H δύση του Σοβιετικού Ανθρώπου

Την αυγή της δεκαετίας του ’90 στη Μόσχα, κάτι είχε φτάσει στο τέλος του. Οι άνθρωποι, κλεισμένοι σαν αγρίμια μέσα στα σπίτια τους, το κατάλαβαν, εκείνον τον Αύγουστο του 1991, όταν τα τεθωρακισμένα είχαν βγει στους δρόμους. Το σταλινικό όραμα της ανάπλασης του αρχετυπικού ανθρώπου της Παλαιάς Διαθήκης, του Αδάμ, και της δημιουργίας του hommo sovieticus είχε αρχίσει να φθείρεται. Στη θέση του είχε αρχίσει σταδιακά να στήνεται ένα νέο σκηνικό: εκείνο της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και της εξόδου του ρωσικού λαού από τον πολύχρονο Ψυχρό Πόλεμο, ο οποίος είχε εξασθενίσει τις δυνάμεις πολιτικών και πολιτών σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής και της οικονομικής ζωής. Βεβαίως, μία τέτοια αλλαγή δεν θα λάμβανε χώρα αναίμακτα. Γιατί, όπως πολύ σωστά παρατηρεί η Svetlana Alexievich στο Τέλος του Κόκκινου Ανθρώπου -το τελευταίο της χρονικό πριν τη βράβευσή της με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 2015-, οι Ρώσοι ήταν ένας λαός πολεμικός, που -ακόμη κι εν καιρώ ειρήνης- είχε συνηθίσει τις στρατιωτικές παρελάσεις, τα πολεμικά εμβατήρια και τη θυσία μίας ήρεμης και ευτυχισμένης ζωής στο βωμό των μεγάλων οραμάτων που οδήγησαν στην Οκτωβριανή Επανάσταση. Τούτο από μόνο του εξηγεί τους λόγους για τους οποίους οι μεγάλες αλλαγές που θα επέρχονταν από τον Mikhail Gorbachev τα επόμενα χρόνια, θα τοποθετούσαν όλο το ρωσικό δυναμικό σε μία φάση πρωτοφανούς διχασμού.

Σοβιετική Ένωση: Εκατό Χρόνια Πολιτικής Μοναξιάς

Πηγή: IGN

Όπως είναι γνωστό, οι διεθνείς σχέσεις είναι φτιαγμένες από κρύσταλλο, και συχνά τόσο προσωποκρατούμενες, ώστε οι τύχες των λαών καταλήγουν να εξαρτώνται αποκλειστικά από τη βούληση των μονολιθικών “ανδριάντων” της εξουσίας. Η πρακτική εφαρμογή της προαναφερθείσας θέσης στην ψυχροπολεμική περίοδο γίνεται αντιληπτή μέσα από το χάσμα που άρχισε να μεγαλώνει ανάμεσα στην Κίνα και τη Σοβιετική Ένωση. Οι ηγετικές προσωπικότητες που ανέλαβαν την εξουσία στη μετασταλινική περίοδο εμφάνιζαν φανερή διάσταση στις πρακτικές τους, με το φιλόδοξο -αλλά γραφειοκράτη- Khrushchev να να ηγείται της Σοβιετικής Ένωσης, και το νικηφόρο επαναστάτη Mao της Κίνας. Το 20ό συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (το Φεβρουάριο του 1956), και η άρνηση των Σοβιετικών να βοηθήσουν ουσιαστικά την Κίνα με πυρηνικό εξοπλισμό απέναντι στην απειλή των ΗΠΑ άρχισαν να οξύνουν το πολιτικό σκηνικό, και να οδηγούν με σταθερά βήματα στη σινοσοβιετική ρήξη και στην απομόνωση των δύο πλευρών. Η Κίνα και η Σοβιετική Ένωση αποτελούσαν πλέον δύο μοναχικούς πολιτικούς ογκόλιθους, οι οποίοι κινούνταν με βαριά βήματα μέσα στις κατακόμβες της Ιστορίας.

Τα μικρά συνοριακά επεισόδια που ξεκίνησαν μεταξύ των δύο πλευρών το Μάρτιο του ’69 -με αφορμή μία ενέδρα σε σοβιετικό στρατιωτικό άγημα-, δείχνουν πως το πλήγμα είναι ανεπανόρθωτο, και πως οι προτεραιότητες της Σοβιετικής Ένωσης έχουν αλλάξει. Η τελευταία απομακρύνεται με αλματώδεις ρυθμούς από τα ιδεολογικά πρότυπα της λενινικής και σταλινικής περιόδου. Την απομάκρυνση αυτή θα εκφράσει εναργώς με τις πολιτικές του ενέργειες ο Mikhail Gorbachev, ένας ρομαντικός ουμανιστής -για τους θαυμαστές του-, ή ο άνθρωπος με το σημάδι του διαβόλου – για τους κατακριτές του.

Οι ριζικές αλλαγές για να σωθεί μία ανθρωπότητα που ψυχορραγούσε

Ρήγκαν και Γκορμπατσόβ. Πηγή: History.com

Η εμφάνιση του Gorbachev στην πολιτική σκηνή συνδέθηκε άρρηκτα με το αίτημα Περεστρόικα (перестро́йка = αλλαγή). Με το σύνθημα αυτό εννοούνταν η ριζική μεταβολή των συνθηκών διαβίωσης του ρωσικού λαού, ο οποίος φαινόταν εξουθενωμένος από τις σαρωτικές πολιτικές μεταρρυθμίσεις, τον αυταρχισμό της εξουσίας (που αποφάσιζε για αυτόν χωρίς αυτόν), αλλά και τον υποβιβασμό της ανθρώπινης ζωής μέσω των μαζικών εκκαθαρίσεων και των στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας (Gulak). Ο Gorbachev -ο οποίος θεωρήθηκε αργότερα ως “μέγας νεκροθάφτης του σοσιαλισμού“- αναμφισβήτητα επέφερε ριζικές αλλαγές στο ψυχροπολεμικό σκηνικό, αφού, για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια, έγιναν προσπάθειες προσέγγισης των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, σε ένα πλαίσιο κατανόησης και κοινής προοπτικής.

Το ερώτημα, όμως, παραμένει: Μήπως, εκτός από τον εσωτερικό μαρασμό, υπήρχαν και εξωτερικοί παράγοντες που ώθησαν τη Σοβιετική Ένωση σε λύση συμβιβασμού, όσον αφορά την εξωτερική της πολιτική; Η απάντηση του Gorbachev στο ερώτημα αυτό ήταν αφοπλιστική: “Η ανθρωπότητα έπαψε να είναι αθάνατη”. Με αυτό, αναφερόταν στη διαρκή ανασφάλεια που είχε δημιουργηθεί εξαιτίας των ψυχροπολεμικών σχέσεων μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και ΗΠΑ, αλλά και στα συλλογικά τραύματα που είχαν γεννήσει οι εχθροπραξίες σε παγκόσμιο επίπεδο τα τελευταία πενήντα χρόνια.

Η εξωτερική πολιτική του Gorbachev, λοιπόν, κινήθηκε ακριβώς στο πλαίσιο μίας ανθρωπότητας που, όχι μόνο δεν είναι αθάνατη, αλλά μάλιστα ψυχορραγούσε, σε μία εποχή κατά την οποία ο Ψυχρός Πόλεμος είχε φτάσει σε μία κρίσιμη καμπή. Για πρώτη φορά, μετά από τόσα χρόνια, έγιναν στρατηγικές κινήσεις αποκατάστασης των σχέσεων των δύο κολοσσών -των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και της Σοβιετικής Ένωσης- μέσω της συμφωνίας της  Γενεύης (1985/1987), η οποία είχε ως στόχο τον περιορισμό των στρατηγικών πυρηνικών όπλων. Όταν, φυσικά, ο Reagan και ο Gorbachev έδωσαν τα χέρια σε κλίμα πανηγυρικό, κανείς δεν αμφέβαλε ότι, για πρώτη φορά, γινόντουσαν δυναμικά βήματα που θα έφερναν την ανθρωπότητα στην πολυπόθητη ειρήνευση και παύση των ταραχών.

Το τελευταίο κεφάλαιο μίας αυτοκρατορίας

19 Αυγούστου 1991. Σωματοφύλακες περιβάλλουν τον Μπόρις Γιέλτσιν (αριστερά), καθώς ο ίδιος απευθύνεται σε πλήθος, όντας πάνω σε ένα τανκ μπροστά από το κτίριο της Ρωσικής Κυβέρνησης, γνωστό και ως Λευκό Οίκο. Πηγή: Associated Press

Οι αλλαγές που επήλθαν από εκείνο το σημείο και μετά ήταν ραγδαίες: Η κίνηση ματ στη διεθνή σκακιέρα ήταν η κατάργηση του άρθρου 6 του Συντάγματος της Σοβιετικής Ένωσης. Έτσι, πλέον, παύει η πανάκεια του Κομμουνιστικού Κόμματος, και ανοίγει ξανά ο δρόμος προς τον Κοινοβουλευτισμό και την ελεύθερη οικονομία. Αιτείται, δηλαδή, η αποχώρηση της Ρωσίας από τη Σοβιετική Ένωση, και απαγορεύεται η λειτουργία του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ετούτο δημιουργεί, αφενός, έντονες λαϊκές αντιδράσεις και, αφετέρου, φυγόκεντρες δυνάμεις ανάμεσα στις σοσιαλιστικές δημοκρατίες που ζητούν την ανεξαρτητοποίησή τους.

Τον Αύγουστο του 1990, τα πρώτα σημάδια της έντονης λαϊκής αποδοκιμασίας μίας μερίδας του ρωσικού πληθυσμού, για τη νέα προσέγγιση της διεθνούς σκηνής, εκδηλώθηκαν μέσα από ένα αποτυχημένο πραξικόπημα, το οποίο ξέσπασε όσο ο Gorbachev έλειπε για διακοπές με την οικογένειά του στην Κριμαία. Οι πρωτεργάτες Baklanoff, Shenin, Varennikov, Boldin και Pelhanov -στρατιωτικοί άμεσα συνδεδεμένοι με την KGB- ανακοίνωσαν το σχηματισμό της “Κρατικής Επιτροπής Έκτακτης Ανάγκης“, η οποία θα είχε -από το σημείο εκείνο και στο εξής- τον έλεγχο των πραγμάτων. Ο Mikhail Gorbachev, επιστρέφοντας στη Μόσχα μετά την άμεση καταστολή του πραξικοπήματος, δήλωσε ότι προδόθηκε από πρόσωπα που εκείνος είχε τοποθετήσει στις στρατηγικές θέσεις εξουσίας, και ότι όποιος ήταν προβληματισμένος για την τύχη της χώρας είχε χρέος να δράσει μέσα στα πλαίσια νομιμότητας, κι όχι να επιφέρει αποσάθρωση των λιγοστών σταθερών που είχαν απομείνει.

Σύμφωνα με μελέτη του Harvard International Law Journal, τα πραξικοπήματα παρουσιάζουν συνήθως κάποια πανομοιότυπα χαρακτηριστικά: Συνήθως, το πραξικόπημα αποτελεί την επέμβαση του στρατού ενάντια στο ολοκληρωτικό καθεστώς, στις πρακτικές του οποίου έχει εντόνως εκδηλωθεί γενική αποδοκιμασία, με σκοπό να εκπέσει το καθεστώς αυτό, και να παραδοθεί η εξουσία σε νέα, δημοκρατικώς εκλεγμένη πολιτική δύναμη. Το πραξικόπημα της Μόσχας, βέβαια, φαινόταν περισσότερο ως ενέργεια που επιβαλλόταν από μία γενική επιταγή του Σοβιετικού μιλιταριστικού αισθήματος που είχε προσκολληθεί στη σταλινική περίοδο, παρά ως προσπάθεια πάταξης μίας αυταρχικής και ολοκληρωτικής εξουσίας. H αποτυχία της επαναστατικής αυτής κίνησης πρέπει, μάλλον, να αναζητηθεί στην άρνηση του συνόλου του στρατιωτικού σώματος να συμπράξει. Αφού τα τανκς είχαν αποσυρθεί πλέον από τους δρόμους, ο Gorbachev επέστρεψε στα καθήκοντά του, έχοντας βεβαιωθεί, πλέον, για δύο πράγματα: ότι η διάλυση της ΕΣΣΔ είχε επιταχυνθεί, κι ότι το μονοπάτι που θα οδηγούσε σε αυτή θα ήταν δύσβατο.

Η πτώση της Ένωσης, το κενό που σε καλεί, και η ευτυχία που άργησε μία μέρα

Στις 25 Δεκεμβρίου του 1991 ο Gorbachev γνωστοποιεί την τυπική διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά και την παραίτησή του από την προεδρία αυτής, σηματοδοτώντας την ουσιαστική -αλλά και τυπική- λήξη της κόκκινης αυτοκρατορίας. Η επόμενη ημέρα για το ρωσικό λαό ήταν δύσκολη. Από τη μία, υπήρχε η νέα γενιά που είχε μπροστά της ένα μέλλον μακριά από την πολιτική απομόνωση και την αβεβαιότητα του παρελθόντος. Από την άλλη, υπήρχε η παλαιά γενιά που είχε εκφράσει τα σπουδαία ρομαντικά αιτήματα της εξάπλωσης του Κομμουνισμού, αλλά είχε βιώσει και τη φρίκη της σκληρής και αβάσταχτης υλοποίησής τους.

Φαινόμενο άξιο παρατήρησης αποτελεί ο ρυθμός ανόδου, με γεωμετρική πρόοδο, του αριθμού αυτοκτονιών στη Ρωσία. Από την εποχή του Dostoyevsky μέχρι και την εδραίωση του σταλινισμού, οι άνθρωποι αυτοκτονούσαν εξαιτίας της φτώχειας, του αλκοολισμού, του έρωτα. Μετά την έξοδο από τη Σοβιετική Ένωση, παρόλα αυτά, η εικόνα δεν φαίνεται να αλλάζει ουσιαστικά. Σύμφωνα με έρευνα που εκπονήθηκε από την Elizabeth Brainerd, στο Williams College το 2001, οι πολίτες συνέχισαν να αυτοκτονούν λόγω της μη παροδικής αλλαγής της μακροοικονομίας της χώρας τους, που είχε μπει βεβιασμένα στην τροχιά της ελεύθερης αγοράς, την οποία δεν μπορούσαν πια να παρακολουθήσουν.

Οι ψυχολόγοι, μετά τις έρευνες αυτές, μιλάνε για τη γοητεία που ασκεί ο θάνατος και το χάος της ανυπαρξίας στους απλούς ανθρώπους, που χρησιμοποιούσαν την αυτοκτονία ως κατακραυγή για τη χαμένη τους αξιοπρέπεια. Γιατί κανένα κενό δεν μαγνητίζει περισσότερο, από το κενό που νιώθει ο άνθρωπος που αναμετριέται με έναν τραγικό αιώνα για τη χώρα του, γεμάτο απογοητεύσεις και ματαιωμένη ευτυχία για τους λαούς.

Πηγές:

1. Μηχανή του Χρόνου (2014) Το αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του Γκορμπατσόφ. Τον εγκλώβισαν για τρεις μέρες και μετά επέστρεψε και διέλυσε την ΕΣΣΔ. Available at: http://www.mixanitouxronou.gr/to-apotichimeno-praxikopima-enantion-tou-gkormpatsof-ton-egklovisan-gia-tris-meres-ke-meta-epestrepse-ke-dielise-tin-essd/ (Accessed: 21 February 2017).
2. Cherry, J. (2008) Suicide in Russia – Looking at a Cloudy Future. Available at: http://liberalarts.utexas.edu/slavic/public-outreach/1Suicide%20in%20Russia.pdf (Accessed: 21 February 2017).
3. Varol, O.O. (2012) ‘The Democratic Coup d’Etat’, Harvard International Law Journal, 53(2). Available at: http://www.harvardilj.org/wp-content/uploads/2012/10/HLI203.pdf (Accessed: 18 February 2017).
4. Αυγερινός, Θ. (2016) Η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και ο ρόλος του Μ. Γκορμπατσόφ. Available at: http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=729323 (Accessed: 21 February 2017).
5. Countrystudies (no date) Sino-Soviet relations. Available at: http://countrystudies.us/china/128.htm (Accessed: 21 February 2017).
6. Kathimerini.gr (2012) Απολογητικός ο Γκορμπατσόφ στα απομνημονεύματά του. Available at: http://www.kathimerini.gr/19381/article/epikairothta/kosmos/apologhtikos-o-gkormpatsof-sta-apomnhmoneymata-toybr (Accessed: 21 February 2017).
7. Welle, D. (2016) Το τέλος μιας υπερδύναμης. Available at: http://www.dw.com/el/%CF%84%CE%BF-%CF%84%CE%AD%CE%BB%CE%BF%CF%82-%CE%BC%CE%B9%CE%B1%CF%82-%CF%85%CF%80%CE%B5%CF%81%CE%B4%CF%8D%CE%BD%CE%B1%CE%BC%CE%B7%CF%82/a-36886528 (Accessed: 21 February 2017).
8. Protagon.gr (2016) Ο Γκορμπατσόφ αντιμέτωπος με την Ιστορία (του). Available at: http://www.protagon.gr/epikairotita/gkorbatsof-to-apolyto-kako-enos-paliou-kosmou-44341153110 (Accessed: 21 February 2017).
9. Παπασωτηρίου, Χ. (2017) Η σινοσοβιετική ρήξη. Available at: http://www.kathimerini.gr/831523/article/epikairothta/kosmos/h-sinosovietikh-rh3h (Accessed: 21 February 2017).
10. Κουρκουβέλα, Λ. (2017) Η κρίση της Ταϊβάν και η σινοσοβιετική ρήξη. Available at: http://www.kathimerini.gr/499900/article/epikairothta/kosmos/h-krish-ths-taivan-kai-h-sinosovietikh-rh3h (Accessed: 21 February 2017).