Η κλιματική αλλαγή, πέραν των ποικίλων επιπτώσεών της σε περιβαλλοντικό επίπεδο και στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, αποτελεί και την αιτία πρόκλησης μιας αυξημένης ροής προσφύγων προς διάφορες χώρες. Οι πρόσφυγες που αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τις εστίες τους λόγω της κλιματικής αλλαγής, και να ζητήσουν άσυλο σε κάποια άλλη χώρα -στις περισσότερες περιπτώσεις, γειτονικής της δικής τους- ονομάζονται «περιβαλλοντικοί πρόσφυγες» (“environmental refugees”). Εν συνεχεία, θα αναλυθούν τα αίτια της δημιουργίας των προσφυγικών αυτών ροών, το νομικό τους καθεστώς, καθώς και οι επιστημονικές εκτιμήσεις αναφορικά με ορισμένα Κράτη.

Αίτια

Οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες υποχρεούνται να εξεύρουν άλλο τόπο κατοικίας από εκείνον όπου, μέχρι πρότινος, διέμεναν, εξ’ αιτίας της κλιματικής αλλαγής και ενός άλλου φαινομένου κλιματικής μεταβολής, την υπερθέρμανση του πλανήτη. Επεξηγηματικά, η κλιματική αλλαγή ορίζεται ως η περίπτωση μεταβολής του παγκοσμίου κλίματος και, ειδικότερα, των μετεωρολογικών συνθηκών, η οποία εκτείνεται σε μεγάλη χρονική κλίμακα. Προκαλείται από φυσικά γεγονότα, όπως οι εκρήξεις των ηφαιστείων, καθώς και ανθρώπινες δραστηριότητες. Η υπερθέρμανση του πλανήτη,  δε,  αποτελεί ειδική περίπτωση κλιματικής μεταβολής, και εντοπίζεται ως αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας και των ωκεανών της Γης. Η αποψίλωση και η καύση ορυκτών καυσίμων συντελούν στην υπερθέρμανση του πλανήτη, διότι η τέλεσή τους οδηγεί στην απελευθέρωση αερίων του θερμοκηπίου τα οποία, με τη σειρά τους, δεσμεύουν υψηλά ποσοστά θερμότητας στην ατμόσφαιρα.

Επιπροσθέτως, οι αυξανόμενες θερμοκρασίες, σε συνδυασμό με το φαινόμενο της υπερθέρμανσης του πλανήτη, ευθύνονται για το λιώσιμο των πάγων και, κατά συνέπεια, για τις πλημμύρες και την αύξηση της στάθμης της θάλασσας. Ωστόσο, οι αυξανόμενες θερμοκρασίες σχετίζονται τόσο με την ερημοποίηση όσο και με την ανομβρία, που έχουν ως επακόλουθο τη μετατροπή μιας αρόσιμης έκτασης σε έρημο. Η μετακίνηση πληθυσμών έχει ως αφετηρία και τα προαναφερθέντα φαινόμενα, λόγω της αδυναμίας διαβίωσης σε περιοχές που μαστίζονται από έλλειψη νερού ή, αντιθέτως, από αύξηση της στάθμης του νερού. Φυσικά φαινόμενα, όπως η έκρηξη ηφαιστείων και τα τσουνάμι (το θαλάσσιο αυτό φαινόμενο δημιουργείται κατά την απότομη μετατόπιση μεγάλων ποσοτήτων νερού σε ένα υδάτινο σχηματισμό, όπως σ’ έναν ωκεανό), συγκαταλέγονται στις αιτίες ύπαρξης περιβαλλοντικών προσφύγων.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Διεθνούς Κινήματος Ερυθρού Σταυρού και Ερυθράς Ημισελήνου, οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες υπολογίζονται περισσότεροι από εκείνους που εγκαταλείπουν τις εστίες τους λόγω πολεμικής σύρραξης. Ο Ύπατος Αρμοστής των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες (UNHCR) δήλωσε, επίσης, ότι 36 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν εκτοπισθεί λόγω των φυσικών καταστροφών, και ο αριθμός αυτός θα αυξηθεί τουλάχιστον στα 50 εκατομμύρια μέχρι το 2050. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εκτίμηση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC), όσον αφορά στην αύξηση της στάθμης της θάλασσας. Εκτιμά, δηλαδή, ότι η στάθμη της θάλασσας θα αυξηθεί μεταξύ 0,18 έως 0,6 μέτρα μέχρι το 2100.

Νομικό Καθεστώς

Η Σύμβαση της Γενεύης του 1951 για το Καθεστώς των Προσφύγων ορίζει ποιος είναι πρόσφυγας, τα δικαιώματά του και τις νομικές υποχρεώσεις των Κρατών απέναντί του, ενώ το Πρωτόκολλο του 1967 αφήρεσε τους γεωγραφικούς και χρονικούς περιορισμούς που έθετε η Σύμβαση. Σαφέστερα, το άρθρο 1 της Σύμβασης, όπως αυτή κυρώθηκε από το «ν.δ. 3989 της 19/26 Σ/βρίου 1959 : περί κυρώσεως της πολυµερούς Συµβάσεως περί της Νοµικής Καταστάσεως των Προσφύγων (ΦΕΚ Α’ 201)», αποδίδει τον ορισμό του πρόσφυγα ως εξής: «Παντός προσώπου όπερ συνεπεία γεγονότων επελθόντων πρό της 1^ης Ιανουαρίου 1951 και δεδικαιολογηµένου φόβου διώξεως λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητος, κοινωνικής τάξεως ή πολιτικών πεποιθήσεων ευρίσκεται εκτός της χώρας της οποίας έχει την υπηκοότητα και δεν δύναται ή, λόγω του φόβου τούτου, δεν επιθυµεί να απολαύη της προστασίας της χώρας ταύτης, ή εάν µη έχον υπηκοότητα τινά και ευρισκόµενον συνεπεία τοιούτων γεγονότων εκτός της χώρας της προηγούµενης συνήθους αυτού διαµονής, δεν δύναται ή, λόγω του φόβου ούτου, δεν επιθυµεί να επιστρέψη εις ταύτην. Εν ή περιπτώσει πρόσωπόν τι είναι υπήκοος πλειόνων χωρών, ο όρος “ής έχει την υπηκοότητα” αναφέρεται εις µίαν εκάστην των χωρών ών το πρόσωπον τούτο είναι υπήκοος. Δεν θεωρείται στερούµενον της υπό της χώρας ής έχει την υπηκοότητα παρεχοµένης προστασίας, πρόσωπον όπερ άνευ αιτίας βασιζοµένης επί δεδικαιολογηµένου φόβου δεν έκαµε χρήσιν της υφ’ ετέρας των χωρών ών κέκτηται την υπηκοότητα παρεχοµένης προστασίας». Το Πρωτόκολλο του 1967 προέβλεψε ότι η Σύμβαση εφαρμόζεται και στις υπόλοιπες περιπτώσεις ατόμων που έχουν την ιδιότητα πρόσφυγα, και όχι μόνο στα άτομα που εμπλέκονταν στα γεγονότα που συνέβησαν στην Ευρώπη πριν την 1^η Ιανουαρίου του 1951.

Αξιοσημείωτο είναι, λοιπόν, σε συνάρτηση με τα προαναφερθέντα, ότι η Σύμβαση της Γενεύης του 1951 δεν προστατεύει τους εσωτερικά εκτοπισμένους πληθυσμούς, διότι παραμένουν στο έδαφος της χώρας τους και υπόκεινται στους δικούς της νόμους. Εν αντιθέσει, βάσει ερμηνείας της Συμβάσεως, οι πρόσφυγες έχουν διασχίσει διεθνή σύνορα ευρισκόμενοι τελικά σε μια δεύτερη χώρα, διάφορη της δικής τους, όπου ζητούν άσυλο. Συνεπώς, οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες που έχουν μετακινηθεί από τον τόπο διαμονής τους σε κάποιο άλλο μέρος εσωτερικά της χώρας τους, δεν είναι δυνατό να απολαύουν της προστασίας της Σύμβασης του 1951, καθώς δεν έχουν εκτοπιστεί σε μια δεύτερη χώρα. Ωστόσο, στις κατηγορίες των ατόμων που προστατεύονται βάσει της Συμβάσεως της Γενεύης δεν περιλαμβάνονται και οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες που έχουν καταφύγει σε μια δεύτερη χώρα, διότι δεν έχουν διωχθεί λόγω φυλής, θρησκείας, εθνικότητος, κοινωνικής τάξεως ή πολιτικών πεποιθήσεων, όπως προβλέπεται ρητά στο προαναφερθέν άρθρο 1. Οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες δεν έχουν αναγνωριστεί επίσημα ως κατηγορία προσφύγων, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο.

Οι προτάσεις για τη νομική επίλυση του ζητήματος και την απόδοση ενός διεθνούς ορισμού για τους «περιβαλλοντικούς πρόσφυγες», με σκοπό την επαρκέστερη προστασία τους, ποικίλουν, και η συζήτηση είναι συνεχής. Ο κύριος El-Hinnawi, ως δημιουργός της έννοιας του περιβαλλοντικού πρόσφυγα, πρότεινε τον εξής ορισμό «Οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες είναι αυτοί που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, μόνιμα ή προσωρινά, εξ’ αιτίας μιας σημαντικής περιβαλλοντικής καταστροφής (φυσικής ή προκληθείσης από ανθρώπους) που έθεσε σε κίνδυνο την ύπαρξή τους και/ή επηρέασε σημαντικά την ποιότητα ζωής τους». Σύμφωνα με άλλη άποψη, κρίσιμη για την επίλυση του ζητήματος θεωρείται η αναθεώρηση της Σύμβασης της Γενεύης του 1951, ώστε να συμπεριληφθεί ο περιβαλλοντικός πρόσφυγας στον ορισμό του άρθρου 1, και να προστατεύεται αναλόγως, όπως οι άλλες κατηγορίες προσφύγων. Αντίθετη άποψη υποστηρίζει ότι είναι επιβεβλημένο να υπογραφεί μια νέα Σύμβαση, που θα εξασφαλίζει σαφή δικαιώματα και προστασία στους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες.

Καταληκτικά, η επικρατέστερη νομική προσέγγιση αφορά την εφαρμογή των «Κατευθυντήριων Αρχών του 1998 για την Εσωτερική Εκτόπιση» (“UNHCR Guiding Principles on Internal Displacement”), στους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες που έχουν μετακινηθεί στο εσωτερικό της δικής τους χώρας. Παρά το γεγονός ότι βάσει των ανωτέρω «Κατευθυντηρίων Αρχών» προστατεύονται μόνο οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες που έχουν μετακινηθεί στο εσωτερικό της χώρας τους, και όχι όσοι διέσχισαν τα σύνορά της, υποστηρίζεται ότι μια ανάλογη εφαρμογή άλλων αρχών -έστω και μη δεσμευτικών-, και για τους εξωτερικά εκτοπισμένους, είναι εφικτή. Οι «Κατευθυντήριες Αρχές του 1998 για την Εσωτερική Εκτόπιση» αποτελούν το κατάλληλο μοντέλο για την υιοθέτηση των εθιμικών κανόνων και αρχών, αναφορικά με την προστασία των «εκτοπισμένων λόγω περιβαλλοντικής καταστροφής».

Περιπτωσιολογία

Ορισμένα Κράτη του παγκόσμιου χάρτη βιώνουν τις δυσμενείς επιπτώσεις της καταστροφής του περιβάλλοντος σε μεγαλύτερη κλίμακα από άλλα, και, σύμφωνα με τις επιστημονικές εκτιμήσεις, οι πολίτες τους αντιμετωπίζουν τον κίνδυνο της εκτόπισης για αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Κρίνεται εύλογο να επισημανθεί ότι αναφέρονται ενδεικτικά κάποια από τα Κράτη αυτά, καθώς και ότι η επιλογή τους απετέλεσε επακόλουθο της συνεχούς επιστημονικής συζήτησης που επικρατεί.

Το Μπανγκλαντές, η Βενετία της Ιταλίας και οι Μαλδίβες Νήσοι αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα των προβλημάτων που προκαλεί η αύξηση της στάθμης του νερού. Ο μισός πληθυσμός του Μπαγκλαντές διαβιώνει σε καταλύματα που βρίσκονται λιγότερο από 5 μέτρα άνω της επιφάνειας της θάλασσας, ενώ οι επιστήμονες προβλέπουν ότι θα απολέσει το 20% της έκτασής του μέχρι το 2050, με αποτέλεσμα να δημιουργηθούν ροές 50 εκατομμυρίων περιβαλλοντικών προσφύγων. Η πόλη της Βενετίας βρίσκεται, επίσης, αντιμέτωπη με το φαινόμενο της αύξησης της στάθμης του νερού, και η κεντρική πλατεία της έχει πλημμυρίσει 99 φορές. Οι Νήσοι Μαλδίβες είναι το κράτος που κινδυνεύει αμεσότερα να εξαφανιστεί κάτω από το νερό, καθώς βρίσκεται μόλις 2.4 μέτρα άνω της θαλάσσης. Το λιώσιμο των πάγων, ακόμη, αυξάνει την ποσότητα γλυκού νερού στον Ινδικό ωκεανό, απειλώντας έτσι τους κοραλλιογενείς υφάλους που περιστοιχίζουν τις Νήσους.

Επιπροσθέτως, η Κίνα, το Μαρόκο, η Τυνησία, η Λιβύη και το Κέρας της Αφρικής (Τζιμπουτί, Σομαλία, Αιθιοπία και Ερυθραία) υποφέρουν από τα υψηλά επίπεδα ξηρασίας. Η έρημος Γκόμπι στην Κίνα επεκτείνεται κατά 3.600 τετραγωνικά χιλιόμετρα το χρόνο, ενώ το Μαρόκο, η Τυνησία και η Λιβύη υφίστανται τις δυσμενείς επιπτώσεις της ερημοποίησης, λόγω της απώλειας 386 τετραγωνικών χιλιομέτρων καλλιεργήσιμης γης ετησίως. Οι κάτοικοι των χωρών που βρίσκονται στο Κέρας της Αφρικής έχουν στραφεί αποκλειστικά στη γεωργία αυτοσυντήρησης (δηλαδή, μετέχουν στην παραγωγή μόνο για την κάλυψη των προσωπικών τους αναγκών, και όχι για να πωλήσουν τη σοδειά) εξ’ αιτίας της ξηρασίας και της ερημοποίησης των εδαφών. Ως εκ τούτου, χιλιάδες Σομαλοί και Αιθίοπες έχουν ήδη καταφύγει σε προσφυγικές δομές στην Κένυα, ώστε να παύσουν να υποσιτίζονται και να πεθαίνουν από τη φτώχεια, που είναι απότοκα των περιβαλλοντικών συνθηκών.

Συμπερασματικά, η καταστροφή του περιβάλλοντος και η κλιματική αλλαγή είναι οι αιτίες της υποβάθμισης της ποιότητας ζωής χιλιάδων ανθρώπων ανά την υφήλιο. Οι δραματικές τους συνέπειες στο φυσικό περιβάλλον έχουν γίνει ήδη ορατές εξ’ αιτίας των μετακινήσεων πληθυσμών, υπό την ιδιότητα των περιβαλλοντικών προσφυγών. Ωστόσο, η υιοθέτηση ενός σαφούς νομικού ορισμού για τους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες, και η επαρκής διεθνής προστασία τους οφείλουν να έχουν θέση προτεραιότητας για το νομικό κόσμο. Όσον αφορά, δε, την ανθρώπινη παρέμβαση στη φύση, αν αυτή συνεχιστεί αλόγιστα, είναι επιβεβλημένο να  αποδεχθούμε -παραφράζοντας- το εξής: «Χωρίς σκιά, χωρίς ήλιο, χωρίς πεταλούδες, χωρίς μέλισσες. Χωρίς φρούτα, χωρίς λουλούδια, χωρίς φύλλα, χωρίς μπουμπούκια. Το φυσικό περιβάλλον του 21^ου αιώνα».

Πηγές:

1. Γρηγόριος Τσάλτας (2009) Κλιματική Αλλαγή – Το περιβάλλον μετά τη διεθνή διάσκεψη των Η.Ε. στο Μπαλί.
2. M. R. Sahuquillo, P. R. Blanco (2017). Los refugiados climáticos no tienen dónde buscar asilo. Available at: http://internacional.elpais.com/internacional/2015/12/14/actualidad/1450123647_559457.html [Accessed 18 Mar. 2017].
3. Forced Migration Review (2017). Refugees, climate change and international law. Available at: http://www.fmreview.org/climatechange-disasters/fernandez.html [Accessed 18 Mar. 2017].
4. The Hague Prize for International Law 2011. (2010). International Review of the Red Cross, 92(879), p.835. Available at: https://www.icrc.org/en/download/file/11549/review-879-all.pdf [Accessed 18 Mar. 2017].
5. LaCroix (2016) À la COP22, l’ agriculture africaine face au changement climatique. Available at: http://www.la-croix.com/Economie/Monde/A-COP22-lagriculture-africaine-face-changement-climatique-2016-11-15-1200803163 [Accessed 18 Mar. 2017].
6. Le Monde (2013) Au Bangladesh, survivre avec le changement climatique. Available at: http://www.lemonde.fr/asie-pacifique/article/2013/02/11/au-bangladesh-survivre-avec-le-changement-climatique_1829933_3216.html [Accessed 18 Mar. 2017].
7. Italia (2017) Clima, nuovo studio: Venezia sott’ acqua entro il 2100, Adriatico con 140 cm in più. Available at: http://www.repubblica.it/ambiente/2017/03/02/news/clima_venezia_sott_acqua_entro_il_2100-159621482/ [Accessed 18 Mar. 2017].
8. Refugees, U. (2017). Environment, Disasters and Climate Change. Available at: http://www.unhcr.org/environment-disasters-and-climate-change.html [Accessed 18 Mar. 2017].
9. UNHCR (2004) Guiding Principles on Internal Displacement. Available at: http://www.unhcr.org/protection/idps/43ce1cff2/guiding-principles-internal-displacement.html [Accessed 18 Mar. 2017].
10. Wilson Center (2015) Environmental Refugees. Available at: https://www.wilsoncenter.org/article/environmental-refugees [Accessed 18 Mar. 2017].