Έξι δεκαετίες μετά την υιοθέτηση της Σύμβασης της Χάγης (1954) για την Προστασία Πολιτιστικών Αγαθών σε περίπτωση ένοπλης σύρραξης, ο διάλογος για το πώς μπορούν να προστατευθούν τα μνημεία σε εμπόλεμες περιοχές θεωρείται όχι μόνο επίκαιρος, αλλά και αναγκαίος. Αρκεί να σκεφτούμε τι συμβαίνει στο Ιράκ και τη Συρία. (EUROPA, 2015)

Το θεσμικό πλαίσιο της προστασίας της Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Ως πολιτιστική κληρονομιά ορίζεται το σύνολο των πολιτιστικών αγαθών που αναφέρονται σε ένα τόπο, με την έννοια ότι αυτή περιέχει τα στοιχεία που απαρτίζουν την ιστορική μνήμη του λαού ή της κοινωνίας των ανθρώπων που τον κατοικούν. Σχετίζεται δηλαδή με οτιδήποτε δημιουργήθηκε στο παρελθόν και με την ιστορική του διαδρομή, ενώ παράλληλα διακρίνεται σε υλική και άυλη (UNESCO).

Η Διεθνής Σύμβαση του Παρισιού του 1972 αποτελεί την κατάληξη μιας μακράς διαδικασίας της UNESCO με στόχο την προστασία των πολιτιστικών αγαθών εν καιρώ ειρήνης. Ύστερα από τη σύσταση για τις αρχαιολογικές ανασκαφές, η οποία υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση της UNESCO το 1956, τέθηκαν ορισμένα μέτρα ενάντια στην παράνομη διακίνηση αρχαιοτήτων και υιοθετήθηκε το 1964 η σύσταση για «τα ληπτέα μέτρα για την απαγόρευση και παρεμπόδιση της παράνομης εξαγωγής, εισαγωγής και μεταβίβασης της κυριότητας των πολιτιστικών αγαθών», (βλ. ΠΑΡ. Υπ. Απόφαση αρ. 28856/96). Σύντομα, ωστόσο, έγινε αντιληπτή η ανάγκη θέσπισης ενός δεσμευτικού νομικού κειμένου για το ίδιο θέμα, η οποία οδήγησε, ύστερα από μακρά επεξεργασία, στην υιοθέτηση από τη Γενική Διάσκεψη του οργανισμού, στη 16η σύνοδό της, της «Διεθνούς Σύμβασης που αφορά τα ληπτέα μέτρα για την απαγόρευση και παρεμπόδιση της παράνομης εισαγωγής και μεταβίβασης της κυριότητας των πολιτιστικών αγαθών» (Jiri Toman, 1996).

«Έγκλημα πολέμου» οι παραβιάσεις των τζιχαντιστών στην Συρία και στο Ιράκ

Η UNESCO στην 39η συνεδρίαση της Επιτροπής για την Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά το 2017 χαρακτήρισε βάρβαρες τις επιθέσεις των τζιχαντιστών της οργάνωσης του Ισλαμικού Κράτους στη Συρία και στο Ιράκ, και χαρακτήρισε τις συγκεκριμένες επιθέσεις ως «πολιτιστική εκκαθάριση» και «εγκλήματα πολέμου». Πιο συγκεκριμένα, το Ισλαμικό Κράτος έχει θέσει στο στόχαστρό του ζωτικής σημασίας αρχαιολογικούς χώρους και σπουδαία θρησκευτικά και ιστορικά μνημεία εντός της επικράτειας στην οποία έχει ανακηρύξει την εγκαθίδρυση «χαλιφάτου», με περιοχή που εκτείνεται έως και τα εδάφη του Ιράκ και της Συρίας (UNESCO, n.d). Σύμφωνα με τον Χάρτη του Λονδίνου της 8ης Αυγούστου 1945 (Άρθρο 2) «έγκλημα πολέμου» αποτελούν οι παραβιάσεις των κανόνων και των εθίμων του πολέμου και ως τέτοιες ορίζονται οι φόνοι αμάχων ή ομήρων, η κακομεταχείριση του πληθυσμού των αιχμαλώτων ή των ναυαγών, η διαρπαγή δημόσιας ή ιδιωτικής περιουσίας, η άσκοπη καταστροφή πόλεων, κωμοπόλεων, χωριών και η αδικαιολόγητη από στρατιωτικούς λόγους ερήμωση (UN, n.d).

Στην απόφαση που εξέδωσε η UNESCO αποτυπώνεται η έντονη ανησυχία αυτής όσον αφορά την αρχαία πόλη της Παλμύρας – η οποία καταλήφθηκε και έχει ‘παγιδευτεί’ με νάρκες και εκρηκτικά. Η ανησυχία αυτή επιβεβαιώθηκε, καθώς στην Παλμύρα συντελέστηκε μαζική πολιτιστική εκκαθάριση από τους εξτρεμιστές, η οποία αποσκοπούσε τόσο στην αφαίρεση ανθρώπινων ζωών όσο και στην καταστροφή ιστορικών μνημείων, προκειμένου να αποστερήσει από τον συριακό λαό το παρελθόν του και το μέλλον του (CNN, 2017).

Γιατί οι τζιχαντιστές ανατινάζουν τους ναούς στην αρχαία Παλμύρα;

Γιατί το Ισλαμικό Κράτος καταστρέφει τα μεγαλύτερα έργα τέχνης της ιστορίας της Συρίας και του Ιράκ; Η απάντηση είναι απλή και τη δίνει η Γαλλο-λιβανέζα αρχαιολόγος Joanne Farchakh. Για το κέρδος. Οι στόχοι του Ισλαμικού Κράτους δεν είναι διόλου τυχαίοι. Σύμφωνα με την αρχαιολόγο, τα έργα τέχνης επιλέγονται με βάση την αξία τους, όπως αυτή καθορίζεται από τους διεθνείς αγοραστές. Έπειτα αφαιρούν από κάθε μνημείο-στόχο όλα τα έργα που έχουν μεγάλη αξία – όπως παραδείγματος χάριν αγάλματα, ανάγλυφες παραστάσεις, ψηφιδωτά, ακόμη και ολόκληρα κομμάτια. Στη συνέχεια τα διοχετεύουν στις διεθνείς αγορές, κυρίως μέσω Τουρκίας, καθώς αυτά έχουν μεγάλη ζήτηση στους εμπόρους. «Ήδη έργα τέχνης από την αρχαία Παλμύρα πωλούνται στο Λονδίνο» εξηγεί η Farchakh. Όσο αρχαία αντικείμενα από το Ιράκ και τη Συρία κυκλοφορούν σε όλη την Ευρώπη, το κέρδος για το Ισλαμικό Κράτος είναι παράλληλα τεράστιο. Αφού αποσπάσουν τα έργα τέχνης που επιθυμούν οι τζιχαντιστές, στη συνέχεια ανατινάζουν τα μνημεία καταστρέφοντάς τα ολοσχερώς. Έτσι κρύβουν τις λεηλασίες, αφού με την πλήρη καταστροφή εξαφανίζονται τα στοιχεία, και έπειτα κανείς δεν δύναται να πει με βεβαιότητα τι έχει κλαπεί ή τι έχει ταφεί κάτω από τα ερείπια. Επιπλέον, πέρα από το κέρδος, χρησιμοποιούν τις καταστροφές για σκοπούς που εξυπηρετούν παράλληλα και την προπαγάνδα τους. Είναι γεγονός πως την Παλμύρα δεν την κατέστρεψαν όλη μαζί, αν και θα μπορούσαν. Στην αρχή ανατίναξαν τον ναό του Βάαλ και έπειτα ακολούθησε ο ναός του Μπελ. Οι τζιχαντιστές «λειτουργούν με τα δεδομένα του θεάματος» και γι’ αυτό λίγο λίγο θα συνεχίσουν μέχρι να καταστρέψουν ολοκληρωτικά την αρχαία Παλμύρα. Αυτό τους δίνει τη δυνατότητα να ανεβάζουν την αξία των εμπορευμάτων τους. Όσο πιο πολύ προβάλλονται οι καταστροφές, τόσο πιο ψηλά ανεβαίνουν οι τιμές στην αγορά των αρχαιοκάπηλων. Κάθε αρχαίο έργο τέχνης κοστίζει δισεκατομμύρια δολάρια, εξηγεί η Farchakh, τονίζοντας ότι οι αρχαιοκάπηλοι είναι πάντα έτοιμοι να τα δώσουν ενισχύοντας οικονομικά το Ισλαμικό Κράτος (Robert Fisk, 2015).

Η αντιμετώπιση του φαινομένου από την UNESCO

Πόλεις όπως η Νιμρούντ, η Μοσούλη και η Χάτρα έχουν ισοπεδωθεί από εκσκαφείς και εκρηκτικά, φέρνοντας το Ιράκ στην θέση να ζητά διεθνή βοήθεια. Ο Διευθυντής του Γραφείου της UNESCO Άλεξ Πλάτε έχει δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα της διεθνούς κοινότητας, περιγράφοντας την κατάσταση. Ειδικότερα, διευκρινίζει πως αφενός δεν είναι δυνατή η αποστολή στρατιωτικής δύναμης για την προστασία των μνημείων στις περιοχές, γιατί η UNESCO δεν έχει τέτοιου είδους δικαιοδοσία, και πως αφετέρου είναι δυνατή η συνεργασία με την κυβέρνηση του Ιράκ ώστε να περιοριστούν οι καταστροφές και οι βιαιότητες εναντίον μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς. Επιπλέον, η ηγεσία της UNESCO έχει προβεί σε συζητήσεις με πολιτικούς και θρησκευτικούς ηγέτες της περιοχής, το Συμβούλιο Ασφαλείας και το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο προκειμένου η διεθνής κοινότητα να διαμορφώσει συμμαχία υπέρ της προστασίας της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Απέναντι σε ισχυρισμούς πως οι πολίτες βρίσκονται αδύναμοι μπροστά στις βαρβαρότητες του Ισλαμικού κράτους, απαντά πως, μέσω μιας συγκεντρωμένης και ισχυρής στήριξης από την διεθνή κοινότητα, από τα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας και από τα μέλη της ιρακινής και διεθνούς ακαδημαϊκής κοινότητας, είναι εφικτή η διαμόρφωση μιας συμμαχίας η οποία θα αποτελεί την απάντηση σε όλα τα παραπάνω προβλήματα. Σχετικά με τα απειλούμενα μνημεία, ο αριθμός τους ανέρχεται σε χιλιάδες, με τα εμβληματικότερα αυτών να αντιμετωπίζουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο. Είναι αδιαμφισβήτητο πως οι βιαιότητες στη Χάτρα -μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς- ισοδυναμούν με επιθέσεις εναντίον των Πυραμίδων της Αιγύπτου ή με τον τόπο γέννησης του Βούδα στο Νεπάλ, δείγματα που φανερώνουν την επιτάχυνση της καταστροφής. Η αρχαία πόλη Ασσούρ βρίσκεται στη λίστα με τα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως είναι και η Σαμάρα, πόλη υψηλής ιστορικής σημασίας στο Ιράκ (EURONEWS, 2015).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί προωθητική δύναμη για οικονομική και κοινωνική ευημερία, καθώς είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την δημιουργία και τη διατήρηση της εθνικής ταυτότητας. Η προστασία της προαπαιτεί ξεκάθαρη πολιτιστική πολιτική διαχείρισης, η οποία λαμβάνει υπόψη πιθανές επιπτώσεις καταστροφής της, ενώ είναι απαραίτητο να συνεργαστούν αρμονικά προς ένα κοινό στόχο οι επίσημοι αρμόδιοι φορείς και οι τοπικοί παράγοντες. Παρόλο που τις τελευταίες δεκαετίες έχουν υιοθετεί Διεθνείς Συνθήκες Προστασίας της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς, η λεηλάτηση ζωτικής σημασίας μνημείων συνεχίζει να παραμένει μείζον ζήτημα για την διατήρησή της. Η διατάραξη της ειρήνης στις περιοχές της Μέσης Ανατολής έχει επιφέρει ως αποτέλεσμα τη μη προβολή και επιστημονική μελέτη των τοπικών πολιτισμών, ενώ παράλληλα η οικονομική καχεξία, συγκριτικά με την Δύση, αποτελούσε ανέκαθεν βασικό ανασταλτικό παράγοντα στην ομαλή λειτουργία των κοινωνικών δομών, η οποία με τη σειρά της έχει οδηγήσει σε υποβάθμιση του πολιτιστικού πλούτου της περιοχής. Στρατοί εισβολής, αντάρτες και η ελλιπής εκπαίδευση σημαντικού ποσοστού του πληθυσμού συνιστούν την εικόνα καταστροφής μνημείων του Ιράκ και της Συρίας.

Πηγές:

1. Robert, F. (2015). Isis profits from destruction of antiquities by selling relics to dealers – and then blowing up the buildings they come from to conceal the evidence of looting. https://www.independent.co.uk/voices/isis-profits-from-destruction-of-antiquities-by-selling-relics-to-dealers-and-then-blowing-up-the-10483421.html
2. CNN GREECE. (2017). UNESCO: «Νέο έγκλημα πολέμου» στην Παλμύρα από το Ισλαμικό Κράτος (pics). https://www.cnn.gr/news/kosmos/story/63683/unesco-neo-egklima-polemoy-stin-palmyra-apo-to-islamiko-kratos-pics
3. Euronews. (2015). UNESCO: «Εγκλήματα πολέμου» η καταστροφή μνημείων από τους τζιχαντιστές στο Ιράκ. http://gr.euronews.com/2015/03/09/more-iraq-sites-at-risk-from-isil-cultural-cleansing-unesco
4. UNESCO. (n.d.). Προστασία Πολιτιστικών Αγαθών σε περίπτωση Ένοπλης Σύρραξης. http://www.unesco.org.cy/Programmes-Prostasia_Politistikon_Agathon_se_periptosi_Enoplis_Syrraksis,GR-PROGRAMMES-04-05,GR
5. EUROPA. (2015). Document 52015IP0179. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/ALL/?uri=CELEX%3A52015IP0179
6. UNITED NATIONS. (n.d.). War Crimes. https://www.un.org/en/genocideprevention/war-crimes.shtml
7. Jiri, T. (1996). Protection of Cultural Property in the Event of Armed Conflict. εκδ. Dartmouth
8. UNESCO. (n.d). What is meant by “cultural heritage”? http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/illicit-trafficking-of-cultural-property/unesco-database-of-national-cultural-heritage-laws/frequently-asked-questions/definition-of-the-cultural-heritage/