Ήδη από τα αρχαία χρόνια, η μελέτη και η κατάκτηση του διαστήματος αποτελούσε έναν από τους βαθύτερους πόθους του ανθρώπου. Το όνειρο αυτό έγινε πραγματικότητα κατά τον 20ο αιώνα, με την κούρσα να ξεκινά επίσημα το 1957. Οι διαστημικές αποστολές και η μελέτη του διαστήματος σημείωσαν αλματώδη άνοδο κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, γεγονός που -σε μεγάλο βαθμό- οφείλεται στον ανταγωνισμό μεταξύ Η.Π.Α. και Ε.Σ.Σ.Δ.

Βέβαια, οι πρώτες απόπειρες κατασκευής πυραυλικών συστημάτων είχαν πραγματοποιηθεί ήδη κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου για στρατιωτικούς σκοπούς, και συγκεκριμένα για τη χρήση του πυραύλου V-2 από τη Ναζιστική Γερμανία ως υπερηχητικού φορέα ιπτάμενης βόμβας. Η εκτόξευση του πυραύλου αυτού θεωρείται η πρώτη επιτυχής εκτόξευση ενός αντικειμένου στο διάστημα, καθώς μπορούσε να φτάσει σε ύψος 100 χιλιομέτρων από την επιφάνεια της γης.

Μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Η.Π.Α. και η Σοβιετική Ένωση, ούσες οι δύο εναπομείνασες υπερδυνάμεις στον κόσμο, ανταγωνίζονταν για την επίτευξη πολεμικής υπεροχής. Η εμφάνιση της ατομικής βόμβας είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός κλίματος απειλής, οπότε και ο συνακόλουθος ανταγωνισμός στο πεδίο της επιστήμης ήταν αναπόφευκτος. Με την ανακατάληψη των χώρων εκτόξευσης των πυραύλων V-2 και του εργοστασίου κατασκευής τους, οι Σοβιετικοί αποφάσισαν να στηριχθούν στην τεχνολογία αυτή, με στόχο τη δημιουργία ενός πανίσχυρου διηπειρωτικού πυραύλου. Ο πύραυλος αυτός θα είχε την ικανότητα να ξεπεράσει τη γήινη βαρύτητα, να μπει σε τροχιά γύρω από τη Γη, και στη συνέχεια, εκμεταλλευόμενος την περιστροφή της, να πέσει σε προεπιλεγμένο σημείο του εδάφους. Παράλληλα, Αμερικανοί επιστήμονες καταπιάνονταν επίσης με την ανάπτυξη της τεχνολογίας των εν λόγω πυραύλων. Στόχος και των δύο ήταν η υπεροχή σε εξοπλισμό διηπειρωτικών βαλλιστικών βλημάτων, ως φορείς πυρηνικών όπλων μεγάλης ακτίνας.

Οι δυο χώρες προσπαθούσαν, λοιπόν, να υπερνικήσουν η μία την άλλη σε στρατιωτικό επίπεδο, και, συνεπώς, η κατάκτηση του διαστήματος φάνταζε ως ένα σημαντικό στρατηγικό πλεονέκτημα. Αυτό οφείλεται, αφενός, στο γεγονός ότι υπήρχε φόβος για εγκατάσταση διηπειρωτικών πυραύλων και συστημάτων αναχαίτισης βαλλιστικών πυραύλων στο διάστημα, άρα και κίνδυνος ενός πυρηνικού ολέθρου, και, αφετέρου, στην ανάγκη ελέγχου του εναερίου χώρου, ο οποίος, με βάση το Διεθνές Δίκαιο, δεν θα ήταν εφικτός από τη Γη.

Έτσι λοιπόν, ξεκίνησε μια κούρσα υπεροχής μεταξύ των δύο εν λόγω υπερδυνάμεων. Σε κάθε αποστολή της Ε.Σ.Σ.Δ. υπήρχε απάντηση από τις Η.Π.Α, με απώτερο σκοπό τη δημιουργία τόσο γοήτρου και κυριαρχίας στη διεθνή σφαίρα, όσο και στρατηγικής και πολιτικής τακτικής. Το 1956, λοιπόν, η Ε.Σ.Σ.Δ. ανακοίνωσε επίσημα τα σχέδιά της για εκτόξευση τεχνητού δορυφόρου για επιστημονικούς σκοπούς. Η Ουάσιγκτον απάντησε με αντίστοιχες προετοιμασίες και μελέτες. Στα τέλη του 1955, δε, ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Dwight Eisenhower, είχε ανακοινώσει ήδη το αντίστοιχο Αμερικανικό πρόγραμμα κατασκευής τεχνητού δορυφόρου, ενώ, λίγες μέρες αργότερα, ακολούθησε η παραπάνω ανάλογη δήλωση από τη Σοβιετική Ένωση, σχετικά με την εκτόξευση δορυφόρου Σοβιετικής προέλευσης εντός του 1957. Το 1958 ιδρύεται από τις Η.Π.Α. η Εθνική Υπηρεσία Αεροναυτικής και Διαστήματος (National Aeronautics Space Administration, NASA), η οποία ήταν αρμόδια για το μεγαλύτερο μέρος του διαστημικού προγράμματος των Η.Π.Α. Η NASA ανέπτυξε πολλά καινοτόμα προγράμματα με στόχο την εξερεύνηση του διαστήματος, ιδιαιτέρα κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, ενώ συνεισέφερε και στην επιστημονική έρευνα. Όταν η Ε.Σ.Σ.Δ. έστειλε τον πρώτο άνθρωπο στο διάστημα το 1961, οι Η.Π.Α. δήλωσαν πως εμπλέκονται σε “διαστημικό αγώνα” με τη Σοβιετική Ένωση.

ΟΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΕΣ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ

Σοβιετική Ένωση

• Sputnik

Εκτόξευση του Sputnik 1.

Ο Sputnik 1 ήταν ο πρώτος τεχνητός δορυφόρος στην ιστορία που πέρασε σε διαστημική τροχιά. Εκτοξεύτηκε το 1957 από το Κοσμοδρόμιο του Baikonur του Καζακστάν, και αποτέλεσε ορόσημο στην περιπέτεια της ανθρωπότητας για εξερεύνηση του διαστήματος. Ο Sputnik 1 ήταν ο πρώτος μιας σειράς δέκα δορυφόρων με το ίδιο όνομα. Επόμενο σημαντικό βήμα στις διαστημικές αποστολές ήταν ο δορυφόρος Sputnik 2, όπου επέβαινε έμβιο ον, και συγκεκριμένα ένα θηλυκό σκυλί με το όνομα Laika, το οποίο, όμως, κατά την επιστροφή στη Γη, βρέθηκε νεκρό λόγω υπερθέρμανσης. Οι επόμενες Σοβιετικές αποστολές Sputnik αποτελούνταν από μεγάλα τροχιακά εργαστήρια, και μετέφεραν ζώα, καθώς και ένα ανθρώπινο ομοίωμα, ώστε να διαπιστωθεί αν το διάστημα είναι βιώσιμο περιβάλλον για τη γήινη ζωή. Το γεγονός, όμως, πως ο πύραυλος που χρησιμοποιήθηκε στη Σοβιετική αποστολή είχε προκύψει από την εξέλιξη της τεχνολογίας διηπειρωτικών πυραύλων, προκάλεσε έντονη ανησυχία στο δυτικό κόσμο, και ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, λόγω του φόβου επίθεσης των Σοβιετικών από το διάστημα. Η επιτυχία αυτή οδήγησε σε επίσπευση του Αμερικανικού διαστημικού προγράμματος, το οποίο, όμως, σημείωσε μια ανεπιτυχή εκτόξευση μόλις δύο μήνες αργότερα.

• Vostok

Το πρόγραμμα Vostok ήταν το πρώτο διαστημικό πρόγραμμα επανδρωμένων πτήσεων της Ε.Σ.Σ.Δ., αλλά και γενικότερα της ανθρωπότητας. Το εν λόγω πρόγραμμα έγινε πηγή κύρους, αλλά και μέσο προπαγάνδας των επιτευγμάτων της Σοβιετικής Ένωσης. Ο Σοβιετικός αστροναύτης Yuri Gagarin αποτέλεσε τον πρώτο άνθρωπο που ταξίδεψε στο διάστημα, το 1961.

• Voskhod

Το πρόγραμμα Voskhod αποτέλεσε, ουσιαστικά, τη συνέχεια του προγράμματος Vostok. Ωστόσο, σημάδεψε την ανθρώπινη ιστορία, καθώς, κατά την αποστολή του Voskhod 2, πραγματοποιήθηκε ο πρώτος “διαστημικός περίπατος”. Συγκεκριμένα, το 1965, ο κοσμοναύτης Alexei Leonov ήταν ο πρώτος άνθρωπος που βγήκε έξω από τη διαστημική κάψουλα που επέβαινε. Επιπλέον, το πρόγραμμα αυτό υπήρξε το πρώτο που αποτελούταν από πολυμερές πλήρωμα.

Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής 

• Ranger

Το πρόγραμμα Ranger περιελάμβανε μια σειρά από μη επανδρωμένες τηλεκατευθυνόμενες διαστημικές αποστολές, η οποία ήταν αντίστοιχη του Σοβιετικού Sputnik. Το 1957, η πρώτη εκτόξευση του Αμερικανικού δορυφόρου απέτυχε, γεγονός που προξένησε πολύ μεγάλη απογοήτευση στις Η.Π.Α., ιδιαίτερα στον απόηχο της Σοβιετικής επιτυχίας. Λίγους μήνες αργότερα, βέβαια, έλαβε χώρα η επιτυχής εκτόξευση του Explorer 1, του πρώτου τεχνικού δορυφόρου των Ηνωμένων Πολιτειών.

• Mercury

Το πρόγραμμα Mercury ήταν το πρώτο επανδρωμένο διαστημικό πρόγραμμα των Η.Π.Α., που ανταγωνιζόταν το Σοβιετικό πρόγραμμα Vostok, και ήταν ενεργό από το 1959 έως το 1963. Το πρόγραμμα πραγματοποίησε το ταξίδι του πρώτου Αμερικανού στο διάστημα, του κοσμοναύτη John Glenn. Παρά τον κύριο στόχο του προγράμματος, που ήταν η μεταφορά του πρώτου ανθρώπου στο διάστημα, οι Ηνωμένες Πολιτείες ήρθαν δεύτερες, αφού το διαστημικό πρόγραμμα Vostok είχε καταφέρει το παραπάνω επίτευγμα ένα μήνα νωρίτερα.

• Apollo

Ο N. Armstrong με την Αμερικανική σημαία στη Σελήνη.

Το πρόγραμμα Apollo ήταν το τρίτο επανδρωμένο πρόγραμμα της NASA, έχοντας ως στόχο την εξερεύνηση της Σελήνης. Ηθικός αυτουργούς και κινητήρια δύναμη του προγράμματος ήταν ο Πρόεδρος Kennedy, αφού με αυτό τον τρόπο επεδίωκε την ανάκτηση του χαμένου κύρους των Η.Π.Α. μετά την αποτυχημένη εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων. Τα κίνητρα του προγράμματος ήταν κυρίως πολιτικά, παρά επιστημονικά, αφού υπήρχαν εντάσεις και ανησυχίες σχετικά με την κατάλληλη προετοιμασία των Η.Π.Α. για ένα τόσο σημαντικό διαστημικό πρόγραμμα. Ο στόχος αυτός πράγματι εκπληρώθηκε το 1969, με τον αστροναύτη Neil Armstrong να κάνει “ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα μεγάλο βήμα για την ανθρωπότητα”. Στα πλαίσια του προγράμματος Apollo, ακολούθησαν άλλες πέντε αποστολές ανθρώπων στη Σελήνη, με την τελευταία να πραγματοποιείται το 1972.

Η αλματώδης αυτή εξέλιξη της αεροδιαστημικής, εντός μιας μόνο δεκαετίας, είναι ενδεικτική της ακμής της επιστήμης και της έρευνας κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, οι Σοβιετικοί ήταν ιδιαιτέρως σκεπτικοί σχετικά με αυτή την τεχνολογική άνοδο, και αμφισβητούσαν τα αποτελέσματά της. Συγκεκριμένα, διάφορες θεωρίες συνωμοσίας πυροδοτήθηκαν από την Ε.Σ.Σ.Δ., με αφορμή παράδοξα στοιχεία των φωτογραφιών των Αμερικανών αστροναυτών, όπως για παράδειγμα τον κυματισμό της σημαίας, την έλλειψη αστεριών ή την απουσία κρατήρα στο σημείο προσεδάφισης της σεληνακάτου. Εντύπωση, ακόμη, προξένησε, σε βάθος χρόνου, το γεγονός ότι όλες οι Αμερικανικές προσεληνώσεις έλαβαν χώρα μόνο επί προεδρίας Nixon, αναζωπυρώνοντας έτσι την Αμερικανοσοβιετική αντιπαράθεση, και τα σενάρια περί κινηματογραφικής παραγωγής και απάτης. Αν και το 2012 δημοσιεύτηκαν φωτογραφίες που εμφανίζουν την Αμερικανική σημαία στη Σελήνη, η Μόσχα φαίνεται να μην είναι ακόμα πεπεισμένη ότι υπήρξε τωόντι προσελήνωση.

Παρά τις αμφισβητήσεις, η Ε.Σ.Σ.Δ. ενέτεινε τις προετοιμασίες της για ένα αντίστοιχο πρόγραμμα. Άλλωστε, η νίκη των Αμερικανών σε αυτό τον “πόλεμο των άστρων”, μέσω της κατάκτησης της Σελήνης, δημιούργησε μεγάλη ταπείνωση στο Σοβιετικό καθεστώς. Δημιουργήθηκε, λοιπόν, ο πύραυλος Ν1, με στόχο να αναπληρώσει το χαμένο έδαφος, και να φέρει εις πέρας το ταξίδι στο δορυφόρο της Γης. Παρ’ όλα αυτά, και οι τέσσερις προσπάθειες εκτόξευσης που πραγματοποιήθηκαν, απέτυχαν. Αποτέλεσμα ήταν η ακύρωση του προγράμματος το 1976, ενώ με την ήττα αυτή προξενήθηκε ένα από τα μεγαλύτερα πλήγματα για τη Σοβιετική Ένωση. Το τέλος του διαστημικού ανταγωνισμού σηματοδοτήθηκε από την κοινή Αμερικανοσοβιετική αποστολή Apollo-Soyuz, τον Ιούλιο του 1975. Πλέον, δημιουργήθηκε ένα πνεύμα συνεργασίας, με αμοιβαία παροχή πληροφοριών και υποστήριξης, και το ενδιαφέρον μετατοπίστηκε προς τη μελέτη άλλων ουράνιων σωμάτων του διαστήματος, και όχι προς την κατάκτησή του. Με βάση το Διεθνές Δίκαιο, άλλωστε, το διάστημα δεν μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο εθνικής ιδιοποίησης, και τα δύο κράτη δεσμεύτηκαν να μην εγκαταστήσουν ποτέ πυρηνικά όπλα στην εν λόγω περιοχή. Το διάστημα έπαψε να θεωρείται εθνική υπόθεση, αλλά αποτελούσε πλέον επιχείρηση ολόκληρης της ανθρωπότητας. Η υλοποίηση τέτοιων εγχειρημάτων έφερε επανάσταση σε πληθώρα τεχνολογικών και επιστημονικών τομέων, όπως η πυραυλική, οι τηλεπικοινωνίες, η πληροφορική και τα ηλεκτρονικά συστήματα.

Εν κατακλείδι, παρότι η Σοβιετική Ένωση είχε κερδίσει σχεδόν κάθε μάχη, κρατώντας συνεχώς τα πρωτεία στην εξερεύνηση του διαστήματος, φαίνεται πως έχασε τον πόλεμο, και προσπεράστηκε από την ανταγωνίστριά της υπερδύναμη. Η αχαλίνωτη φιλοδοξία των Σοβιετικών οδήγησε σε μια πορεία παρακμής, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την πτώση του καθεστώτος. Οι αιτίες αυτού του γεγονότος σχετίζονται τόσο με την οργάνωση και λειτουργία των προγραμμάτων, όσο και με τη φθίνουσα πορεία της Σοβιετικής οικονομίας. Σε αντίθεση με τις Η.Π.Α., όπου η NASA αποτελούσε τον κεντρικό φορέα υλοποίησης του διαστημικού προγράμματος, και είχε την πλήρη διαχείρισή του, στο Σοβιετικό διαστημικό πρόγραμμα υπήρχε πολυδιάσπαση, τόσο αναφορικά με τους στόχους, όσο και με τους φορείς υλοποίησης αυτών. Επιπλέον, η άσχημη κατάσταση της Σοβιετικής οικονομίας ήταν ένας από τους βασικότερους παράγοντες στους οποίους οφείλεται τόσο η ήττα στον αγώνα κατάκτησης του διαστήματος, όσο και η συνακόλουθη διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ. Όσον αφορά στα διαθέσιμα κονδύλια, δε, χαρακτηριστικό είναι πως από τη Σοβιετική Ένωση δαπανήθηκαν 4,5 δισεκατομμύρια δολάρια για τα διαστημικά προγράμματα με στόχο την προσελήνωση, ενώ, αντίστοιχα, από τις Ηνωμένες Πολιτείες δαπανήθηκαν 24 δισεκατομμύρια δολάρια για το πρόγραμμα Apollo. Είναι προφανές, λοιπόν, πως η έλλειψη πόρων δεν επέτρεπε στην Ε.Σ.Σ.Δ. την ανάπτυξη κατάλληλων υποδομών και τεχνολογιών, σε αντίθεση με την Αμερικανική οικονομία, η οποία την περίοδο εκείνη βρισκόταν σε ανοδική πορεία.

Η κούρσα για την κατάκτηση του διαστήματος, και ο ανηλεής ανταγωνισμός μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων είχαν ως αποτέλεσμα την οικονομική και πολιτική εξουθένωση του Σοβιετικού καθεστώτος. Η διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ. σήμανε και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Παρά τις προσπάθειες αντιμετώπισης της ιδεολογικής αντιπαράθεσης μεταξύ της φιλελεύθερης Αμερικανικής πολιτικής και της κομμουνιστικής απειλής, το “Σιδηρούν Παραπέτασμα” πλανιόταν πάνω από την Ευρώπη μέχρι και το 1991, οπότε και κατέρρευσε η Σοβιετική Ένωση, αφήνοντας τις Η.Π.Α. να πρωταγωνιστούν στη διεθνή σκηνή.

Πηγές:

1. Brzezinski, M. (2007) Red Moon Rising: Sputnik and the Hidden Rivalries that Ingnited the Space Race. New York: Times Books, Henry Holt and Company.
2. Butler, W. E. (1990) Perestroika and International Law. Kluwer Academic Publishers.
3. Collins, M. (1999) Space Race: The U.S.-U.S.S.R. Competition to Reach the Moon. San Francisco, Calif.: Pomegranate Communications.
4.  Hardesty, V. and Eisman, G. (2008) Epic Rivalry: The Inside Story of the Soviet and American Space Race. National Geographic.
5. Hobsbawm, J. E. (2010) Η εποχή των άκρων: Ο σύντομος εικοστός αιώνας (1914-1991). Εκδόσεις Θεμέλιο.
6. NASA (1961) Johnson to Kennedy, “Evaluation of Space Program”, 28 April 1961. Available at: http://www.hq.nasa.gov/office/pao/History/Apollomon/apollo2.pdf (Accessed: 5 February 2017).
7. Mieczkowski, Y. (2013) Eisenhower’s Sputnik Moment: The Race for Space and World Prestige. Cornell University Press.
8. Sagdeev, R. and Eisenhower, S. (2008) United states-soviet space cooperation during the cold war. Available at: https://www.nasa.gov/50th/50th_magazine/coldWarCoOp.html (Accessed: 12 February 2017).
9. Sheehan, M. (2007) The International Politics of SpaceRoutledge. New Ed edition.
10. Siddiqi, A. (2000) Challenge to Apollo: The Soviet Union and the space race, 1945-1974. NASA History Series. Available at: https://ntrs.nasa.gov/archive/nasa/casi.ntrs.nasa.gov/20000088626.pdf (Accessed: 5 February 2017).
11. History.com (2010) The space race – facts & summary. Available at: http://www.history.com/topics/space-race (Accessed: 5 February 2017).