζήτηση νέων συμμαχιών, και άρα την αναθέρμανση των ρωσοτουρκικών σχέσεων.

Η Τουρκία δεν έχει πολλά αποθέματα φυσικού αερίου και πετρελαίου, έτσι εξαρτάται ενεργειακά από άλλες χώρες. Ωστόσο η γεωγραφική της αλλά και η πολιτική της θέση ευνοούν τον διαμετακομιστικό ρόλο, καθώς συνορεύει με τρεις χώρες που είναι πλούσιες σε πηγές ενέργειας: το Ιράν, το Αζερμπαϊτζάν και τη Ρωσία. Έτσι δια μέσω της Τουρκίας τροφοδοτείται με πετρέλαιο και φυσικό αέριο η Ευρώπη. Παρά τις όποιες διαφορές μεταξύ των δύο κρατών, η Μόσχα σχεδίαζε τη δημιουργία ενός υποθαλάσσιου αγωγού που θα μετέφερε φυσικό αέριο και θα πέρναγε από τα ύδατα της Ρωσίας αλλά και της Τουρκίας.

Η Ρωσία φιλοδοξούσε, μέσω της δημιουργίας αυτού του αγωγού, να διεισδύσει στην αγορά φυσικού αερίου της Τουρκίας, του Ισραήλ και γενικότερα της Μέσης Ανατολής. Πιο συγκεκριμένα, η Ρωσία επεδίωκε την αύξηση τόσο των οικονομικών της σχέσεων με την Τουρκία όσο και των ενεργειακών. Βασικότερος στόχος ήταν η αύξηση της εξαγωγής φυσικού αερίου προς την τουρκική αγορά, που θα επιτυγχανόταν μέσω της δημιουργίας του αγωγού Blue Stream. Η Τουρκία συμφώνησε στη δημιουργία του Blue Stream, ζητώντας σαν αντάλλαγμα τη συμμετοχή των τουρκικών αερογραμμών στη μεταφορά των Ρώσων τουριστών. Επιπλέον η Ρωσία θα αναλάμβανε την κατασκευή αποθηκευτικών χώρων και κατάλληλων υποδομών για τη διαμετακόμιση του φυσικού αερίου σε τρίτες χώρες. Έτσι, το κόστος της δημιουργίας του Blue Stream ξεπέρασε τα 3 δισεκατομμύρια δολάρια, ενώ χρησιμοποιείται μόνο το 12% της δυνατότητας μεταφοράς του αγωγού αυτού

Η Τουρκία προχώρησε σε συνεργασία με τη ρωσική εταιρεία Gazprom, την ιταλική ΕΝΙ SPA και τη γαλλική κατασκευαστική εταιρεία BouyguesOffshoreS, ώστε να μπορέσει να υλοποιηθεί το σχέδιο της κατασκευής του υποθαλάσσιου αγωγού BlueStream. Ο αγωγός αυτός σχεδιάστηκε για να μεταφέρει φυσικό αέριο, διασχίζοντας υποθαλάσσια τον Εύξεινο Πόντο από το Ιζομπίλνι Σταυρούπολης της Ρωσίας, στο Ντουρουσού της Τουρκίας κοντά στη Σαμψούντα. Το ποσό που χρειάστηκε για να υλοποιηθεί αυτό το σχέδιο ανερχόταν στα 3.2 δις δολαρίων. Έχει μήκος 1200 χιλιόμετρα και άρχισε να λειτουργεί στις 17 Νοεμβρίου 2005.

Χάρη στη δημιουργία του αγωγού Blue Stream η Ρωσία και η Τουρκία ανέπτυξαν μία στενότερη οικονομική σχέση μεταξύ τους. Συνεπώς, από το 2004 το διμερές εμπόριο των δύο κρατών παρουσίασε υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης φτάνοντας τα 11 δις δολάρια. Με τον τρόπο αυτό, η Ρωσία εξελίχθηκε σε δεύτερο μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο για την Τουρκία, μετά την Γερμανία. Την ίδια στιγμή η Τουρκία είναι ο δέκατος τέταρτος κατά σειρά μεγέθους εταίρος της Ρωσίας. Βέβαια το κύριο εξαγόμενο προϊόν της Ρωσίας προς την Τουρκία είναι το φυσικό αέριο.

Σήμερα, ο ρωσοτουρκικός ενεργειακός διάλογος επεκτάθηκε και περιλαμβάνει την πυρηνική ενέργεια. Ήδη από το 2010 οι δύο χώρες συμφώνησαν για την δημιουργία του πυρηνικού σταθμού του Ακκουγιού. Βασικός σκοπός της Τουρκίας είναι να μειώσει την ενεργειακή εξάρτησή της από άλλες χώρες, καθώς φιλοδοξεί ότι η πυρηνική ενέργεια που θα παράγεται στον σταθμό του Ακκουγιού θα καλύπτει το 10% της ενέργειας που καταναλώνει η Τουρκία. Έτσι στις 2 Απριλίου του 2018 η τουρκική αρχή ατομικής ενέργειας (ΤΑΕΚ) παραχώρησε στη ρωσική κρατική εταιρεία Rosatom, η οποία κατέχει το 51% του έργου, την άδεια για να ξεκινήσει η κατασκευή του πρώτου πυρηνικού αντιδραστήρα στο Ακκουγιού. Η αξία του εγχειρήματος ανέρχεται στα 20 δισεκατομμύρια δολάρια, και θα δώσει μία νέα πνοή στις ρωσοτουρκικές σχέσεις.

Συμπέρασμα

Μελετώντας τις διμερείς σχέσεις μεταξύ των δύο κρατών εντοπίζουμε ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: οι δύο χώρες έχουν πολλά κοινά σημεία, τα οποία μπορούν να εκμεταλλευτούν για την προώθηση της συνεργασίας τους, έχουν όμως και πολλές διαφορές. Τα δύο κράτη φαίνεται να γνωρίζουν αυτή την κατάσταση, και προσπαθούν να την εκμεταλλευτούν προς όφελος τους.

Πιο συγκεκριμένα,η Ρωσία από την πλευρά της παρουσιάζεται κυρίαρχη στη διεθνή σκακιέρα χάρη του φυσικού της πλούτου, καθώς είναι μία από τις μεγαλύτερες παραγωγούς ενέργειας. Η Τουρκία, από την άλλη, λόγω της γεωπολιτικής της θέσης, είναι ένας σπουδαίος διακομιστής ενέργειας. Με τον τρόπο αυτό γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι οι δύο χώρες έχουν αρκετές πιθανότητες συνεργασίας.

Άλλος ένας λόγος που οι δύο χώρες έχουν αναθερμάνει τις σχέσεις τους είναι ότι, τα τελευταία χρόνια, τόσο η Ρωσία όσο και η Τουρκία, η καθεμιά για τους δικούς της λόγους, εμφανίζονται απομακρυσμένες από τη Δύση. Την ίδια στιγμή, τα δύο αυτά κράτη θέλουν να χαράξουν μία δική τους πορεία στο διεθνές στερέωμα, διατηρώντας τον δικό τους ξεχωριστό πολιτισμικό χαρακτήρα.

Συνεπώς, οι δύο χώρες έχουν ανάγκη η μία την άλλη ως ένα βαθμό, καθώς η Ρωσία, ως χώρα με μεγάλα αποθέματα ενέργειας, χρειάζεται μία σταθερή συνεργασία, η οποία θα της εξασφαλίζει τη διαμετακόμιση της ενέργειας προς την Ευρωπαϊκή Αγορά – δηλαδή χρειάζεται μία σταθερή συνεργασία με την Τουρκία. Από την άλλη πλευρά, η Τουρκία χρειάζεται μία μεγάλη αγορά, όπως αυτή της Ρωσίας, για να εξάγει τα προϊόντα της. Την ίδια στιγμή η Τουρκία, για να καταστεί περιφερειακή δύναμη, χρειάζεται να εκμεταλλευτεί τη γεωγραφική της θέση, ώστε να μεταφέρει την ενέργεια της Ρωσίας στην ευρωπαϊκή αγορά.

Πηγές:

1. Sepehri, S. (2016). Η Γεωπολιτική του πετρελαίου. μετάφραση-επιμέλεια: Ιωάννης Βιδάκης, Αθήνα 2016,
2. Kuzemko, C. (2012). Dynamics of Energy: Governance in Europe and Russia. Palgrave Macmillan UK
3. Ismael, T. & Aydin, M. (2003). Turkey’s Foreign Policy in the 21st Century: A changing role in world poltics. Ashgate
4. Kiniklioğlu, S. & Morkv, V. (2007). An anatomy of Turkish–Russian Relations. Journal Southeast European and Black Sea StudiesVolume 7, 2007 – Issue 4.
5. Hill, F. & Taspinar, O. (2006). Turkey and Russia: Axis of the excluded? Global Politics and Strategy, Volume 48, 2006 – Issue 1 19 Jul 2006
6. Isakova, I. (2005). Russian Governance in the 21st Century: Geostragedy, Geopolitics and Governance. Frank Cass, London
7. Gokhan, B. (2004). Turkey and Pipeline Politics. Turkish Studies, Vol.7 Num.2
8. Hurriyet. (2018). Putin to attend Akkuyu nuclear plant ground-breaking ceremony. http://www.hurriyetdailynews.com/putin-to-attend-akkuyu-nuclear-plant-ground-breaking-ceremony-129686
9. Hurriyet. (2018). Russia capable of building Akkuyu plant without partners: Minister. http://www.hurriyetdailynews.com/russia-is-able-to-complete-akkuyu-nuclear-power-plant-construction-russian-minister-129886