Το παρόν άρθρο ολοκληρώνει τη διμερή ανάλυση της εσωτερικής κρίσης του Νοτίου Σουδάν. Δεδομένου πως το ιστορικό πλαίσιο του πολέμου και οι βαθύτερες αιτίες του έχουν ήδη παρατεθεί, το εν λόγω κείμενο επικεντρώνεται κατά κύριο λόγο στις επιπτώσεις που ο πόλεμος έχει επιφέρει στη ζωή του αμάχου πληθυσμού – στις φρικαλεότητες, δηλαδή, που έχει υποστεί ο πληθυσμός αυτός από τα αντιμαχόμενα στρατόπεδα, και στη νέα του πραγματικότητα με την ιδιότητα του πρόσφυγα. Στην πορεία καταδεικνύει τις πρωτοβουλίες της διεθνούς κοινότητας για αποκατάσταση της ειρήνης, της ασφάλειας και της απονομής δικαιοσύνης στη χώρα.

Ο εμφύλιος πόλεμος ξέσπασε στο Νότιο Σουδάν το 2013, δύο χρόνια μετά την ανεξαρτητοποίησή του. Η έχθρα ανάμεσα στις δύο αντιμαχόμενες φυλές, Dinka και Nuer, στη βάση της επιθυμίας τους για απόλυτη ηγεμονία στη χώρα, είναι αυτή που πυροδοτεί τη συνέχιση των συρράξεων και την αψήφιση των συμφωνιών ειρήνης που έχει συνάψει η χώρα. Έως σήμερα έχει αναγνωριστεί πως κατά τη διάρκεια του πολέμου αυτού έχουν καταγραφεί οι πιο αποτρόπαιες και πρωτόγνωρες συστηματικές παραβιάσεις θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενώ, παράλληλα, η χώρα βιώνει μία από τις πιο οξείες ανθρωπιστικές κρίσεις σε παγκόσμιο επίπεδο (The Guardian, 2017). Το Νότιο Σουδάν συγκαταλέγεται στα κράτη όπου εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας έχουν διεξαχθεί σε πρωτοφανή κλίμακα. Ως απόρροια, 4 εκατομμύρια αμάχων ανθρώπων εκτοπίστηκαν από τα σπίτια τους (United Nation Refugee Agency, 2017).

Τα αποτρόπαια εγκλήματα του τετραετούς εμφυλίου πολέμου είναι ικανά να ξεπεράσουν ακόμη και την ανθρώπινη λογική. Σφαγή, αποκεφαλισμός, βασανιστήρια, δολοφονίες, άνθρωποι να καίγονται ζωντανοί συγκαταλέγονται στις πρακτικές του πολέμου. Νοσοκομεία, εκκλησίες και τζαμιά -χώροι, δηλαδή, που συγκεντρώνεται ο άμαχος πληθυσμός στην αναζήτηση περίθαλψης και προστασίας- αποτελούν στόχους των στρατιωτών. Για το τυπικό, το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο απαγορεύει τη χρήση αδιάκριτης βίας σε πολυπληθείς περιοχές, καθώς υπάρχει κίνδυνος να χτυπηθούν πολίτες (Human Rights Watch, 2016). Οι δυνάμεις της κυβέρνησης, ωστόσο, εφαρμόζουν την πολιτική της καμένης γης στο ακέραιο, με σκοπό να εξασθενίσουν τον εχθρό τους. Επιδιώκουν με κάθε μέσο να αχρηστεύουν τις περιοχές που καταλαμβάνουν, ώστε αυτές να μην μπορούν να αξιοποιηθούν από τους αντάρτες. Οι επιθέσεις στο σύνολό τους δεν είναι τυχαίες, αλλά βασίζονται σε φυλετικά κριτήρια (The Guardian, 2016).

Οι πολιτικές που ενστερνίζονται οι καθεστωτικοί και οι αντάρτες καθιστούν εύληπτο το γιατί στο νότιο Σουδάν η γυναίκα ταυτίζεται πλέον με ευτελισμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Σύμφωνα με έρευνα των Ηνωμένων Εθνών, το ποσοστό των γυναικών που έχουν υποστεί σεξουαλική βία στην πρωτεύουσα της χώρας, Juba, ανέρχεται στο 70% (Cbsnews, 2016). Η έκταση, η μορφή και η συχνότητα των μαζικών βιασμών -κυρίως από την πλευρά των καθεστωτικών- έχουν ανάγει τον βιασμό σε όπλο πολέμου (New York Times, 2016). Στην πλειοψηφία τους οι μαζικοί βιασμοί στηρίζονται κι αυτοί σε εθνοτικά κριτήρια, και εφαρμόζονται ως μέσο εθνοκάθαρσης, τιμωρίας και τρομοκρατίας ανάμεσα στις δύο αντιμαχόμενες φυλές. Μητέρες εξαναγκάζονται να παρακολουθούν τον μαζικό βιασμό των κορών τους από τους στρατιώτες της κυβέρνησης, ενώ και οι ίδιες στην πορεία υφίσταντο τα αντίστοιχα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μάλιστα, κρατούνται αιχμάλωτες, και απάγονται για σεξουαλική δουλεία (Human Rights Watch, 2016). Οι στρατιώτες παραμονεύουν ακόμη και έξω από τις βάσεις των Ηνωμένων Εθνών, και αναμένουν να επιτεθούν σε όποια γυναίκα εγκαταλείψει προσωρινά το κέντρο κατά την αναζήτηση τροφής.

Ωστόσο, θύματα της δίνης του πολέμου δεν είναι μόνο οι ντόπιοι. Πληθώρα μαρτυριών φανερώνουν πως το προσωπικό ανθρωπιστικών οργανώσεων, εθελοντές, αλλά και δημοσιογράφοι που δραστηριοποιούνται στη χώρα έχουν υπάρξει θύματα μαζικού βιασμού (BBC, 2016). Και παρόλο που οι περιγραφές των θυτών που δίνονται κατά τις μαρτυρίες των θυμάτων ταιριάζουν απόλυτα με τα χαρακτηριστικά των δυνάμεων της κυβέρνησης, ο Πρόεδρος της χώρας κάνει λόγο για συκοφαντίες. Η διάθεση του Salva Kiir να συνεργαστεί με τη διεθνή κοινότητα -όπως ο ίδιος υπόσχεται στις συνεδριάσεις των αφρικανικών κρατών- για να δοθεί ένα τέλος στη μάστιγα του εμφυλίου πολέμου, και να αποδοθεί δικαιοσύνη, διαφαίνεται από τα αποτρόπαια βασανιστήρια και τις αιχμηρές απειλές που δέχονται οι δημοσιογράφοι σε περίπτωση που οι αναφορές τους είναι κατά της χώρας του.

Είναι γεγονός πως το Νότιο Σουδάν ανέκαθεν βρισκόταν σε εμπόλεμη κατάσταση, μιας και η ίδρυσή του είναι απότοκος ενός μακρόχρονου εμφυλίου πολέμου. Ως απόρροια, κατά την ανεξαρτητοποίησή του η διεθνής κοινότητα κινητοποιήθηκε για να ενισχύσει τις ευτελείς δομές και υπηρεσίες του κράτους. Ειδικότερα, το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών προχώρησε στην εγκαθίδρυση του United Nations Mission in South Sudan (UNMISS) μέσω του Ψηφίσματος 1996. Σε συνεργασία με την κυβέρνηση του Salva Kiir, η ειρηνευτική αποστολή του ΟΗΕ είναι υπεύθυνη για την ενίσχυση της ειρήνης, της ασφάλειας και της επιβολής της ισχύς του νόμου στη χώρα. Για την αποδοτικότερη προστασία των αμάχων και για την άμεση ανταπόκρισή του σε περίπτωση σύρραξης, ο οργανισμός έχει δικαιοδοσία να αξιοποιεί στο ακέραιο τις ένοπλες δυνάμεις του απέναντι σε οποιαδήποτε επίθεση κατά των αμάχων, ενώ διαθέτει το ελεύθερο να προβαίνει σε περιπολίες σε όλη τη χώρα (Human Rights Watch, 2016).

Τα προαναφερθέντα φαντάζουν ιδανικά, αν και και η πραγματικότητα διαφέρει κατά πολύ. Ο εν λόγω οργανισμός έχει υποστεί δριμύτατη κριτική λόγω της αναποτελεσματικότητάς του. Ουκ ολίγες φορές έχει θεωρηθεί και εκείνος υπεύθυνος για τον θάνατο αμάχων πληθυσμών, μιας και η αδυναμία του οργανισμού να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του έχει στοιχίσει τη ζωή πολιτών. Σε επίθεση των καθεστωτικών στο terrain camp, το οποίο αριθμούσε 70 ανθρώπους -συμπεριλαμβανομένου και του προσωπικού του ΟΗΕ-, και ενώ απείχε μόλις ένα χιλιόμετρο από της εγκαταστάσεις της UNMISS, η τελευταία απέρριψε την έκκληση των αιτούντων για παροχή βοήθειας λόγω της έλλειψης διαθέσιμων ένοπλων σωμάτων κατά τη δεδομένη στιγμή. Η προαναφερθείσα αδράνεια οδήγησε σε δολοφονίες και βασανιστήρια (United Nations Report, 2016). Αλλά και απέναντι σε βιαιοπραγίες που σημειώθηκαν σε καταφύγιο 50.000 εκτοπισμένων, οι ειρηνοποιοί παρέμειναν παθητικοί, ενώ δεν τους χώριζε καμία απόσταση από το περιστατικό (Human Rights Watch, 2016). Ο ΟΗΕ, εκτιμώντας τα κωλύματα της οργάνωσης, έχει προβεί σε αλλαγή της ιεραρχικής του δομής και σε ενίσχυση των ένοπλων σωμάτων του.

Η μανία του -σχεδόν- πενταετούς εμφυλίου πολέμου, πέρα από τους χιλιάδες νεκρούς, έχει οδηγήσει και στον εκτοπισμό 4 εκατομμυρίων ανθρώπων εντός και εκτός της χώρας. Παραπάνω από 2 εκατομμύρια άμαχοι έχουν εγκαταλείψει τη χώρα τους, και οι μισοί από αυτούς αναζήτησαν καλύτερο μέλλον στη γειτονική Ουγκάντα. Αξιοσημείωτο είναι πως τα γυναικόπαιδα αποτελούν το 85% των προσφύγων που βρίσκονται στην Ουγκάντα (United Nation Refugee Agency, 2017), Η τελευταία αποτελεί παγκόσμιο παράδειγμα για τις φιλικά προσκείμενες πολιτικές που έχει υιοθετήσει απέναντι στους πρόσφυγες. Πιο συγκεκριμένα, παρά τις αντιξοότητες και τους περιορισμένους οικονομικούς πόρους, η χώρα εξακολουθεί να διατηρεί τα σύνορά της ανοιχτά, και να ανταποκρίνεται στα αιτήματα των φιλοξενουμένων της. Σ’ αυτήν εντοπίζεται το μεγαλύτερο προσφυγικό κέντρο στον κόσμο, το Bidi Bidi, το οποίο φιλοξενεί περισσότερους από 250.000 πρόσφυγες. Για την αποτελεσματική μέριμνα των προσφύγων λειτουργούν 11 κέντρα υγείας εντός του οικισμού, αλλά και εξειδικευμένα προγράμματα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, τα οποία διατίθενται δωρεάν στους πρόσφυγες (The Guardian, 2017).

Αξίζει να σημειωθεί πως, πέρα από την τυπική υποδοχή των προσφύγων στο έδαφός της, η Ουγκάντα έχει αφοσιωθεί τόσο στην άμεση -ψυχική και σωματική- αποκατάστασή τους, όσο και στη μετέπειτα ενσωμάτωσή τους στη νέα τους πατρίδα. Κατόπιν της άφιξης και της καταγραφής τους από τις τοπικές αρχές, παρέχεται στους πρόσφυγες δική τους γη για να κατασκευάσουν το σπίτι τους, και να την αξιοποιήσουν για καλλιέργεια. Θεωρούνται ισότιμοι με τους πολίτες της χώρας υποδοχής, απολαμβάνοντας την ελευθερία της έκφρασης, το δικαίωμα της εκπαίδευσης και εργασίας, καθώς και την πρόσβαση στα δημόσια αγαθά. Ωστόσο, στερούνται του δικαιώματος του εκλέγεσθαι (United Nations Refugee Agency, 2017). Δυσκολίες στο να τα φέρουν εις πέρας οι οικογένειες εξακολουθούν να υπάρχουν, μιας και -όπως αναφέρεται σε δηλώσεις προσφύγων- η απόκτηση χρημάτων είναι ιδιαίτερα δύσκολη. Ως εκ τούτου, στους προσφυγικούς καταυλυσμούς ανταλλάσσονται αγαθά αντί χρημάτων.

Μπορεί η Ουγκάντα να φαντάζει παράδεισος για τους πρόσφυγες -όπως μάλιστα έχει αποκαλεστεί-, δεν απουσιάζει η διαφθορά, όμως, στην πολιτική ηγεσία της χώρας – γεγονός που λειτουργεί ανασταλτικά για την προσέλκυση μεγαλύτερης χρηματοδότησης από διεθνείς φορείς. Πιο συγκεκριμένα, εκατομμύρια ευρώ που προορίζονται για την περίθαλψη των προσφύγων καταλήγουν σε προσωπικούς λογαριασμούς διεφθαρμένων πολιτικών, ενώ σημαντικό μερίδιο από κάθε δωρεά διατίθεται σε προσωπική χρήση (Spiegel, 2017). Ακόμη και υπό αυτές τις συνθήκες εκμετάλλευσης και χρυσοθηρίας, οι πρόσφυγες ζουν μακριά από τη μάστιγα του πολέμου, η οικογένειά τους είναι ασφαλής και ζει με κάποια ουσιώδη αξιοπρέπεια.

Παρότι ο εμφύλιος πόλεμος στο ενιαίο κράτος του Σουδάν -ο οποίος έληξε με τη συμφωνία του 2005- συνοδεύτηκε από πρωτοφανείς καταστρατηγήσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων, τα εγκλήματα αυτά παρέμειναν ατιμώρητα μετά τη λήξη του. Το 2013, όταν το Νότιο Σουδάν ξανακύλησε στη δίνη του εμφυλίου, αναφορές της Αφρικανικής Ένωσης έκαναν λόγο για διεξαγωγή εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και εγκλημάτων πολέμου, τόσο από την πλευρά των καθεστωτικών όσο και από των ανταρτών. Αυτή τη φορά υπήρξε παρότρυνση από την Ένωση και τον τότε Γενικό Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών για επέμβαση στα εσωτερικά του κράτους, με στόχο την εγκαθίδρυση δικαστικών θεσμών και την απονομή δικαιοσύνης.

Βάσει Καταστατικού, η Αφρικανική Ένωση και το Συμβούλιο Ασφαλείας έχουν θεσμική δικαιοδοσία επέμβασης στα εσωτερικά ενός κράτους, καθώς και δυνατότητα δημιουργίας δικαστικού σώματος που θα εκδιώξει τους ενόχους σε περίπτωση διεξαγωγής γενοκτονίας, εγκλημάτων πολέμου ή εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Το 2015 οι αντιμαχόμενες πλευρές κατέληξαν σε συμφωνία κατάπαυσης πυρός και ειρήνης, όπως αυτή ορίστηκε από την Agreement For The Resolution Of The Conflict (ARCSS). Η εν λόγω συμφωνία θεωρήθηκε θεμελιώδους σημασίας λόγω της πρόβλεψης για θέσπιση ενός υβριδικού ποινικού δικαστηρίου (hybrid criminal court) για τη δίωξη των εγκλημάτων και των παραβιάσεων που είχαν τελεστεί κατά την περίοδο του πολέμου, καθώς και για εγκαθίδρυση μεταβατικών μηχανισμών δικαίου υπό τη δικαιοδοσία της Αφρικανικής Ένωσης (Institute for Security Studies, 2017). Η κυβέρνηση του Salva Kiir, παρότι προέβη σε 16 επιφυλάξεις επί της συμφωνίας ειρήνης, ενέκρινε την ίδρυση δικαστηρίου και διατέθηκε, μάλιστα, να συνεργαστεί με τους αρμόδιους φορείς.

Υπογραφή της ARCSS

Αρχικά, το φιλόδοξο αυτό έργο παροτρύνθηκε από την Αφρικανική Ένωση, και συστάθηκε μια τρόικα χωρών -αποτελούμενη από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Νορβηγία- για τη διεκπεραίωση και την εποπτεία του. Ωστόσο, ο Πρόεδρος Kiir προχώρησε σε εφαρμογή των επιφυλάξεων στις οποίες είχε προβεί και, με τη διεθνή κοινότητα να μην αντιδράει σ’ αυτήν την κίνηση, η ARCSS απώλεσε την ικανότητά της για επιβολή του νόμου στο Νότιο Σουδάν. Ως απόρροια, στρατιωτικοί της κυβέρνησης με κατηγορίες για εγκλήματα πολέμου δεν εκδιώχθηκαν ποτέ. Η τραγικότητα, ωστόσο, συνίσταται στην άγνοια του αμάχου πληθυσμού για τα δικαιώματά του, ώστε να μπορέσει να προασπίσει το δικαίωμα στη ζωή. Στη χώρα απουσιάζει οποιοδήποτε νομικό σύστημα, και δεν παρέχεται προστασία στους πολίτες απέναντι στα σώματα ασφαλείας ώστε να εξασφαλιστεί η πρόσβαση στη δικαιοσύνη. Επιπρόσθετα, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο δεν έχει δικαιοδοσία επέμβασης στο κράτος, δεδομένου ότι το Νότιο Σουδάν δεν είναι κράτος-μέλος στο Καταστατικό του – γεγονός που αποτελεί τροχοπέδη στην απονομή δικαιοσύνης στη χώρα, αλλά και στην έρευνα για παραβιάσεις που έχουν διαπραχθεί στο κράτος.

Το 2018 αποτελεί μια κρίσιμη χρονιά για το Νότιο Σουδάν. Λίγο πριν την εκπνοή του προηγούμενου έτους, τα δυο εμπόλεμα στρατόπεδα υπέγραψαν συμφωνία κατάπαυσης πυρός κατά τη διάρκεια του High-Level Revitalisation Forum και των διαπραγματεύσεων που διεξήχθησαν στην Addis Ababa, σε μια απόπειρα τερματισμού του εμφυλίου πολέμου (The Guardian, 2017). Τα Ηνωμένα Έθνη χαρακτήρισαν τη συνεδρίαση αυτή ως τελευταία ευκαιρία για τη χώρα. Η έκβαση, λοιπόν, των τελευταίων εξελίξεων σύντομα θα είναι καταλυτικής σημασίας για την πορεία του Νοτίου Σουδάν.

Πηγές:

1. Quinn, B. (2017). Famine declared in South Sudan. https://www.theguardian.com/global-development/2017/feb/20/famine-declared-in-south-sudan
2. Wachiaya, C. (2017). South Sudan: Enough is enough.
   http://www.unhcr.org/59df2e094
3. Human Rights Watch. (2016). South Sudan: Killings, Rapes, Looting in Juba. https://www.hrw.org/news/2016/08/15/south-sudan-killings-rapes-looting-juba
4. Jones, S. (2016). UN report: South Sudan allowed soldiers to rape civilians in civil war.
   https://www.theguardian.com/global-development/2016/mar/11/south-sudans-soldiers-allowed-to-rape-civilians-civil-war-says-un-government-torture
5. Cbsnews. (2016). UN: Rape used as tool for ethnic cleansing in South Sudan. https://www.cbsnews.com/news/united-nations-says-rape-used-as-tool-for-ethnic-cleansing-in-south-sudan/
   
6. Cumming-Bruce, N. (2016). Mass Rape, a Weapon of War, Traumatizes South Sudan.
   https://www.nytimes.com/2016/03/12/world/africa/un-reports-systematic-rape-in-south-sudan-conflict.html
7. BBC. (2016). Testimony from the South Sudan attack – BBC Newsnight.
   https://www.youtube.com/watch?v=tYoIRwm8iX8
8. Henry, J. (2016). Dispatches: UN Should Investigate South Sudan Attack. https://www.hrw.org/news/2016/03/04/dispatches-un-should-investigate-south-sudan-attack
9. United Nations. (2016). Executive Summary of the Independent Special Investigation into the violence which occurred in Juba in 2016 and UNMISS response.
   http://www.un.org/News/dh/infocus/sudan/Public_Executive_Summary_on_the_Special_Investigation_Report_1_Nov_2016.pdf
10. Robinson, C. (2017). South Sudanese refugees in Uganda now exceed 1 million.
    http://www.unhcr.org/news/stories/2017/8/59915f604/south-sudanese-refugees-uganda-exceed-1-million.html
11. Hattem, J. (2017). Uganda at breaking point as Bidi Bidi becomes world’s largest refugee camp.
    https://www.theguardian.com/global-development/2017/apr/03/uganda-at-breaking-point-bidi-bidi-becomes-worlds-largest-refugee-camp-south-sudan
12. Titz, C. and Feck, M. (2017). Uganda Is the Most Refugee-Friendly Country in the World.
    http://www.spiegel.de/international/tomorrow/uganda-is-the-most-refugee-friendly-country-in-the-world-a-1167294.html
13. Institute for Security Studies. (2017). How the AU can promote transitional justice in South Sudan.
    https://issafrica.s3.amazonaws.com/site/uploads/ear14-1.pdf
14. The Guardian. (2017). South Sudan’s warring parties agree ceasefire in bid to end four-year war.
    https://www.theguardian.com/world/2017/dec/23/south-sudans-warring-parties-agree-ceasefire-bid-end-four-year-war-machar-kiir