Σε πρόσφατη απόφασή του το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ) έκρινε τη Λιθουανία και τη Ρουμανία ως συνενόχους για τη συμμετοχή τους σε πρόγραμμα βασανισμού από τη CIA, φέρνοντας στο προσκήνιο την εν έτει 2018 πραγματικότητα για την επιβολή μέτρων βασανισμού, σε μια εποχή κατά την οποία -θεωρητικά- τα ανθρώπινα δικαιώματα συναντούν αποτελεσματικότερη και πληρέστερη προστασία.

Πιο συγκεκριμένα, στην περίπτωση της Ρουμανίας, ο αιτών προστασίας στο ΕΔΔΑ ήταν ένας Σαουδάραβας κρατούμενος υψίστης σημασίας της CIA. Ήταν ύποπτος για μια επίθεση που είχε σημειωθεί σε ένα αμερικανικό και ένα γαλλικό πλοίο το 2000 και το 2002 αντίστοιχα, και κατηγόρησε τη CIA ότι, κατά τη διάρκεια της πολύχρονης κράτησής του και της μετακίνησής του σε διάφορα μέρη κράτησης -μεταξύ των οποίων και μια μυστική φυλακή στη Ρουμανία-, υποβλήθηκε σε βασανιστήρια και σε άλλες μορφές άσχημης μεταχείρισης. Στην κατάθεσή του ισχυρίστηκε ότι βίωσε πρακτικές από τα ανακριτικά όργανα όπως το ανάποδο κρέμασμα, ο εξαναγκασμός να στέκεται όρθιος σε ένα κουτί για μέρες, η κράτηση χωρίς καμία επικοινωνία με τον έξω κόσμο, χωρίς να γνωρίζει τον χρόνο ή την τοποθεσία όπου βρίσκεται, κλπ. Μάλιστα, εφόσον βρισκόταν στο όριο ψυχολογικής κατάρρευσης, και ενώ είχε αποφασίσει να προβεί σε απεργία πείνας, υποβλήθηκε στην εξευτελιστική πρακτική της σίτισης από το ορθό κατά τη διάρκεια της κράτησής του στο Βουκουρέστι. Το 2005 αποκαλύφθηκε ότι χώρες από την ανατολική Ευρώπη διέθεταν μυστικές φυλακές της CIA οι οποίες προορίζονταν για κρατούμενους υψίστης σημασίας και επικινδυνότητας, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο αιτών.

Πηγή : Democracy Now (https://www.democracynow.org/2014/3/28/a_debate_on_torture_legal_architect)

Στην περίπτωση της Λιθουανίας, ένας Παλαιστίνιος που κρατείται στις φυλακές του Guantanamo υποστηρίζει ότι μεταφέρθηκε με την πάροδο των χρόνων σε διάφορες μυστικές τοποθεσίες -μεταξύ των οποίων και στη Λιθουανία-, υφιστάμενος εξίσου βασανιστήρια και άλλες μορφές κακομεταχείρισης. Ισχυρίστηκε ότι τα ανακριτικά όργανα κάλυπταν το πρόσωπό του με ένα μαύρο πανί και, στη συνέχεια, του έριχναν νερό ώστε να μην μπορεί να αναπνεύσει (waterboarding), ασκούσαν σωματική βία σε βάρος του, τον άφηναν για μέρες χωρίς τροφή, και τον κρατούσαν γυμνό σε κρύες συνθήκες – με τους γιατρούς να του μεταφέρουν πως πλησίασε πολύ κοντά στον θάνατο 4 φορές κατά τη διάρκεια των ανακρίσεων. Χωρίς να έχει ούτε αυτός γνώση για το πού βρίσκεται, και όντας σε καθεστώς πλήρους απομόνωσης, πλέον υποφέρει από πονοκεφάλους που οδηγούν σε απώλεια όρασης, έχει μεγάλη ευαισθησία στους ήχους, ενώ έχει χάσει το ένα μάτι. Και στην περίπτωση αυτή αποκαλύφθηκε από τα διεθνή μέσα ενημέρωσης ότι η CIA διαθέτει μυστικούς χώρους κράτησης στη Λιθουανία, αν και δεν μπορούσε να αποδειχθεί η συνεργασία Λιθουανών αξιωματικών με την οργάνωση της CIA.

Μεσαιωνικά όργανα βασανισμού. Πηγή: Videoblocks (https://www.videoblocks.com/video/medieval-instruments-stored-in-underground-dungeons-of-a-museum-tower-about-history-the-middle-ages-torture-agriculture-tools-medieval-history-editorial-use-only-hkil9w6sxixlrjdm9)

Ανακαλύπτοντας μαρτυρίες για την εφαρμογή βασανιστηρίων ήδη από την αρχαιότητα, μετά από τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους και την πτώση των ολοκληρωτικών κρατών, οι πρακτικές αυτές έμειναν στην άκρη, χωρίς όμως να εγκαταλειφθούν πλήρως – με αποτέλεσμα στα σύγχρονα δημοκρατικά κράτη να εφαρμόζονται τέτοιες μέθοδοι κυρίως σε αλλοδαπούς κρατούμενους ή υπόπτους τρομοκρατικών και άλλων εγκλημάτων, κυρίως για την απόσπαση πληροφοριών. Άλλωστε, η Διεθνής Αμνηστία χαρακτήρισε τον 20ο αιώνα ως αιώνα των βασανιστηρίων, καταλήγοντας στη σύγχρονη εποχή όπου ο απόηχος των σκληρών μεθόδων των προηγούμενων αιώνων οδήγησε στη θεσμοθέτηση πλήθους προστατευτικών διατάξεων για την απαγόρευση των βασανιστηρίων και την προστασία της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας, τόσο σε κρατικό όσο και σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο. Δυστυχώς, όμως, παρά τις νομοθετικές και συμβατικές κατοχυρώσεις, η παγκόσμια κοινότητα γίνεται συχνά μάρτυρας περιστατικών σκληρών βασανιστηρίων από στρατιωτικά καθεστώτα της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής, της Ασίας, ή από εμπόλεμες περιοχές και μυστικές υπηρεσίες όπως η CIA, που συχνά κατηγορούνται για ιδιαίτερα αποτρόπαιες τακτικές απόσπασης πληροφοριών.

Απαγόρευση βασανιστηρίων σε διεθνές επίπεδο

Η απαγόρευση των βασανιστηρίων και άλλων μορφών απάνθρωπης και εξευτελιστικής μεταχείρισης συνιστά το αντικείμενο πληθώρας διεθνών και ευρωπαϊκών συμβάσεων και κειμένων, ενώ στο διεθνές δίκαιο θεωρείται κανόνας εθιμικού και αναγκαστικού δικαίου (jus cogens), όπως έχει επικυρωθεί και νομολογιακά.

Πηγή: Motherjones (https://www.motherjones.com/politics/2014/12/cia-torture-report-abuses-rectal-feeding/)

Πιο αναλυτικά, η Οικουμενική Διακήρυξη Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής ΟΔΔΑ) στο Άρθρο 5 απαγορεύει την επιβολή βασανιστηρίων, ποινής ή μεταχείρισης σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής, αποτελώντας το πρότυπο για πολλές διεθνείς συμβάσεις που προασπίζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Επίσης, η Αμερικανική Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΑΣΔΑ) ορίζει ότι στα πρόσωπα που στερούνται την ελευθερία τους οφείλεται σεβασμός ως προς την ανθρώπινη αξιοπρέπειά τους (Άρθρο 5 παρ. 3). Παραπέρα, το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ΔΣΑΠΔ) του 1966 απαγορεύει εξίσου την υποβολή οποιουδήποτε σε βασανιστήρια, σκληρή, απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή τιμωρία (Άρθρο 7), ενώ το Άρθρο 10 κάνει αναφορά στη μεταχείριση κρατουμένων. Τέλος, η Διεθνής Σύμβαση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας που υπογράφηκε το 1984 αποτελεί ένα ακόμα κείμενο με όμοιο περιεχόμενο με τα προαναφερθέντα.

Στο σημείο αυτό αξίζει να επισημανθεί ότι στο Άρθρο 7 του ΔΣΑΠΔ αναφέρονται σχηματικά 4 έννοιες, χωρίς όμως να γίνεται διαχωρισμός τους και, κατά συνέπεια, να απαιτείται η διασαφήνισή τους: τα βασανιστήρια, η σκληρή, η απάνθρωπη και η ταπεινωτική μεταχείριση. Η πρώτη ερμηνευτική προσέγγιση και ορισμός των προηγούμενων 4 εννοιών περιλαμβάνεται στο Άρθρο 1 παρ. 1 της Διεθνούς Σύμβασης του ΟΗΕ για την προστασία από τις πράξεις αυτές, όπου ως βασανιστήριο “νοείται κάθε πράξη, με την οποία σωματικός ή ψυχικός πόνος ή έντονη οδύνη επιβάλλονται με πρόθεση σε κάποιον, αποσκοπώντας κυρίως στην απαίτηση από αυτόν ή από τρίτο πρόσωπο πληροφοριών ή ομολογιών, στην τιμωρία για πράξη τελεσμένη ή με υποψία τέλεσης δική του ή τρίτου προσώπου, στον εκφοβισμό ή στον εξαναγκασμό σε μια πράξη αυτού ή τρίτου, ή τέλος για λόγο που στηρίζεται σε διάκριση όποιου είδους, με την προϋπόθεση ότι μια τέτοια πράξη εφαρμόζεται από δημόσιο λειτουργό ή από πρόσωπο που έχει επίσημη ιδιότητα, ή αν οι τελευταίοι υποκινούν, συναινούν ή ανέχονται τέτοιες πράξεις”. Ο ορισμός αυτός έχει πιο περιοριστικές διατάξεις από το Άρθρο 3 της ΕΣΔΑ και το Άρθρο 7 του ΔΣΑΠΔ, που περιέχουν ομοίως ορισμούς για τις πράξεις βασανιστηρίων, καθώς στα άλλα δύο κείμενα δεν ενδιαφέρει ο δράστης να είναι αποκλειστικά δημόσιος λειτουργός, ούτε η πράξη να τελείται από πρόθεση, αλλά δεν απαιτείται ούτε η μεταχείριση να είναι ιδιαίτερα σκληρή.

Ευρωπαϊκό προστατευτικό πλαίσιο για την απαγόρευση των βασανιστηρίων

Από την άλλη, η ευρωπαϊκή έννομη τάξη έχει να επιδείξει σημαντική φροντίδα για την προστασία του ανθρώπου από τέτοιου είδους πρακτικές, με τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, αλλά και την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (εφεξής ΕΣΔΑ), να αναπαράγουν με μικρή διαφοροποίηση το Άρθρο 5 της ΟΔΔΑ. Επιπλέον, το 1987 υπογράφηκε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την πρόληψη των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας, και συνιστά ομοειδή σύμβαση με αυτήν του ΟΗΕ, η οποία συστήνει ειδική Επιτροπή για την πρόληψη τέτοιων βάναυσων πρακτικών.

Καρέκλα σίτισης για να αντιμετωπιστούν περιπτώσεις απεργίας πείνας κρατουμένων.
Πηγή : Thanhniennews (http://www.thanhniennews.com/world/where-rectal-feeding-came-from-and-how-the-cia-used-it-35135.html)

Με μια πιο προσεκτική ματιά στις προβλέψεις της ΕΣΔΑ, το Άρθρο 3 ορίζει ότι κανείς δεν επιτρέπεται να υποβληθεί σε βασανιστήρια ή σε απάνθρωπη ή ταπεινωτική μεταχείριση ή τιμωρία, διακρίνοντας πέντε διαφορετικές και ισοδύναμες περιπτώσεις: βασανιστήρια, απάνθρωπη μεταχείριση, απάνθρωπη ποινή-τιμωρία, εξευτελιστική μεταχείριση και εξευτελιστική ποινή-τιμωρία. Ακόμα, το προστατευτικό πλαίσιο της Σύμβασης αυτής αφορά στο έννομο αγαθό της σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας και υγείας, αλλά και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, δεδομένων των προσδιορισμών “απάνθρωπη” και “εξευτελιστική”. Σημαντικό είναι, επίσης, το ότι τα παραπάνω έννομα αγαθά προστατεύονται απολύτως ώστε να μην υπάρχει η δυνατότητα κάμψης της προστασίας των αντίστοιχων δικαιωμάτων από οποιοδήποτε κράτος και για οποιαδήποτε περίσταση -ακόμα και σε περιπτώσεις πολέμου ή έκτακτης ανάγκης-, καθώς με το Άρθρο 15 παρ. 1 της ΕΣΔΑ αυτά υπάγονται στον σκληρό πυρήνα αναπαλλοτρίωτων δικαιωμάτων.

Ενδεικτικά, πράξεις που έχουν κριθεί δικαστικά ως σκληρές πράξεις των προηγούμενων ορισμών είναι το ηλεκτροσόκ, το κρέμασμα, οι ανεπαρκείς συνθήκες φαγητού, ύπνου και υγιεινής, η απειλή με μέσα ικανά να προκαλέσουν τραυματισμό -όπως λάμπες και σύριγγες-, οι προσβολές της τιμής, τα χτυπήματα, οι εκφοβισμοί κατά της ζωής του ίδιου του προσώπου ή της οικογένειάς του, ο σεξουαλικός εκφοβισμός και εξευτελισμός, κλπ.

Αντί επιλόγου

Μέθοδος ψυχολογικού βασανισμού.
Πηγή: ACLU (https://www.aclu.org/issues/executive-branch/confirmation-sessions)

Κατόπιν όσων εκτέθηκαν παραπάνω συνοπτικά, υπό το πρίσμα των εγγυήσεων και των προστατευτικών διατάξεων της ΕΣΔΑ, η απόφαση του ΕΔΔΑ για τις δύο περιπτώσεις που προαναφέρθηκαν έχει ως εξής: το Δικαστήριο έκρινε πως η Ρουμανία παραβίασε μια σειρά διατάξεων της ΕΣΔΑ, όπως το Άρθρο 3 για την απαγόρευση απάνθρωπης και εξευτελιστικής συμπεριφοράς στο πλαίσιο των μεθόδων που εφαρμόστηκαν στον κρατούμενο κατά τη διάρκεια της κράτησης, αλλά και το Άρθρο 5 που διασφαλίζει το δικαίωμα της ελευθερίας και ασφάλειας, αφού μεταφέρθηκε μυστικά στη Ρουμανία και εκτός αυτής, και κρατείτο εξίσου χωρίς γνώση της τοποθεσίας του. Επίσης, κρίθηκε πως παραβιάστηκε το Άρθρο 8 για την υποχρέωση σεβασμού στην προσωπική και οικογενειακή ζωή, αλλά και το Άρθρο 13 για το δικαίωμα σε αποτελεσματική προσφυγή στο δικαστήριο, μαζί με το δικαίωμα για δίκαιη δίκη του Άρθρου 6 παρ. 1, δεδομένου ότι ο αιτών μεταφέρθηκε από το ρουμανικό έδαφος στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής για

να δικαστεί ενώπιον της Αμερικανικής Στρατιωτικής Επιτροπής, της οποίας η φερεγγυότητα ως προς την εκδίκαση τέτοιων υποθέσεων ήταν ιδιαίτερα αμφίβολη. Συνεπώς, ο αιτών εκτέθηκε από τη Ρουμανία σε σοβαρό κίνδυνο εν όψει της θανατικής ποινής που ενδεχομένως θα αντιμετώπιζε ως καταδίκη από τη Στρατιωτική Επιτροπή της Αμερικής, απειλώντας τη ζωή του (Άρθρα 2 και 3 ΕΣΔΑ), και παραβιάζοντας το Άρθρο 1 του 6ου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ για την κατάργηση της θανατικής ποινής. Κατόπιν των παραπάνω, το ΕΔΔΑ καταδίκασε τη Ρουμανία να πληρώσει στον αιτούντα 100.000 δολάρια ως χρηματική ικανοποίηση λόγω ηθικής βλάβης. Τέλος, το Δικαστήριο εξέδωσε παρόμοια απόφαση και για τη Λιθουανία, επικαλούμενο την παραβίαση των ίδιων άρθρων, με αποτέλεσμα να την καταδικάσει σε χρηματική ικανοποίηση για ηθική βλάβη ποσού ύψους 100.000 δολαρίων και σε 30.000 δολάρια για λοιπά έξοδα.

Πηγές:

1. Council of Europe. (2014).Prohibition of torture. https://www.coe.int/en/web/echr-toolkit/interdiction-de-la-torture .
2. Δημητριάδου Ε. και Αρβανιτίδης Α. (2014). Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. http://firstreception.gov.gr/PRImages/Prints/7_RevisedEgxeiridio-210x148mm_48pages%5B30-5%5D.pdf .
3. Hudoc.echr.coe.int. (n.d.). HUDOC – European Court of Human Rights. https://hudoc.echr.coe.int/eng-press#{%22itemid%22:[%22003-6099855-7866554%22]} .
4. Hudoc.echr.coe.int. (2018). HUDOC – European Court of Human Rights.  https://hudoc.echr.coe.int/eng-press#{%22itemid%22:[%22003-6099917-7866684%22]} .
5. Human-rights-education.com. (1984). Απαγόρευση βασανιστηρίων και εξαναγκασμένων εξαφανίσεων. http://www.human-rights-education.com/wp-content/uploads/2017/05/Σύμβαση-κατά-των-Βασανιστηρίων.pdf .
6. Lowman, E. (2018). Europe rights court finds Lithuania and Romania complicit in CIA torture program. http://www.jurist.org/paperchase/2018/05/europe-rights-court-finds-lithuania-and-romania-complicit-in-cia-torture-program.php .
7. Ρούκουνας, Ε. (2010). Διεθνής προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. εκδόσεις Εστία.