Καθώς η παγκόσμια κοινότητα έρχεται σταδιακά αντιμέτωπη με έναν συνεχώς αυξανόμενο πληθυσμό, με την υπερθέρμανση του πλανήτη και την αδιαμφισβήτητη εξάντληση των φυσικών πόρων, είναι κοινός τόπος ότι το σημερινό παραγωγικό και καταναλωτικό μοντέλο δεν θα αντέξει για πολύ ακόμα. Σύμφωνα με μελέτη του ιδρύματος Ellen McArthour, το 80% των προϊόντων που καταναλώνει κάθε πολίτης των χωρών του ΟΟΣΑ καταλήγουν σε σκουπιδότοπους, καταστρέφονται ή μετατρέπονται σε λήμματα. Το ενδιαφέρον στρέφεται, πλέον, προς ένα διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης. Σε όλους τους διεθνείς οικονομικούς κύκλους και, κυρίως, στην ΕΕ αναγνωρίζεται η ανάγκη μετάβασης από το “γραμμικό” μοντέλο παραγωγής σε ένα νέο, καινοτόμο και αποτελεσματικό μοντέλο που προϋποθέτει νέους τρόπους σύλληψης, παραγωγής και κατανάλωσης, και κυρίως να απαιτεί την ενεργό συμμετοχή όλων των φορέων της οικονομικής ζωής. Στο πλαίσιο αυτό, η έννοια της “κυκλικής” οικονομίας ενσαρκώνει το όνειρο μιας ιδανικής οικονομίας στην οποία τίποτα δεν θα χάνεται, και τα πάντα θα ξαναδημιουργούνται.

Το έτος 2017 θεωρήθηκε ως το έτος της Κυκλικής Οικονομίας για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τον Ιούλιο του 2014 παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το “Πακέτο Κυκλικής Οικονομίας” ύψους 6,1 δισεκατομμυρίων ευρώ, το οποίο περιλαμβάνει αρκετούς φιλόδοξους στόχους. Κατόπιν πολλών πιέσεων από επιχειρηματικά λόμπι που δήλωναν “μη έτοιμα” για τη μετάβαση στη νέα εποχή, το 2015 η Commission απέσυρε την πρόταση, με τη δέσμευση να την επαναφέρει εντός του 2017. Πράγματι, στο νεοεισαχθέν πακέτο μέτρων καταγράφονται αναθεωρημένες νομοθετικές προτάσεις σχετικά με την πρόληψη διαχείρισης των απορριμμάτων, την επαναχρησιμοποίηση και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Με αυτόν τον τρόπο τίθενται σαφείς στόχοι για τη μετάβαση της Ευρώπης προς μια κυκλική οικονομία, και για τη δημιουργία μιας αξιόπιστης, μακροπρόθεσμης πορείας στη διαχείριση των αποβλήτων και στην ανακύκλωση.

Ειδικότερα, το σχέδιο δράσης της Ε.Ε. αποτελείται από ένα σύνολο τόσο γενικών όσο και συγκεκριμένων δράσεων. Ο καλύτερος σχεδιασμός για την κυκλικότητα των προϊόντων είναι το κλειδί για τη διευκόλυνση της ανακύκλωσης, και για τη συμβολή στην παραγωγή προϊόντων που είναι επισκευαστικά ευκολότερα ή πιο ανθεκτικά, εξοικονομώντας έτσι πολύτιμους πόρους. Στήριγμα στην προσπάθεια αυτή θα είναι ο επιχειρηματικός κόσμος, ο οποίος μπορεί να αδράξει τις ευκαιρίες που προσφέρονται για τη δημιουργία ανταγωνιστικών προϊόντων που θα διαρκούν πολύ περισσότερο. Αυτοκίνητα, υπολογιστές, οικιακές συσκευές, συσκευασίες και πολλά άλλα προϊόντα μπορούν να σχεδιαστούν με γνώμονα την ανθεκτικότητα, την επαναχρησιμοποίηση, την επισκευή, την ανακατασκευή και την ανακύκλωση. Οι εξελίξεις στην περιβαλλοντική καινοτομία εξασφαλίζουν νέα προϊόντα, διεργασίες και τεχνολογίες, αλλά και οργανωτική δομή. Από αυτή τη νέα προσέγγιση θα προκύψουν πολλές επιχειρηματικές ευκαιρίες για μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ). Η Ευρωπαϊκή Πλατφόρμα για την Αποδοτική Χρήση των Πόρων έχει εντοπίσει αρκετούς πολλά υποσχόμενους τομείς για τις επιχειρήσεις – όπως η βελτίωση της πληροφόρησης αναφορικά με τις πρώτες ύλες που περιέχει ένα προϊόν, και με τον τρόπο επισκευής ή ανακύκλωσης. Επιπλέον, απαιτούνται νέα χρηματοοικονομικά και λογιστικά πλαίσια που θα ενθαρρύνουν την αποδοτική χρήση των πόρων και την κυκλικότητα, αντί για τη σπάταλη κατανάλωση. Και για να βοηθηθούν οι θεσμικοί επενδυτές στο να επενδύσουν περισσότερο στην κυκλική οικονομία, θα πρέπει να διερευνηθούν οι δυνατότητες της αγοράς ομολόγων – μεταξύ άλλων, και για τα μικρά έργα και τις ΜΜΕ.

Η ιδέα της “κυκλικής οικονομίας” (circular economy) άρχισε να συζητείται ιδιαίτερα στους κύκλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης όταν πια η οικονομική κρίση είχε αποκαλύψει τις δομικές αδυναμίες της ευρωπαϊκής οικονομίας, και είχε αμφισβητήσει πρακτικές που σχετίζονταν με θέματα που αγγίζουν την υπόσταση, τις αξίες και το μέλλον της ενωμένης Ευρώπης. Όπως επιγραμματικά περιγράφεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η αλλαγή προϋποθέτει τη στροφή από το μοντέλο “προμήθεια, παραγωγή, κατανάλωση και απόρριψη” –το οποίο αποτελούσε τη βάση ενός “γραμμικού” μοντέλου παραγωγής- σε ένα μοντέλο που βασίζεται στο τετράπτυχο “επαναχρησιμοποίηση, επισκευή, ανακαίνιση και ανακύκλωση”.

Το μοντέλο αυτό χαρακτηρίζεται από πέντε βασικές αρχές. Η εξάλειψη των αποβλήτων βρίσκεται στην κορυφή της πυραμίδας. Ειδικότερα, τα βιολογικά και τεχνικά μέρη κάθε προϊόντος θα πρέπει να έχουν κατασκευασθεί με τη δυνατότητα για αποσυναρμολόγηση και επαναπροσδιορισμό της χρήσης τους. Περαιτέρω, υπογραμμίζεται ως δεύτερη αρχή η ανθεκτικότητα των συστημάτων με πολυποίκιλες συνδέσεις και κλίμακες απέναντι σε εξωτερικά πλήγματα – σε αντίθεση με τα συστήματα που είναι οικοδομημένα στη βάση της αποδοτικότητας. Ως τρίτη αρχή ορίζεται ότι η ενέργεια θα πρέπει να προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές, ενώ η τέταρτη αρχή στηρίζεται στη σκέψη ότι οι τιμές πρέπει να αντανακλούν το πραγματικό κόστος. Τέλος, κρίνεται επιτακτικό να σκέφτεται κανείς με όρους συστήματος, και να καταλαβαίνει το πώς τα πράγματα επηρεάζουν το ένα το άλλο συνολικά.

Για την επίτευξη των στόχων αυτών η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προωθεί έναν αριθμό μέτρων που περιλαμβάνουν νέες προτάσεις για τη διαχείριση των αποβλήτων, δείκτες για την παρακολούθηση της αποδοτικότητας των πόρων, πολιτικές για την προώθηση της ανακύκλωσης και την ενίσχυση της βιωσιμότητας των κύκλων ζωής των προϊόντων, πρωτοβουλίες για τη δημιουργία πράσινων θέσεων εργασίας, καθώς και κίνητρα για την υποστήριξη των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Όπως αναφέρει και η αρμόδια Ευρωπαία επίτροπος για θέματα Έρευνας, Καινοτομίας και Επιστήμης, Máire Geoghegan-Quinn, τα θέματα αυτά θα προωθηθούν ακόμη περισσότερο μέσω του προγράμματος “Ορίζοντας 2020”. Ως αποτέλεσμα, όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά στο Πρόγραμμα, προτάσεις που προκύπτουν από τις νέες αυτές προσεγγίσεις είναι η ανακύκλωση των υφασμάτων, η δημιουργία συστημάτων κοινής χρήσης αυτοκινήτων, τα “καφενεία επισκευών” (repair cafés) και η εισαγωγή νέων επιχειρηματικών μοντέλων που θα μετατρέπουν τους “καταναλωτές” σε “χρήστες”, και θα στρέφουν τη ζήτηση από τα προϊόντα μίας χρήσης στις υπηρεσίες μίσθωσης και επισκευής.

Οι πόλεις θα διαδραματίσουν ουσιαστικό ρόλο κατά την παγκόσμια μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία. Στις αστικές περιοχές της Ευρώπης κατοικούν πάνω από τα 2/3 του πληθυσμού της ΕΕ, τα οποία αντιπροσωπεύουν περίπου το 80% της κατανάλωσης ενέργειας, και παράγουν έως και το 85% του ΑΕΠ της ηπείρου. Αυτές οι αστικές περιοχές είναι οι κινητήριες δυνάμεις της ευρωπαϊκής οικονομίας, και δρουν ως καταλύτες δημιουργικότητας και καινοτομίας παντού στην Ένωση. Ως εκ τούτου, οι αστικές πολιτικές έχουν ευρύτερη διασυνοριακή σημασία και, γι’ αυτόν τον λόγο, η αστική ανάπτυξη είναι καθοριστική για την περιφερειακή πολιτική της ΕΕ. Οι πόλεις θεωρούνται τόσο η πηγή όσο και η λύση των σημερινών οικονομικών, περιβαλλοντικών και κοινωνικών προκλήσεων. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά των πόλεων είναι η υψηλή συγκέντρωση πόρων, κεφαλαίου, δεδομένων και ταλέντων σε μια μικρή γεωγραφική περιοχή. Τίθενται οι βάσεις για μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα των κύκλων ανακύκλωσης και των κύκλων συλλογής υλικών. Δημιουργούνται περισσότερες ευκαιρίες για επιχειρηματικά μοντέλα επαναχρησιμοποίησης και συλλογής, όπου τα προϊόντα ή τα περιουσιακά στοιχεία αλλάζουν πολλούς και διαφορετικούς χρήστες, συνήθως μέσα σε μια γειτονιά ή μικρότερη γεωγραφική μονάδα. Οι πόλεις επιτρέπουν, τέλος, την ανταλλαγή και επαναχρησιμοποίηση μοντέλων.

Επιπλέον, οι ευρωπαϊκές πόλεις προσφέρουν το κατάλληλο πλαίσιο για την ύπαρξη τόσο μιας μεγάλης προσφοράς υλικών, όσο και μιας υψηλής ζήτησης της αγοράς για τα αγαθά και τις υπηρεσίες που προέρχονται από τα νέα επιχειρηματικά μοντέλα της κυκλικής οικονομίας. Με άλλα λόγια, είναι επαρκής η κλίμακα των πόλεων για ανάδειξη “αποτελεσματικών αγορών”. Ακόμα, είναι εκπληκτικό το μέγεθος επίδρασης των κυβερνήσεων των πόλεων στον πολεοδομικό σχεδιασμό. Ως εκ τούτου, οι τοπικές κυβερνήσεις μπορούν να διαδραματίσουν ενεργό ρόλο στην ενσωμάτωση των αρχών της κυκλικής οικονομίας σε όλες τις αστικές λειτουργίες και πολιτικές. Οι εμπειρογνώμονες εκτιμούν ότι, σε παγκόσμια κλίμακα, το 60% των κτιρίων που θα υπάρχουν μέχρι το 2050 δεν έχει ακόμη οικοδομηθεί. Αποτελεί μια τεράστια ευκαιρία για τις τοπικές κυβερνήσεις να χρησιμοποιήσουν την επιρροή τους για την εξαρχής εφαρμογή των αρχών της κυκλικής οικονομίας στην υποδομή αυτή, αλλά και για πιλοτικά προγράμματα σε τοπικό επίπεδο, προκειμένου να συμμετάσχουν και οι εθνικοί και επιχειρηματικοί παράγοντες στη διαδικασία. Επίσης, η ψηφιακή τεχνολογία επέτρεψε μια θεμελιώδη μετατόπιση του τρόπου λειτουργίας της οικονομίας, μέσω της συλλογής και ανάλυσης δεδομένων σχετικά με τα υλικά, τους ανθρώπους και τις εξωτερικές συνθήκες. Έτσι προσφέρει τη δυνατότητα στις τοπικές κυβερνήσεις να προσδιορίσουν τους βασικούς τομείς των διαρθρωτικών αποβλήτων, και να παράσχουν συστημικές λύσεις. Τεχνολογίες όπως οι γεωπεριφερειακές πληροφορίες, η διαχείριση μεγάλων δεδομένων και η εκτεταμένη συνδεσιμότητα έχουν εντοπιστεί ως παράγοντες που επιτρέπουν τη δραστηριότητα της κυκλικής οικονομίας στις πόλεις.

Αποτελεί ενθαρρυντικό γεγονός ότι οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής γνώρισαν θερμή υποδοχή από τα κράτη-μέλη της Ένωσης. Η αλλαγή που προτείνεται να γίνει μέσω της προσέγγισης της Κυκλικής Οικονομίας βασίζεται στη μεγιστοποίηση της απόδοσης των υπαρχόντων πόρων, αλλά και στη μείωση των απωλειών κατά τη χρήση. Επίσης, ο σκοπός της αλλαγής είναι διττός. Πρώτον, θα πρέπει να μάθει κανείς να υπολογίζει τα απόβλητα ως πόρους, και να μην αφήνει τίποτα αναξιοποίητο. Δεύτερον, θα πρέπει να εγκαταλειφθεί η προσέγγιση της εξόρυξης περιορισμένων πρώτων υλών, της χρήσης τους στην παραγωγή και, στη συνέχεια, της απόρριψης και της υπόγειας ταφής τους. Ωστόσο, η τόνωση της κυκλικής οικονομίας απαιτεί εκτεταμένη πολιτική υποστήριξη σε ευρωπαϊκό, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, καθώς συνεχίζουν να υφίστανται συγκεκριμένα πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και τεχνολογικά εμπόδια στην ευρύτερη υλοποίηση και ανάληψη. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα συνεχίσει να εργάζεται προς την κατεύθυνση ενός πλαισίου διευκόλυνσης της κυκλικής οικονομίας, το οποίο θα συνδυάζει Κανονισμούς, μέσα βασισμένα στην αγορά, στην έρευνα και στην καινοτομία, κίνητρα, ανταλλαγή πληροφοριών, αλλά και στήριξη προς τις εθελοντικές προσεγγίσεις σε βασικούς τομείς.

Πηγές:

1. Pack, J. and Potter, S. and Gale, W. (2001). The New Urban Economy: Opportunities and Challenges. https://www.brookings.edu/research/the-new-urban-economy-opportunities-and-challenges/.
2. Δρέλλιας, Ε. (2017). Η Θεωρία του Οικονομικού Κύκλου. https://powerpolitics.eu/η-θεωρία-του-οικονομικού-κύκλου/.
3. Κυπριανίδου-Λεοντίδου, Τ. (2018). Κυκλική οικονομία – νέο μοντέλο ανάπτυξης. http://etek.org.cy/mobile/public/article/1012/49/Άρθρο:-Κυκλική-οικονομία—νέο-μοντέλο-ανάπτυξης.
4. Πλιάκος, Κ. (2018). Κυκλική οικονομία: Το οικονομικό μοντέλο του μέλλοντος. http://www.cnn.gr/focus/story/63121/kykliki-oikonomia-to-oikonomiko-montelo-toy-mellontos?v10.