Ως σεξουαλική βία κατά τη διάρκεια πολέμου ορίζεται ο σωματικός βιασμός και όλες οι μορφές αυτού (ομαδικός βιασμός ή βιασμός με αντικείμενα) που διαπράττονται από μαχητές κατά τη διάρκεια ένοπλης σύγκρουσης, στρατιωτικής κατοχής ή και πολέμου. Τα θύματα άλλοτε γίνονται αντιληπτά ως λάφυρα ή ως ένας τρόπος διασκέδασης των μαχητών, ενώ άλλες φορές -όπως στις περιπτώσεις εθνοτικών συγκρούσεων- το φαινόμενο έχει ευρύτερα κοινωνιολογικά κίνητρα. Αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση από τη σεξουαλική παρενόχληση, τις σεξουαλικές επιθέσεις και τους βιασμούς που πραγματοποιούνται αποκλειστικά μεταξύ των στρατευμάτων της κάθε αντιμαχόμενης πλευράς. Αυτό συμβαίνει επειδή η εν λόγω κατάσταση αφορά κυρίως άμαχο πληθυσμό, ενώ σε αυτήν εντάσσονται και περιπτώσεις εξαναγκαστικής πορνείας ή σεξουαλικής δουλείας από μία εξουσία κατοχής. Ακόμη, κατά τη διάρκεια ένοπλης σύγκρουσης ο βιασμός χρησιμοποιείται συχνά ως μέσο ψυχολογικού πολέμου, με σκοπό την ταπείνωση και τον εξευτελισμό του αντιπάλου, ενώ σε πιο ακραίες περιπτώσεις στοχεύει στη γενοκτονία ή και στην εθνοκάθαρση, καθώς χρησιμοποιείται για να πλήξει μια ολόκληρη ομάδα ανθρώπων ή τμήματα αυτής (United Nations Institute of Peace Special Report, 2013).

Υπάρχουν διεθνή νομικά μέσα για τη δίωξη των δραστών, αλλά μέχρι σήμερα έχουν κινηθεί νομικές διαδικασίες μόνο για περιπτώσεις που αφορούν σε διεθνείς συγκρούσεις και όχι εμφύλιες, ενώ για πρώτη φορά καταγράφηκε ποινική δίωξη των δραστών στα τέλη της δεκαετίας του 1990, μετά το τέλος του πολέμου μεταξύ της Βοσνίας και της Rwanda. Η νομική κατοχύρωση για τα εγκλήματα που σχετίζονται με το συγκεκριμένο φαινόμενο έχει ως αφετηρία της τις Συνθήκες της Γενεύης του 1949, οι οποίες απαγορεύουν ρητά τον βιασμό και την καταναγκαστική πορνεία εν καιρώ πολέμου. Οι απαγορεύσεις αυτές ενισχύονται με τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα του 1977 στις Συνθήκες. Η Συνθήκη της Ρώμης για την ίδρυση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου του 1998 αναγνωρίζει τον βιασμό, τη σεξουαλική δουλεία, την καταναγκαστική πορνεία, την αναγκαστική εγκυμοσύνη ή και στείρωση, καθώς και οποιαδήποτε άλλη μορφή σεξουαλικής βίας συγκρίσιμης βαρύτητας ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας εάν το συγκεκριμένο έγκλημα αποτελεί μέρος μιας ευρέως διαδεδομένης και συστημικής πρακτικής (Viseur Sellers P., 2007).

Στη νομολογία που προκύπτει εκ μέρους του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την Πρώην Γιουγκοσλαβία και του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για τη Rwanda αναλύεται γιατί η σεξουαλική βία εν καιρώ πολέμου είναι άμεσα συνυφασμένη με την προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, και τί συνιστά βιασμό. Μάλιστα, στις 19 Ιουνίου του 2008 το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών ενέκρινε ομόφωνα το Ψήφισμα 1820, το οποίο περιγράφει τον βιασμό ως “τακτική πολέμου και απειλή για τη διεθνή ασφάλεια”, που μπορεί να αποτελέσει έγκλημα πολέμου ή και έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, και το συγκαταλέγει ως εκ τούτου μεταξύ των τακτικών πρόκλησης σωματικής και ψυχικής βλάβης (Ψήφισμα 1820/08, Συμβούλιο Ασφαλείας).

Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις σεξουαλικής βίας εν καιρώ πολέμου είναι ο εμφύλιος της Σομαλίας. Η φάση του σομαλικού εμφυλίου πολέμου που διανύεται σήμερα ξεκίνησε το 2009 και, πλέον, επικεντρώνεται στο νότιο τμήμα της χώρας. Η πρωταρχική επίθεση πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο του 2009, με τη σύγκρουση των δυνάμεων της ομοσπονδιακής Κυβέρνησης της Σομαλίας (με τη βοήθεια των ειρηνευτικών στρατευμάτων της Αφρικανικής Ένωσης) με διάφορες παραστρατιωτικές και τρομοκρατικές οργανώσεις και παρατάξεις, όπως η Al-Shabaab και η Ahlu Sunna Waljama’a. Η τελευταία είναι μια παραστρατιωτική οργάνωση αποτελούμενη από μετριοπαθείς σουφιστές που αντιτίθενται σε τρομοκρατικές ριζοσπαστικές οργανώσεις όπως η Al-Shabaab, και αγωνίζονται για να αποτρέψουν την εγκαθίδρυση της αυστηρής Sharia και του ουαχαμπισμού, προσπαθώντας να προστατέψουν τις μετριοπαθείς θρησκευτικές παραδόσεις που και οι ίδιοι πρεσβεύουν. Από την άλλη πλευρά, η Al-Shabaab αποτελεί μια ριζοσπαστική, φονταμενταλιστική οργάνωση, η οποία υποστηρίζει την ακραία μορφή του Ισλάμ, ενώ οι περισσότεροι Σομαλοί είναι μετριοπαθείς μουσουλμάνοι. Αν και πλέον δεν ελέγχει μεγάλα αστικά κέντρα, ο έλεγχός της παραμένει ισχυρός σε αγροτικές περιοχές στο νότιο τμήμα της χώρας, στις οποίες και έχει επιβάλλει την αυστηρή εφαρμογή της Sharia, η οποία συμπεριλαμβάνει ποινές όπως ο λιθοβολισμός μέχρι θανάτου σε γυναίκες που κατηγορούνται για μοιχεία, ή ο ακρωτηριασμός των χεριών των κλεφτών. Δεν είναι λίγες οι φορές που μέλη όλων αυτών των παραστρατιωτικών ή άλλων οργανώσεων προβαίνουν σε σεξουαλική κακοποίηση αμάχων γυναικών ή και παιδιών (BBC News, 2017).

Youth to End Sexual Violence

Πραγματικά περιστατικά

Η παρατεταμένη σύγκρουση στη Σομαλία εξακολουθεί να εκθέτει τις γυναίκες και τα νεαρά κορίτσια -ιδίως εκείνα που εκτοπίζονται στο εσωτερικό της χώρας, ή επιστρέφουν σε περιοχές ελεγχόμενες από την Al-Shabaab-, αλλά και μέλη μειονοτικών φυλών σε αυξημένο κίνδυνο σεξουαλικής βίας (Country Policy and Information Note – Somalia: Women Fearing Gender-Based Violence, 2018). Αυτός ο κίνδυνος επιδεινώνεται από την εδραιωμένη ανισότητα των φύλων, την αδύναμη κοινωνική συνοχή μεταξύ του πληθυσμού και την περιορισμένη πρόσβαση στο σύστημα δικαιοσύνης – γεγονότα που διαιωνίζονται συνεχώς με την εξέλιξη του πολέμου προκαλώντας, συνεπώς, και την αύξηση των καταγεγραμμένων περιστατικών σεξουαλικής βίας.

Σύμφωνα με στοιχεία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, το 2017 επιβεβαιώθηκαν 330 περιστατικά σεξουαλικής βίας εις βάρος 329 κοριτσιών και 1 αγοριού ηλικίας 11 ετών. Από τα εγκλήματα αυτά, 125 αποδόθηκαν σε άγνωστους ένοπλους δράστες, 75 στην Al-Shabaab, 26 στις Δυνάμεις του Νοτιοδυτικού Κράτους, 19 σε μη αναγνωρισμένη πολιτοφυλακή, 37 στον Εθνικό Στρατό Σομαλίας, 1 στην Ahlu Sunna Waljama’a, 1 στις Σομαλικές Αστυνομικές Δυνάμεις και 10 στην Αστυνομία Liyu της Αιθιοπίας (Office of the Special Representative of the Secretary-General for Sexual Violence in Conflict-Somalia, 2018).

Τα βασικότερα συμπεράσματα που προκύπτουν είναι: α) ότι η σεξουαλική βία επηρεάζει δυσανάλογα τις εκτοπισμένες γυναίκες και τα κορίτσια από περιθωριοποιημένες ομάδες, β) ότι οι περισσότεροι δράστες περιγράφονται ως άνδρες με στρατιωτική στολή, και γ) ότι τα περισσότερα περιστατικά αφορούν σε βιασμό ή ομαδικό βιασμό, ενώ και ότι δ) ο καταναγκαστικός γάμος εξακολουθεί να προτείνεται ως λύση από την Al-Shabaab. Τα θύματα συχνά αναγκάζονται να παντρευτούν τους βιαστές τους, ως μια μορφή επανόρθωσης των πραγμάτων η οποία επιβάλλεται και από τα παραδοσιακά δικαστήρια της Σομαλίας. Επιπλέον, οι δράστες σπάνια διερευνώνται από τις αστυνομικές αρχές, και τα θύματα δεν λαμβάνουν την υποστήριξη που χρειάζονται. Πολλές γυναίκες και κορίτσια που έχουν υποστεί σεξουαλική βία αποφεύγουν να κινήσουν νομικές διαδικασίες λόγω του φόβου πρόκλησης αντιποίνων από τους δράστες. Στις ελάχιστες περιπτώσεις κατά τις οποίες τα θύματα επιλέγουν να αναφέρουν το περιστατικό που βίωσαν, υποχρεούνται να καταβάλλουν αμοιβές στην αστυνομία ώστε να ανοίξουν φάκελο με την υπόθεσή τους, και να καλύψουν τα έξοδα διατροφής των κατηγορουμένων κατά τη διάρκεια κράτησής τους (Khayre, 2015).

Η κατάσταση αυτή έχει τρομερό αντίκτυπο στα θύματα, τόσο ψυχολογικά όσο και κοινωνικά, ιδιαίτερα όσον αφορά στον τρόπο που αντιμετωπίζονται εντός της κοινότητας στην οποία διαβιούν. Συνήθως, οι γυναίκες αυτές είναι στιγματισμένες και περιφρονημένες από τον περίγυρό τους -πολλές φορές ακόμη και από τις ίδιες τις οικογένειές τους-, με αποτέλεσμα να σπρώχνονται στο περιθώριο. Κάποια θύματα δεν έχουν καν τη δυνατότητα να παντρευτούν εντός της κοινότητας εξαιτίας της προκατάληψης που περιβάλλει τον βιασμό. Η ψυχολογική υποστήριξη των θυμάτων παρέχεται κυρίως από διεθνείς Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις που δρουν στην περιοχή, ή άλλους διεθνείς οργανισμούς όπως ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών, οι οποίοι μέσω εκστρατειών ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του κοινού παρέχουν συμβουλές στους επιζώντες σεξουαλικής κακοποίησης, καθώς και σε όσους έχουν υποστεί έμφυλη βία γενικότερα. Έτσι πετυχαίνουν συχνά τον στόχο τους παρακινώντας τα άτομα εντός της κοινότητας με την οποία συνεργάζονται στη βελτίωση του τρόπου διαχείρισης περιστατικών σεξουαλικής βίας σε κάθε της μορφή (United Nations Assistance Mission in Somalia – Human Rights Activist in Support of Victims of Sexual Violence in Somalia, 2017).

Συμπέρασμα

Youth to End Sexual Violence

Όπως φαίνεται και από τα παραπάνω, η σεξουαλική βία κατά τη διάρκεια πολέμου είναι ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που καλείται να αντιμετωπίσει η διεθνής κοινότητα, και το οποίο ταλαιπωρεί τον άμαχο πληθυσμό. Παράλληλα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες χρησιμοποιείται και ως όπλο πολέμου με στόχο τη γενοκτονία ή την εθνοκάθαρση αντίπαλης ομάδας, ιδίως όταν πρόκειται για μειονοτική φυλετική ομάδα. Η περίπτωση της Σομαλίας είναι αξιοπρόσεχτη, καθώς πρόκειται για έναν εμφύλιο πόλεμο ατέρμονο, με τα κρούσματα της σεξουαλικής βίας να αυξάνονται αισθητά χρόνο με τον χρόνο, και να προέρχονται από όλες τις δυνάμεις που βρίσκονται σε σύγκρουση – ακόμη και από εκείνες που χαρακτηρίζονται ως “ειρηνευτικές”. Ωστόσο, η πιθανότητα να εξαλειφθούν τα περιστατικά αυτά είναι ελάχιστη, καθώς ακόμα και τα ίδια τα θύματα δεν δημοσιοποιούν τις εμπειρίες τους, εφόσον η προκατάληψη και ο στιγματισμός είναι η μόνη αντιμετώπιση που δέχονται από τα μέλη της κοινότητάς τους, ενώ η ίδια συμπεριφορά παρατηρείται συχνά και στο πλαίσιο της οικογένειάς τους. Σε κάθε περίπτωση, όλοι οι υπεύθυνοι οργανισμοί που δρουν στην περιοχή θα πρέπει να καταβάλλουν κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες για να σπάσει σταδιακά η προαναφερθείσα παρωχημένη αντίληψη περί των θυμάτων, αλλά και να συνεχίσουν το έργο τους στην ψυχολογική υποστήριξη των τελευταίων – ένας τομέας με αναμφίβολα επιτυχημένα αποτελέσματα.

Πηγές:

1. United Nations Institute of Peace. (2013). Special Report: Wartime Sexual Violence
   Misconceptions, Implications, and Ways Forward.
   https://www.usip.org/sites/default/files/resources/SR323.pdf
2. Office of the Special Representative of the Secretary-General. (2018). Sexual Violence in Conflict-Somalia.
   https://www.un.org/sexualviolenceinconflict/countries/somalia/
3. Amnesty International. (n.d.). Somalia 2017/2018
   https://www.amnesty.org/en/countries/africa/somalia/report-somalia/
4. Viseur Sellers, P. (2007). The Prosecution of Sexual Violence in Conflict: The Importance of Human Rights as Means of Interpretation.
   https://www.ohchr.org/Documents/Issues/Women/WRGS/Paper_Prosecution_of_Sexual_Violence.pdf
5. Khayre, A. (2015). Sexual Terror and Impunity in Somalia.
   https://fpif.org/sexual-terror-and-impunity-in-somalia/
6. justice.gov. (2018). Country Policy and Information Note – Somalia: Women Fearing Gender-Based Violence.
   https://www.justice.gov/eoir/page/file/1051701/download
7. United Nations Assistance Mission in Somalia. (2017). Human Rights Activist in Support of Victims of Sexual Violence in Somalia.
   https://unsom.unmissions.org/human-rights-activist-acts-support-victims-sexual-violence-somalia 
8. Security Council of United Nations. (2008). Resolution 1820/08
   https://www.securitycouncilreport.org/atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-CF6E4FF96FF9%7D/CAC%20S%20RES%201820.pdf
9. ΒBC News. (2017). Who Are Somalia’s Al-Shabaab?
   https://www.bbc.com/news/world-africa-15336689